|
birinchidan,
bu
q o n u n loyihasining p arlam entga kiritilishidan boshlab, u qabul q ilingun-
ga q a d a r davlat organlari to m o n id a n r o ‘yobga chiqariladigan vakolatlar
b o ‘lsa;
ikkinchidan,
q o n u n c h ilik hokim iyatini am alga oshirishda ishtirok
etadigan turli subyektlar o ‘rtasidagi m unosab atlarn i tartibga soluvchi pro t-
sessual q oidalar ifodasi (shakli)dir. Q o n u n c h ilik ja ra y o n in in g m u h im
xususiyati shundaki, uning m a z m u n in i tashkil etuvchi haraka tlar tartibi va
ularni am alga oshirish tartibi konstitutsiyaviy ta rzda belgilab q o ‘yiladi.
Q o n u n ijodkorligida m uayyan m u n o sab atlarn i h u q u q vositasida t a r
tibga solish obyektiv zarurligini anglab yetish, shunga ijtimoiy ehtiyoj
borligini aniqlash alohida ah am iy at kasb etadi. Q o n u n yaratishdan oldin
ja m iy atd a sh u n d a y q o n u n vujudga kelishga ehtiyoj b o rm i, degan savolga
javob berish lozim. Q o n u n ishlab chiqishga kirishishdan a w a l mavjud ijti
m oiy voqelik, hayot, m u a m m o li vaziyat atroflicha o ‘rganilishi talab etila
di. Bu borad a ruminiyalik h u q u q s h u n o s A n ita N ash itsning fikri diqqatga
sazovor. U h u q u q yaratishning birinchi bosqich id a jam iy atg a sodir b o ‘la-
yotgan ja rayonlarni anglash, psixologik va irodaviy o m illarni baholash,
h u q u q n i shakllantiruvchi om illarni tahlil etish va shu asosda h u k m ro n iro-
dani ifodalash ro ‘y beradi, deb t a ’kidlaydi. Bu b o sq ich d a h u q u q n i yaratish
jarayoni o ‘zining hayotga moslashuvchanligi bilan, turfa xilligi va d in a m iz -
mi bilan, q o n u n ch ilik sohasida tashabbus k o ‘rsatishga im kon beruvchi
tashkiliy shakllar m iq d o rin in g k o ‘pligi bilan ajralib turadi. S o ‘ngra,
h u q u q n in g ijtimoiy m ansablari q o n u n yaratishning ikkinchi bosqichi-
238
XI B O B . HU Q U Q IJO D KO R LIG I
ga - huqu q iy q aro rn i, ijobiy h u q u q norm asini o ‘rnatishga - o ‘tilishini
shart qilib q o ‘yadi. Bu h u q u q norm asin i chiqarishga vakolatli b o i g a n
o rg anlarning yuridik aham iyatli faoliyati tufayli am alga o s h a d i1.
S h u n d a y qilib, u yoki bu q o n u n n in g yaratilishiga b o i g a n ehtiyojni
o ‘rganish - q o n u n c h ilik ja ra y o n in in g b o s h la n g l c h nuqtasidir. Bordi-yu,
q o n u n g a ehtiyoj b o l m a s a , q o n u n chiqaruvchi “ rejalashtirgan” huquqiy
tartibga solish r o ‘y berm aydi, qabul qilingan q o n u n ishlamaydi, u a m a ld a
gi huqu q iy tizim ga singishib keta olm aydi, pirovard natijada q o n u n n in g
ijtimoiy o b r o ‘sizlanishi kelib chiqadi.
Q o n u n yaratish ehtiyoji ijtimoiy ta raqqiyotning obyektiv q o n u n iy a t
lariga muvofiq hayo tn in g o ‘zidan kelib chiq q an i m a ’qul. M asalan, b u g u n
gi b o z o r iqtisodiyoti m unosab atlarin in g shakllanishi tegishli huquqiy
z a m in vujudga keltirilishini ta q o zo e tm o q d a . S h u n d a n kelib chiqib,
0 ‘zb ekistonda so‘nggi vaqtlarda bir q a to r yangi q o n u n la r, ju m la d a n ,
T adbirkorlik t o ‘g ‘risida, T ashqi iqtisodiy faoliyat t o ‘g ‘risida, 0 ‘zbekiston-
d a c h e t el investitsiyalari t o ‘g‘risida, 0 ‘zbekistonda investitsiya t o ‘g ‘risi-
d a , D avlat ta s a rru fid a n c h iq a ris h va xususiylash tirish t o ‘g ‘risida,
A holining ish bilan b a n d etilishi t o ‘g ‘risida, Valutani tartibga solish
t o ‘g ‘risida q o n u n la r qabul qilindi.
Q o n u n ijodkorligi jara y o n i, a n ’anaga k o ‘ra, ushbu ja ra y o n n in g turli
bosqichlarida ishtirok etuvchi o rg an la r o ‘rtasidagi vakolatlarni taqsimlash
m a ’nosida talqin etiladi. G a r c h a n d , q o n u n chiqarish faoliyatida u yoki bu
m ustaqil subyektlar ishtirok etsalarda, q o n u n c h ilik jarayoni asosan parla-
m e n tn in g q o n u n yaratish faoliyati tartibi b o l i b qolaveradi.
Yuridik adabiyotlarda q o n u n ijodkorligi jarayoniga m a ’no jih a td a n
yaqin turuvchi b ir q a to r iboralar, y a ’ni:
“qonunchilik ja ra y o n i”, “qonun
chiqarish ja r a y o n i”,
“qonunchilik ta rtib -ta o m ili” (законодат ельная
процедура”)
kabi kategoriyalar keng q o lla n ila d i. Q o n u n chiqarish j a r a
y o n in in g m a z m u n i va bosqichlari asosan konstitutsiya va q o n u n la rd a
m u s ta h k a m la n sa , “ q o n u n c h ilik ta rtib -ta o m ili” , o d a td a , parla m en t (uning
palatalari) reglam entlarida, ichki n iz o m larid a batafsil belgilab q o ‘yiladi.
1 Q a r a n g:
Н аш иц А.
П равотворчество: Т ео р и я и зак о н о д ател ьн ая техн и ка. — М ., П рогресс,
1974, С . 7 -1 3 6 .
239
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
Q o n u n c h ilik tartib -ta o m ili d eganda, q o n u n loyihalarining p a rla m e n t
doirasida к о ‘rib chiqilishi, m u h o k a m a etilishidan tortib to qabul qilinishi
va kuchga kiritilishigacha b o ‘lgan b a rc h a xatti-h ara k atla rn i am alga
oshirish tartibi (ketm a-ketligi) tushuniladi. Q o n u n c h ilik protsedurasi,
deydi prof. M .N .M a r c h e n k o , — q o n u n loyihalarini tayyorlash va qabul
qilish bilan bo g ‘liq yuridik m u s ta h k a m la n g a n qoid a larn in g bir b u tu n m aj-
m u id a n ib o rat1.
Y uqoridagi m u lohazalarni u m u m lash tirib aytish m u m k in k i, q o n u n
ijodkorligi q o n u n la rn i tayyorlash, m u h o k a m a qilish va qabul qilish
bosqichlari va harakatlari bilan b o g ‘liq q o n u n c h ilik jarayonidir.
Ikki palatali p a rla m e n t sharoitida q o n u n ijodkorligi ja ra y o n i quyidagi
besh bosq ich d an iborat b o ‘ladi:
1) q o n u n c h ilik tashabbusi;
2) q o n u n loyihasini m u h o k a m a qilish;
3) q o n u n n in g Q o n u n c h ilik palatasi to m o n id a n qabul qilinishi;
4) q o n u n n in g S enat to m o n id a n m a ’qullanishi;
5) q o n u n n i im zolash va e ’lon qilish.
M azk u r bosqichlarga a lo h id a -a lo h id a t o ‘xtalamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
