" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

birinchidan,

  siyosiy  tizim   d o irasid a  qabul  qilin ad ig an   q a ro rla r  b u tu n  

ja m iy a t  u c h u n   m ajburiydir;

— 

ikkinchidan,

  siyosiy  tizim   ijtim oiy  m u h it  va  a w a lo  ja m iy a tn in g   ijti- 

m oiy -iq tiso d iy   tu zilm asi  bilan  uzviy  b o g ‘liqdir;

— 

uchinchidan,

  siyosiy  tizim   ja m iy a tn in g   b o sh qa  tizim larig a  n isb atan  

m ustaqildir.

Siyosiy  tizim   ja m iy a tn in g   m aqsad  va  vazifalarini  belgilovchi,  u n in g  

im ko niyatlarin i  am alga  oshirishga  safarb ar  qiluvchi  m ex an izm d ir.  Siyosiy 

tiz im n i  siyosiy  h o k im iy atn i  sh ak llan tiru v ch i  va  am alga  osh iru v ch i  vosita- 

lari  b o ‘lgan  davlat  tashk ilotlari  va  siyosiy  m u n o sa b a tla r  yig‘indisi  deb 

tu sh u n ish   m aqsadga  m uvofiqdir.

Siyosiy  tizim n i  m o h iy ati  quyidagi  vazifalarda  o ‘z  ifodasini  top ad i:

—  siyosiy  tizim   o ‘zida  ja m iy a tn in g   iqtisodiy,  ijtim oiy,  e tn ik   va  m illiy 

tu z ilm alarin i,  d em ografik  ja ra y o n la r,  ah o lin in g   m a ’lu m o t  darajasi,  ijti­

m o iy  onggi  h o la ti,  m a ’n av iy -ru h iy   va  m a ’rifiy-m afkuraviy  h a y o tn i, 

x alqaro  ahv olni  aks  ettirad i;

—  siyosiy  tizim   o rq ali  m an fa atlarn in g   asosiy  g u ru h lari  an iq lan ad i. 

Z ero ,  hozirgi  sh aro itd a  ja m iy a tim iz   siyosiy  tizim i  o ld id a  a w a lo ,  b o zo r

158

---

VII  B O B .   DAVLAT  VA  JA M IY A T N IN G   SIYO SIY  T IZIM I

m u n o sab atlarig a  b o sq ic h m a -b o sq ic h   o ‘tish d a  tu rli  m a n fa a tla r  m u v oza- 

n atig a  erishish  vazifasi  tu ribdi.

Ja m iy a tn in g   siyosiy  tizim i  to ‘g ‘risidagi  t a ’lim o tla r  yurispru den siy ada 

XX  asrn in g   60—70 -y illarida  n am o y o n   b o ‘la  b o shladi.  Siyosiy  tizim  

m asalasi  h u q u q sh u n o slik   fan inin g  p red m e ti  b o ‘lib  qo lm ay,  balki  uni 

siy osatsh un oslik ,  sotsiologiya,  falsafa  kabi  fan la r  h am   o ‘rganadi.

“ Siyosiy  tiz im ”  tu s h u n c h a s i  b ah s  va  m u n o z a ra g a   boy  b o ‘lib, 

h u q u q sh u n o s  o lim la r  to m o n id a n   turli  xil  ta rz d a  ta 'rifla n a d i.  Siyosiy 

tizim   —  xalq  irodasiga  m uvofiq,  siyosiy  h o k im iy atn i  am alga  oshirishga 

x izm at  qiluvchi  siyosiy  ta sh k ilo tla r  (d avlat,  siyosiy  partiyalar,  ja m o a t  bir- 

lash m alari,  n o d av lat  u y u sh m alar),  siyosiy  n o rm a la r,  p rin sip lar,  in stitu tlar, 

ja ra y o n la rn in g   o ‘zaro  aloq ad orligi  va  m u sh ta rak   y ig in d is id ir 1.  B oshqa  b ir 

n u q ta i  n azarg a  k o ‘ra,  “ siyosiy  tiz im ”  —  shaxslarn in g  siyosiy  ho kim iyatni 

am alg a  oshirish   ja ra y o n id ag i  tashkiliy  m ustaqilligi  va  siyosiy  faolligini 

riv ojlantirad ig an   davlat,  ja m o a t  tashk ilo tlari  va  b o sh q a  uyu shm alarning  

yig‘in d isid ir2.

M azk u r  t a ’riflar y o rd a m id a  ja m iy a t  va  d av latn in g   alo q alarin i  an iq lash , 

d av latn in g  ja m iy a t  siyosiy  tizim idag i  o ‘m i  va  m avqeyini  k o ‘rsatib  b erad i- 

g an   iqtisodiy,  ijtim oiy-siyosiy  o m illa rn i  belgilab  olish  m u m k in .  Siyosiy 

tizim   in so n la r  fao liy atin in g   a lo h id a   sohasi  —  siyosat,  siyosiy  m u n o s a b a t­

la r  va  a lo q alar  sohasi  bilan  b o g ‘liq.  U   m uay y an   siyosiy  iro d an in g   m ahsuli 

sifatid a  vujudga  keladi  va  b u   iro d an in g   am alg a  oshirilishiga  safarb ar  e til­

gan   v o sitalarn in g   institutsiyaviy  (tash kiliy-tuzilm aviy)  rasm iylashgan  sh ak ­

li  ta rz id a   n a m o y o n   b o ‘ladi.  Siyosiy  tizim   k ishilar  o ‘rtasidagi  siyosiy 

m u n o sa b a tla rn in g   b a rq a ro r  shakli  b o ‘lib,  u n in g   y o rd am id a  ja m iy a t  a ’z o ­

larin in g   b arch asig a  n isb atan   h o k im iy at  ta ’siri  am alga  o shirilad i  yoxud 

q a t’iy  irodaviy  q a ro r  qab u l  qilinadi.

Siyosiy  h o k im iy at  siyosiy  tizim n in g   o ‘zagini  tashk il  etad i,  uning 

faoliyatiga  “ r u h ”  b ag ‘ishlovchi,  t a ’b ir  jo iz   b o is a ,  b u tu n   siyosiy  vujudni 

“ q o n ”  bilan   t a ’m inlov chi  substansiya  san aladi.  Siyosiy  h o k im iy at  tu zil- 

m alari  va  in stitu tlarin i  d em o k ra tla sh tirish ,  a w a lo ,  “ h o k im iy a t”  fen o m e n i-

1  О   a  r  a  n  g: