K onstitutsiya va fuqarolik jam iy ati. - Т ., 2002. 82-b.
D avlat va h u q u q nazariyasi. T.2. - Т ., 2001. 125-b.
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
ni te ra n anglab yetishn i, u h aq id a ja m iy a t ijtim oiy o n g id a m ufassal obyek-
tiv ta s a w u r (bilim ) hosil qilishni taq o zo etadi.
H u q u q sh u n o slik va siy o satsh u n o slik fan la rid a siyosiy tiz im la rn i
turlarga ajratish g ‘oyasi tu rli m a m lak a tla r siyosiy tizim larin i qiyosiy tahlil
qilish zaru rati tufayli pay do b o ‘ldi. H o zir d u n y o d a 260 d a n o rtiq m a m
lak atlar b o ‘lib, u larn in g siyosiy tizim lari h a m tu rli-tu m a n d ir.
T urli ja m iy atlard ag i siyosiy h ayot sh ak llarin in g rivojiga k o ‘ra siyosiy
tiz im la r tipologiyasi o ‘rgan ilgan da, ularning quyidagi tu rlari k o ‘zga ta sh -
lanadi:
1) d em o k ra tik siyosiy tizim lar;
2) av to ritar siyosiy tizim lar;
3 ) to ta lita r siyosiy tizim lar.
Y uqoridagi siyosiy tiz im la r tip olo giyasini tahlil etish d a “ siyosiy re jim ”
tu sh u n ch asi keng q o ila n ila d i. Bu tu s h u n c h a orqali hok im iy atga egalik
qilishning u yoki bu shakli, davlat va siyosiy tizim n in g am al qilishi
an glanad i.
Siyosiy rejim in d ik ato rlari sifatida quy id ag ilar tu sh u n ilad i:
1) shaxsning jam iy atd ag i m avqeyi, h u q u q va erkin liklari darajasi, turli
m an faatlarn in g im k o n iy atlari, u larn in g ifoda etilishi va r o ‘yobga c h iq a ri-
lishi;
2) fu q aro la rn in g siyosatga ja lb etilish darajasi va xususiyati, u ning
natijalari;
3) o ‘zini o ‘zi boshq arish va davlat bo sh q aru v in in g nisbati, siyosiy
h o k im iy atn i am alga oshirish usullari;
Y u qo rida qayd etilgan in d ik ato rlar h olatiga, darajasiga k o T a to ta lita r,
av to rita r va d e m o k ra tik siyosiy rejim lar o ‘zaro farq lan ad i. S h u n g a b in o a n ,
ja m iy a tla m in g siyosiy tizim lari h am to ta lita r, av to rita r yoki d em o k ra tik
belgilariga k o ‘ra tavsiflanadi.
Demokratik siyosiy tizimning asosiy xususiyatlah:
—
h u k m ro n va m u x o lif siyosiy p a rtiy a la m in g m avjudligi;
— p a rtiy ala m in g o sh k o ra kurashi sh aro itid a sh ak llan ad ig an u m u m -
davlat vakillik organi — p a rla m e n tn in g m avjudligi;
160
VII B O B . DAVLAT VA JA M IY A T N IN G SIYO SIY T IZIM I
— p a rtiy ala m in g saylovlarda o sh k o ra kurashi n atijasid a h u k u m a tn in g
sh akllanishi;
— h o k im iy at v ak o latlarin in g taq sim lan ish ig a asoslanganligi.
Avtoritar tipdagi siyosiy tizimlar
esa yakka shaxs yoki m uay yan g u ru h
q o i i d a kuch li h o k im iy atn in g t o ‘planganligi bilan ajralib tu rad i. B unday
tizim larn in g asosiy xususiyatlari q u yidagilardan iborat:
— fu q aro la r d em o k ra tik h u q u q va erk in lik larin in g tugatilganligi yoki
cheklanganligi;
— m u x o lif p artiy ala r va ijtim oiy ta sh k ilo tla m in g m u tlaq o yoki q ism an
taq iq langan lig i;
— dav lat o rg a n la rid a saylovning c h e k la n ish i va p a rla m e n tn in g
ikk in ch i darajali organga aylanib qolishi;
— h u k m ro n p artiy an in g d av lat a p p a ra ti b ilan q o ‘shilib ketishi;
— m u x o lif m a tb u o tn in g taq iq lan ish i;
— h o k im iy at vak o latlari ta q sim lan ish ta m o y ilin in g buzilishi yoki
u m u m a n am alga oshm aganligi.
Totalitar turdagi siyosiy tizimlar
dav latn in g ja m iy at h ay o ti b arch a
so h alarid a to ‘la (to tal) n a z o ra t o ‘rn atg an lig i b ilan ajralib tu rad i yoki ta v
siflanadi. T o ta lita r siyosiy rejim larn in g asosiy belgilari quyidagilar:
— fu q aro la r h u q u q va erk in lik larin in g b u tk u l kam sitilishi;
— h o k im iy atn in g b a rc h a d arajalard a n o m e n k la tu ra n in g y opiq kanal-
lari o rq ali sh akllan tirilish i;
— h o k im iy at b o ‘linishi p rin sip in in g a m a ld a b ek o r qilinganligi;
— y ag o n a h u k m ro n p artiy an in g m avjudligi;
— yagon a rasm iy m afkuraviy d o k trin a n in g ja m iy a t b a rc h a a ’zolariga
singdirilishi.
T o ta lita riz m ijtim oiy tu rg ‘u n lik k a, fu q aro la rn in g passivligiga, davlat va
p a rtiy a ap p a ra tin in g izdan chiqishig a, m a ’naviy tuban lashu vg a olib bo -
rishini sobiq S S S R n ing tarixi yaqqol k o ‘rsatdi.
0 ‘tish h olatidagi ja m iy a tla rd a (to talitariz m yoki a v to ritarizm d an
d em o k ratiy ag a yoki ak sin ch a) o ‘tish davri siyosiy tizim lari sh akllanad i.
B un day siyosiy tiz im la r siyosiy in stitu tla m in g zaifligi, o xlok ratiya, y a ’ni,
o lo m o n ho kim iy ati xavfining n am o y o n b o ‘lishi, siyosiy h is-tu y g lu larn in g
6 - 4 2 8
161
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
jilov lan m ag anlig i, ijtim oiy g u ru h larn in g o ‘z g ‘oyaviy-siyosiy y o ‘llarini
y o ‘qotganliklari va b o sh qa h o la tla r b ilan iz o h lan ad i.
A yrim siyo satshu no slar siyosiy tizim larn i ulardagi m arkazlash uv d a ra
jasi, hurfikrlilik
Do'stlaringiz bilan baham: 
