“ пул ва банклар

 
4.4.3-расм. Тўлов топшириқномалари бўйича ҳисоб-китоблардаги 
ҳужжатлар айланиши
49
. 
Юқорида келтирилган расмга қуйидагича тавсиф берамиз: 
1. Энг аввало мол жўнатувчи ва мол олувчи корхоналар ўртасида 
хўжалик шартномаси тузилади. 
2. Шартномага асосан мол жўнатувчи корхона мол олувчи корхонага 
мақсулот жўнатади. 
3. Мол олувчи корхона олган мақсулотга пул ўтказиш учун тўлов 
топшириқи расмийлаштириб ўзига хизмат кўрсатувчи банкка топширади.
4. Банк ходими томонидан тўлов топшириқи асосида мол олувчи 
корхона ҳисобварағидан пул чегирилади. 
5. Ҳисоб-китоб маркази орқали электрон тўлов мол сотувчи корхона 
банкига жўнатилади. 
6. Келиб тушган электрон тўлов мол сотувчи корхона банкида мол 
сотувчи корхона ҳисобварағига ўтказилади. 
7. Электрон тўлов топшириқининг бир нусхаси тўланган ҳужжатлар 
сифатида мол сотувчи корхонага берилади. 
Ҳозирги кунда республикамизда банклар орқали ўтказилаётган барча 
тўловларнинг 45-50 фоизи тўлов топшириқномалари ёрдамида амалга 
оширилмоқда, бу унинг афзалликлари билан боғлиқдир. 
Бу афзалликлар қуйидагилардан иборатдир: 
49
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди
Hisob kitob 
markazi (5) 
To’lovchi (mol 
oluvchi) 
To’lovchining 
banki (4) 
Pul oluvchining 
banki(6) 
Pul oluvchi (mol 
sotuvchi) 
1 
2 
 
3 
7 

---

-биринчидан, ҳужжатлар айланишининг оддийлиги ва тезлиги, яъни 
ҳисоб- китобларни амалга оширишнинг техник жихатдан кулайлиги. Бу эса 
ўз навбатида хўжалик юритувчи субъектлар ва банк ходимларининг мехнат 
сарфини камайтиради; 
-иккинчидан, пул маблағлари харакатининг тезлиги, яъни тўлов 
талабномасига нисбатан тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб-китобларда 
ҳужжатларнинг айланиши ҳаракати қисқалиги сўзсиз хўжалик оборот 
маблағларининг айланиш тезлигини оширади; 
-учинчидан, товар сотиб олувчининг қабул қилган товарлари ёки 
хизматлар сифатини олдиндан аниқлаб олиниши. ҳисоб-китобларнинг бу 
шаклида тўлов талабномаси орқали ҳисоб-китобларда бўлган каби банкка 
раддия аризаси топширилмайди, чунки тўловчининг ўзи туловни тўлашга 
рози бўлса, топшириқномани банкка топширади; 
-тўртинчидан, 
тўлов 
топшириқномасининг 
барча 
товарсиз 
операцияларда кўлланиши, бу эса ушбу шакл бўйича ҳисоб-китобларнинг 
аҳамиятини янада яққол акс эттиради. 
Тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб-китобларнинг афзалликлари 
билан бир қаторда камчиликлари ҳам мавжуд. Камчиликлар шундан 
иборатки, мол жўнатувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхона учун тўловнинг ўз 
вақтида ўтказилиши тўла кафолатланмаган. Чунки тўловнинг ўз вақтида 
ўтказилиши тўловчи корхонанинг депозит ҳисоб варағидаги маблағлар 
миқдорига 
боғлиқ. 
Тўловнинг 
тўлиқ 
ўтказилишига 
этарли 
пул 
маблағларининг бўлмаслиги пул айланиши секинлаштиради ва мақсулот 
жўнатувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхонанинг молиявий ҳолатини 
ёмонлаштиради. 
Тўлов талабномаси
— ўзида маблағ олувчини тўловчи томонидан банк 
орқали маълум бир суммани тўлаш тўғрисидаги талаби акс эттирилган пул-
ҳисоб-китоб ҳужжатидир. Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китоблар 
умумлашган ҳолда қандай амалга оширилишини тўлов талабномалари 
бўйича ҳисоб-китобларнинг ҳужжатлар айланиши схемаси орқали яққол 
кўриш мумкин.