“ пул ва банклар

ФЗТ қанчалик мустақил?
Кейинги учта бобда ФЗТни монетар сиёсатни олиб боришини 
ўрганаётганда, нима учун айнан шу ёъл билан фаолият олиб боришига 
қизиқишимиз мумкин. Унинг хатти харакатларини тушунтириш учун, 
сабабларини тушунишимиз керак. ФЗТ Конгрессдан ва президентнинг 
тўгридан тўгри таъсиридан қанчалик озод? Унинг фоалиятига иқтисодий, 
бюрократик эки сиёсий факторлар таъсир қиладими? Ҳақиқатан ҳам ФЗТ 
ташки босимдан мустақилми? 
Массачусетс технологик институтининг профессори ва Халқаро валюта 
фондининг директор-рахбар уринбосари Стенли Фишер марказий 
банкларнинг мустақилигини икки хил кўринишни белгилаб берди: 
инструментларни танлашдаги мустақиллик
– марказий банкнинг монетар 
сиёсатни олиб боришдаги инструментларни танлаш қобилияти, ва 
мақсадларни танлашдаги мустақиллик -
монетар сиёсат мақсадларини
белгилашдаги марказий банкларнинг қобилияти. ФЗТ 2хил кўринишдаги 
мустақиллика эга ва бошқа давлат органларига таъсир қилувчи сиёсий 
босимдан озод бўлади. Бошқарув Кенгаши иштирокчилари 14 йиллик 
муддатга 
сайланадилар 
ва 
бу 
муддат 
қайта 
тикланишга 
мўлжалланилмаганлиги учун бошқарувчиларни Конгресс ёки президент
 
тассаруфини эгалашга ёъл қўйилмайди.
Эҳтимол, Конгресс инжикликларидан ФЗТни мустақил қилувчи яна бир 
муҳим омил, бу қимматли қоғозлардан келувчи даромад ва кичик даражада 
банкларнинг кредитланиши. Масалан, 2010 йилда ФЗТ 80 млрд.долл. га яқин 
соф даромад кўрди- бу унча кам эмас! Шу даромадларнинг катта қисмини 
Газначиликка берилгани сабабли ФЗТ бойиб кетмаган, аммо қолган давлат 
муассасалари олдида унга муҳим фойда яъни: бюждет хисобидан 
молиялаштирилмаслиги сабабли, федерал хукумат унинг монетар ва валюта 
сиёсатларини назорат қила олмайди. Хамён устидан хукм – бу умумий ҳукм 
синоними, шунинг учун ФЗТнинг молиявий мустақилиги бошқа бир 
омиллардан кўра мухимрок.
Аммо ФЗТ қонунчилигига ўзгаришлар киритадиган Конгресс таъсирига 
ФЗТ боғлик бўлади. ФЗТ монетар сиёсатни олиб боришида депутатлар 
норозилигини билдирса улар, бошқа давлат муассасалари каби ФЗТннг 
маблағларини қўлга киритиб унинг харажатларини бюджет оркали 
молиялаштиришни тахдид қиладилар.
Шунингдек Конгресс, ФЗТнинг қонунчилигига ўзининг фаолияти учун 
жавогарлиги мақсадида ўзгартириш киритган. 1975йилда Конгресс ФЗТдан 
монетар агрегатларнинг ўсишини мақсадли маъносини нашр этишни талаб 
қилувчи 133 номли резолюцияни қабул қилган. Тўлиқ бандлик ва 
баланслаштирилган ўсиш бўйича 1978-йилда қабул қилинган Қонун, ФЗТдан 
шу монетар агрегатлар ўсишининг мақсадли ёъналтирилиши АҚШ 

---

президенти эълон қилган, иқтисодий ривожланиш режаларига тўгри 
келишини тасдиқлаб беришини талаб қилиб қўйди.
Президент хам ФЗТга уз таъсирини кўрсатиши мумкин. Биринчидан 
Конгресс орқали чунки, охиргиси тўгридан тўгри ФЗТга ва монетар сиёсатни 
олиб боришига таъсир қилади. Иккинчидан, расман президент Бошқарув 
Кенгашининг бир ёки иккита иштирокчиларининг бир президентлик муддати 
давомида сайлаши мумкин бўлсада, тажрибада уларни кўпроқ сайлаш 
ҳуқуқига эга. Бунинг сабабларидан бири кўпчилик бошқарувчилар 
лавозимини тўлиқ 14 йил эгалламайдилар (бошқарувчининг оклади хусусий 
бизнесдагидан кўра анча кам). Бундан ташқари президент бошқарув Кенгаши 
раисини хар 4 йилда сайлаши мумкин ва олдинги раис янги муддатга 
сайланмасдан Кенгашдан кетади ва уни ўрнига бошқаси сайланади.
Аммо президентнинг бошқарув Кенгаши тузилмасига чегараланган. 
Кенгаш раисининг муддати президент сайланиш муддати билан тўгри 
келмагани сабабли, президент ундан олдин сайланиб кетилган раис билан 
ишлашга тўгри келади. Масалан, Алан Гринспен 1987 йилда Роналд Рейган 
президенти томонидан ФЗТ бошқарув кенгаши раиси деб сайланган ва яъни 
муддатга бошқа президент Джорж Буш томонидан қайта сайланилаган. 
1993йилда демократ Билл Клинтон президент этиб у 1996-йилда қайта 
сайлаган ва Гринспен муддати тугашига бир неча йил бор эди. Кучли таъсир 
остида Клинтон Гринспени республикалик бўлишига қарамасдан 1996-йилда 
ва 2000-йилда қайта мудатга сайлаб қўйди.
Кўриниб тургандек ФЗТ – бу дунёдаги мустақил марказий банклардан 
бири. Аммо у сиёсий босимдан озод эмас. ФЗТни хатти харакатини
тушуниш учун, ахолини қўллаб қувватлаши унинг фаолиятида мухим ролни 
уйнашини тан олиш керак.