― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

13.5 Tijorat banklarining noa‘nanaviy operatsiyalari 

 

ozor  iqtisodiyoti  sharoitida  tijorat  banklari  mijozlarning 

moliyaviy  xizmatlarga  bo‗lgan  ehtiyojlarini  qondirish  va 

foyda  manbasini  oshirish  maqsadida  qator  noa‘nanaviy 

operatsiyalarni  bajaradi.  Bunday  operatsiyalar  sirasiga 

faktoring,  kredit  –  ijara  (lizing),  kontokorrent  (overdraft), 

forfeyting, trast kabi operatsiyalarni kiritish mumkin. 

Faktoring operatsiyalari 

Faktoring  operatsiyalarida  banklar  tovar  sotib  oluvchining  qarz  hujjatlarini 

sotib oladi, unda asosan uchta tomon ishtirok etadi.  

Birinchisi,  faktor  –  vositachi,  bankning  faktoring  operatsiyalarini  bajaruvchi 

bo‗limi.  Odatda,  rivojlangan  mamlakatlar  tajribasida  faktoring  operatsiyalarini 

amalga  oshirishga  ixtisoslashgan  faktoring  kompaniyalari  tashkil  etish  amaliyoti 

ham mavjud.  

Ikkinchisi, mijoz (tovar sotuvchi yoki xizmat ko‗rsatuvchi),  faktor – vositachi 

bilan kontrakt tuzuvchi sanoat yoki savdo firmasi. 

Uchinchisi, tovar sotib oluvchi. 

Mijoz sotilgan tovar yoki ko‗rsatilgan xizmatlar uchun olinishi lozim bo‗lgan 

pul mablag‗ini talab qiluvchi hujjatlar asosida ―faktor – vositachi‖ bilan faktoring 

operatsiyasi  bo‗yicha  shartnoma  tuzadi.  Faktor  –  vositachi  imzolangan  faktoring 

shartnomasi  asosida,  ma‘lum  komission  to‗lov  hisobiga  mijozga  sotilgan  tovar 

yoki  ko‗rsatilgan  xizmatlarga  to‗lovni  amalga  oshiradi.  Soddaroq  qilib  aytganda, 

faktor – vositachi mijozdan tovar sotib oluvchiga mablag‗larni to‗lash bilan bog‗liq 

to‗lov hujjatlarni komission to‗lov asosida ―sotib oladi‖.   

Faktor  –  vositachi  mijoz bilan  faktoring operatsiyasini  imzolayotganda tovar 

sotib  oluvchining  moliyaviy  holatini  oqilona  baholashi  juda  muhim  hisoblanadi. 

Agar  sotib  oluvchining  moliyaviy  holati  yomonlashib,  faktoring  operatsiyasi 

B 

---

27 

 

bo‗yicha  faktor  –  vositachi  tomonidan  mijozga  to‗lagan  summani  to‗lay  olmasa, 

ushbu zarar faktor – vositachining gardaniga tushadi.    

Iqtisodiyotda  faktoring  operatsiyalarni  vujudga  kelishining  asosiy  omillari 

sifatida quyidagilarni ta‘kidlash mumkin: 

 –  sotib  oluvchi  korxona  va  tashkilotlar  olingan  tovar  yoki  ko‗rsatilgan 

xizmatlarga  to‗lashi  lozim  bo‗lgan  mablag‗larni  o‗z  vaqtida  to‗lash 

imkoniyatlarining  mavjud  emasligi. Bu qator  ijtimoiy  –  iqtisodiy  oqibatlar tufayli 

vujudga keladi;  

 –  tovar  sotuvchi  yoki  xizmat  ko‗rsatuvchi  mijozning  ishlab  chiqarish 

jarayonini  doimiy  ravishda  davom  ettirib  turishi  uchun  moliyaviy  mablag‗larga 

bo‗lgan ehtiyojini ta‘minlashning zarurligi;  

 –  banklarning  moliyaviy  mablag‗lardan  samarali  foydalanish  hisobiga 

qo‗shimcha foydani shakllantirishga bo‗lgan ehtiyojining mavjudligi.