4-MAVZU: PUL AYLANMASI VA UNING TARKIBI
REJA:
4.1. ―Pul aylanmasi‖ tushunchasining mazmuni va pul aylanmasining
tarkibiy tuzilishi.
4.2. Naqd pul aylanmasi va uni tashkil qilish printsiplari.
4.3. Naqdsiz pul aylanmasi va uni tashkil qilish printsiplari.
4.4. Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari.
4.5. To‘lov tizimi va uning rivojlanish bosqihclari.
4.6. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblar
4.1 . Pul aylanmasi tushunchasining mazmuni va pul aylanmasining
tarkibiy tuzilishi.
ul aylanmasi-bu pulning naqd va naqdsiz shakildagi uzluksiz
harakatlari yig`indisidir. Pulning doiraviy aylanishi – bu pulning
bir qo‘ldan ikkinchi qo‘lga o‘tishidir. Pulning doiraviy
aylanishining takrorlanishi pulning aylanishi deyiladi. Demak, pul
aylanmasini pulning aylanishi sifatida talqin qilish mumkin. I.
Shakerning ta‘rif berishicha pul aylanmasi bu pullarning naqd va
naqd bo‘lmagan shakllardagi doiraviy aylanish jarayoni bo‘lib,
bunda pullar muomala vositasi va to‘lov vositasi funktsiyasini bajaradi. Pulning bir
qo‘ldan ikkinchi qo‘lga o‘tishini Shaker doiraviy aylanish deb atadi. Pullarning bir
subektdan ikkinchi subektga otishi, pulning doiraviy aylanishi takrorlanishi
pulning aylanishi deyiladi.
Naqd pul va naqd pulsiz shaklida hisob – kitoblarni amalga oshirish pul
aylanmasini tashkil etadi. Naqd pul aylanmasi – bu qog‗oz pullar va tanga pullar
vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo‗ladi. Naqd
pul aylanmasi asosan jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar o‗rtasida vujudga
keladigan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz aylanmalar – bu kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar
yordamida pullarni hisobdan hisobga ko‗chirish orqali amalga oshiriladi.
Pul doimiy ravishda ―harakatda‖ bo‗ladi, bu harakat davomida juda ko‗plab
tovar va xizmatlarni sotish va sotib olish jarayonida bevosita ishtirok etib, sotuvchi
va sotib oluvchilarga xizmat qiladi. Xususan, pul o‗z harakati jarayonida bozordagi
talab va taklifdan kelib chiqqan holda tovarlar va xizmatlar bahosini belgilaydi, bu
pulning qiymat o‗lchovi, muomala vositasi va to‗lov vositasi funksiyalari orqali
amalga oshiriladi.
Pul vaqtinchalik hisob – kitoblar va aylanmalarda ishtirok etmagan vaqtda
jamg‗arma vositasi funksiyasini bajarish orqali, o‗zining sohibiga qo‗shimcha
daromad keltirdi va real iqtisodiyotda muhim rol o‗ynaydi.
Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob – kitoblar bilan amalga
oshirilayotgan to‗lovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning barqarorligi,
milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator omillar ta‘sir qiladi.
Pulning aylanmasi mohiyatini yanayam chuqurroq aniqlash uchun uning
ob‘ekti va sub‘ektlariga e‘tibor berish maqsadga muvofiq. Pul aylanmasi
sub‘ektlari sifatida davlat va davlat muassasalari, Markaziy bank, kredit va moliya
muassasalari, mamlakat rezidenti va norezedentlari, korxona va tashkilotlarni
keltirish mumkin. Uning ob‘ekti esa tovar va tovarsiz operatsiyalar jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ya‘ni aylanmalar hisoblanadi.
Pul aylanishi tushunchasi – bu ma‘lum davr davomida iqtisodiyotda pulning
qanchalik darajada tez ko‘chishib yurishi jarayonini anglatadi. Bu ko‘rsatkich
nominal YaIM ni pul taklifiga (
𝑀
2
) bo‘lish orqali topiladi. Shuningdek bu
mamlakatdagi umumiy pul massasini aylanish darajasini bildiradi ya‘ni masalan,
1 dollarni necha marta tovar yoki xizmatlar sotib olish uchun ishlatilinish
darajasidir.
PI
Pul aylanishi tushunchasini yanada aniqroq tushunishimiz uchun 2 ta A va B
shaharchalarni olamiz. A shaharcha maydoni kichikroq biroq aholi soni B
shaharchanikidan ko‘proq. Shunga ko‘ra, A sharchada bank strukturasi yaxshi
rivojlangan, tadbirkorlik faoliyati ham yuqori darajada tashkil qilingan. A
shaharchada bank muassasalari soni ko‘p bo‘lib, pulni istalgan shaklda ishlatish
bu sharcha aholisi uchun muammo emas. Natijada, bu shaharcha iqtisodiyotida
pul aylanishi ko‘rsatkichi yuqori bo‘lib, bu uning iqtisodiyot ko‘rsatkichlari yaxshi
bo‘lishiga ham olib kelgan.
Boshqa tomondan esa, B shaharcha maydon jihatdan A shaharchadan katta
bo‘lsa ham, aholi soni bo‘yicha undan kichkina. Bank faoliyati yaxshi
rivojlanmagan hamda bank tashkilotlari soni yetarli emas. Tadbirkorlik faoliyati
ham o‘z-o‘zidan rivojlanishi past darajada bo‘lib, bank orqali bo‘ladigan hisob-
kitob operatsiyalari yaxshi rivojlanmagan. Natijada aholi qo‘lidagi pul
mablag‘larini banklarga ishonib topshirish tushunchasiga ega emas va bu B
shaharchaning iqtisodiyoti barqarorligiga ta‘sirini ko‘rsatgan.
Bu ikki holatdan shuni aytish mumkinki, agar biror hududda pul aylanish
darajasi qanchalik darajada past bo‘lsa, pul aholi qo‘lida shuncha kam aylanadi
hamda pul massasining iqtisodiyotga ta‘siri ham sezilarsiz bo‘lishi kuzatiladi. Pul
aylanish darajasiga ta‘sir etuvchi omillar sirasiga quyidagilar kirishi mumkin:
Hududdagi moliyaviy tashkilotlar soni
Aholining umumiy soni
Amalga oshiriladigan pul o‘tkazmalari miqdori
Xorijiy Iqtisodchi olimlardan biri Ludwig von Misesning ta‘kidlashicha pul
aylanishi tushunchasining asosiy mohiyati shundan iboratki, bu jarayonni nafaqat
butun bir iqtisodiyot darajasida balki, alohida individuallar faoliyati misolida
o‘rganish kerak. Shu jihatdan pul aylanishi jarayonini o‘rganishda narxlar va
xarid qilish qobilyati bo‘yicha tatbiq etish har doim ham to‘g‘ri bo‘lmasligi
mumkin.
Yana bir iqtisodchi olim Helmut Creutz pul aylanishi tushunchasini xarid
qilish jarayonidan tashqari qarz va qayta tolovlar miqdoriga ham bog‘lab
o‘rganadi. Bu olim pul aylanishini 3 xil ko‘rinishda turli jarayon bo‘yicha
tasvirlaydi.
1.
Pul aylanishi to‘lovlar va qarz bo‘yicha olib qaralganda
Yuqorida keltirilgan jarayonni boshi ham oxiri ham mavjud emas. Ya‘ni bu
jarayonda qaralayotgan mablag‘ qanaqa maqsadda ishlatilmasin, u to‘xtovsiz
harakatda bo‘ladi. Bunda A, B…E lar iqtisodiyotdagi barcha sub‘ektlar bo‘lib,
agar bu jarayonda masalan, A sub‘ekt B ga xaridi uchun pul to‘lagan bo‘lsin. B
sub‘ekt esa bu pulni C ga qarz sifatida beradi va C o‘sha pulga D dan tovar sotib
oladi. E su‘bekt esa A ning ko‘rsatgan xizmati uchun to‘lovni D dan qarz sifatida
oladi. Bu jarayonda muomalada aylanayotgan pul tovar va xizmatlarga to‘lov
uchun 3 marta, qarz munosabati uchun esa 2 marta ishlatildi. Agarda B sub‘ekt
mablag‘ini qarz munosabatiga yo‘naltirmasa, bunda jarayon buzilishi mumkin.
2.
To‘lovlar va qarzdorlik to‘lovlari bo‘yicha pul aylanishi jarayoni:
Bu jarayonda A sub‘ekt C dan tovar sotib oladi, C esa o‘zining kreditorlik
qarzini B ga to‘laydi va natijada B sub‘ekt E dan mahsulot sotib oladi. O‘z
navbatida E sub‘ekt ham D ga o‘z qarzini qaytaradi va D bu mablag‘ga A da tovar
yoki xizmatlar sotib olishi mumkin.
3.
Pul aylanishi bank orqali yoki uni vositachiligida yuzaga kelganda:
Bunday jarayonda endi A sub‘ekt B dan bank cheki orqali mahsulot sotib
oladi va qolga jarayon ham yuqoridagi kabi davom etgan holda chek bo‘yicha
hamda bank vositachiligida to‘lovlar amalga oshiriladi.
Buyuk iqtisodchi Karl Marks esa bu jarayonni asosan tovar va pulga bog‘lab
tushuntiradi. Unga ko‘ra pul aylanishining ilk oddiy ko‘rinishi talab va taklif
asosida amalga oshiriladigan savdo-sotiq jarayonida vujudga keladi. Bunda sotish
ham sotib olish ham va pul ham bir-biriga uzviy aloqador bo‘lib, sotuvchi tovar
yoki xizmatga, xaridor esa pulga ega bo‘ladi. Shunga ko‘ra, pul aylanishini asosiy
vositasi asosan xarid vositasi sifatida namoyon bo‘ladi va bu pul aylanishi
jarayonida turli vazifalarni bajaradi.
Xarid qilish jarayonida pul sotuvchi qo‘liga, tovar esa xaridor qo‘liga o‘tadi.
Bu holatda esa tovar va pul qarama qarshi yo‘nalishda harakat qiladi.
45
Pul aylanmasi sub‘ektlar o‗rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy
munosabatlarning naqd va naqd pulsiz ko‗rinishidir. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy
adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli o‗rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan
biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida hisob – kitoblarni amalga
oshirishda pul aylanmasi naqd va naqd pulsiz ko‗rinishi shakllari o‗rtasida farq
mavjud emasligi bo‗lishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob – kitoblarni
amalga oshirish o‗rtasida farq mavjud emas.
Pul aylanishi modeli uning ( yaratilishi ) muomalaga chiqarilishi va
qaytishi bilan bog‘liq izchil to‘rt bosqichdan iborat:
banklar firmalarga kredit beradi;
firmalar o‘z xodimlariga ish haqi to‘laydi;
xodimlar firmalarning yaratgan mahsuloti, tavari, xizmatini xarid
qiladi;
firmalar banklarga olgan kreditlarini qaytarib to‘laydilar.
Grazianining fikriga ko‘ra: ―Pulning aylanish nazariyasi pulning butun
aylanish davomiyligini muhokama qiladi, ya‘ni bank qarzlarini berilishi bilan
boshlanib, qarzlarni to‘lanib so‘ndirilishi bilan tugaydi.
Haqiqatda, aylanish modeli ―pulning butun aylanish davri‖ ni yoritib bera
olmaydi. Bank-firma munosabatlaridan tashqari , model real iqtisodiy va
moliyaviy operatsiyalardan farq qilmaydi, banklar va moliyaviy vositachilar
orasidagi farqlar tizimli emas; eski sanoat tushunchasiga asoslanib qayta
mahsulot ishlab chiqaradi va xarid qiladi.
46
Pul aylanmasidan tashqari to‘lov aylanmasi degan tushuncha mavjud. To‘lov
aylanmasi pul aylanmasiga qaraganda keng tushuncha. To‘lov aylanmasi-bu pul
shaklidagi mablag‘larning va pul bozori instrumentlarning vositasida amalga
oshirilgan to‘lovlarning yig‘indisidir. To‘lov aylanmasi – bu pullar va pul bozori
instrumentlari harakatlari yig`indisidir.
Pul bozori instrumentlariga quydagilar kiradi :
- Veksellar;
- Depozit sertefikatlari;
- Jamg`arma sertefikatlari;
- Obligatsiyalar;
- Bank akseptlari.
45
Helmut Creutz ― The Money Syndrome‖
Towards a Market Economy Free from Crises
(Chapter 3- Money movements, Money circulation) -
1999. 86-87p
46
By Joseph Huber Circuitism – its monetary theory and model of the money circuit. Source:
https://sovereignmoney.eu/circuitism, as of March 2015.-12p.
Veksel – veksel beruvchining yoki vekselda ko‗rsatilgan boshqa tulovchining
vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan so‗mmani
to‗lashga doir shartsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog‗ozdir. Tijorat
veksellari – tijorat veksellari tovarlar kreditga sotilganda yoziladi. Vekselni mol
etkazib beruvchi to‘ldiradi. Sotib oluvchi esa vekselga mas‘ul shaxsning imzosi va
muhr qo‘yadi. Ana shundan keyin veksel sotib oluvchining mol etkazib beruvchi
oldidagi qarz majburiyatini tasdiqlovchi hujjatga aylanadi. Tijorat vekseli pulning
to‘lov vositasi funktsiyasini bajaradi.Vekselni indassament orqali boshqa
shaxslarga uzatish mumkin. Indassament-vekselni boshqa shaxsga uzatish
huquqini beruvchi maxsus yozuv.Vekselni boshqa shaxsga uzatgan shaxs
indossant deyiladi.Vekselni qabul qilib olgan shaxs indossat deyiladi.
Obligatsiyalar – o‘z egasiga qat‘iy belgilangan foiz ko‘rinishida daromad
keltiruvchi qimmatli qog‘oz.
Davlatning xazina majburiyatlari.
Depozit sertifikatlari –bu tijorat banklari tomonidan korxonalar ixtiyoridagi
vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli
qog‘oz.
Jamg‘arma sertifikatlari –bu jismoniy shaxslar ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh
pul mablag‘larni banklarga jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli qog‘oz.
Cheklar– unda ko‘rsatilgan summani to‘lash to‘g‘risidagi topshiriqdir.
Amaliyotda pullik cheklar va hisob kitob cheklari qo‘llaniladi. Fredirik
Mishkenning fikriga ko‘ra cheklarning jiddiy kamchiligi ularni chiqarish bilan
bog‘liq xarajatlarning katta ekanligidir. AQSh da har yili chekni muomalaga
chiqarish uchun 40 mlrd.$ xarajat qilinadi.
- Bank aktseptlari – aktsept so‘zi lotincha so‘z bo‘lib qabul qilmoq degan
manoni anglatadi. Bank aktsepti deganda bank tomonidan tijorat vekseli va chek
bo‘yicha to‘lovning kafolatlanishi tushuniladi.
To‘lov aylanmasining mutlaq asosiy 75-80% ini pul aylanmasi tashkil
qiladi.Chunki pul eng yuqori likvidli aktiv hisoblanadi.
Shu bilan birga, MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarining deyarli
barchasida ―pul aylanmasi‖ va ―to‗lov aylanmasi‖ alohida – alohida o‗rganiladi.
Ularni bir – biridan farqlashda asosiy etibor hisob – kitoblarni amalga oshirishda
naqd pulni ishtirok etishi yoki etmasligiga qaratiladi. Pul aylanmasida bevosita
naqd pullar to‗lovlarni amalga oshirishda ishtirok etadi. Keyingi yillarda hisob –
kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalar, hisob – kitob cheklarni joriy
etilishi pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob – kitoblar ulushining sezilarli
darajada pasayib ketishiga sabab bo‗lmoqda. Xususan, AQSH, G‗arbiy Evropa
mamlakatlari va Yaponiyada naqd pul aylanmalarining ulushi 1 – 1,5 foizni tashkil
etadi.
Pul aylanmasini tashkil qilish asoslari:
- Qonunchilik asoslari;
- Institutsional asoslar;
- Milliy to‘lov tiziminig mavjudligi;
- Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning banklarda ochilgan joriy hisob
varaqlarining mavjudligi;
- Mamlakatning xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan xalqaro
munosabatlarining mavjudligi.
Qonunchilik asoslari:
1) O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi;
2) Qonunlar va kodekslar;
3) Qonunosti hujjatlari:
a) O‘zbekiston Respublikasi Przidentining farmonlari va qarorlari;
b)Vazirlar Mahkamasining qarorlari;
c) Vazirliklarning buyruqlari, Davlat Qo‘mitasi raislari buyruqlari, Markaziy
bankning yo‘riqnomalari (ular faqat Adliya Vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgandan
keyin kuchga kiradi).
Pul aylanmasi ikki yirik qismdan iborat:
1. Naqdsiz pul aylanmasi
2. Naqd pul aylanmasi
Naqdsiz pul aylanmasi – bu pul mablag‘larining to‘lovchining bankidagi
hisob raqamidan oluvchining hisob raqamiga ko‘chirish shaklidagi harakatlarining
yig‘indisidir.
Sobiq Ittifoq o‘rnida tashkil topgan davlatlar o‘zaro talab va majburiyatlarini
voz kechish deb nomlanuvchi naqdsiz pul aylanmasi mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |