???? Mantiqan o'ylab, ortiqchasini chiqarib

 
July 29, 2020 
 
📗 BILIB QOʻYING. 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
🅰 Allel va allel boʻlmagan genlar. 
 
🔵 Allel genlarning oʻzaro taʼsir etish xillari 
quyidagilar... 
1) Dominantlik 
2) Retsessivlik 
3) Oʻta dominantlik 
4) Chala dominantlik 
5) Kodominantlik 
 
🔴 Allel boʻlmagan genlarning oʻzaro taʼsir etish 
xillari quyidagilar... 
1) Komplementar 
2) Epistaz 
3) Polimer irsiylanish 
 
📕KOMPLEMENTARIYA 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
📗 Komplenentar irsiylanishda (lotincha 
complement-toʻldiruvchi) — bir asosiy gen 
ikkinchi toʻldiruvchi gen tasir qiladi.  
 
Masalan. 
 
🎯 Xoʻrozlar toj shakli...(F² 9:3:3:1) 
Yongʻoqsimon — A_B_ 
Gulsimon — A_bb 
Noʻxatsimon — aaB_ 
Oddiy — aabb 
 
🎯 Xoldor toʻti pat rangi.(F² 9:3:3:1) 
Yashil — A_B_ 
Havorang — A_bb 
Sariq — aaB_ 
Oq — aabb 
 
🎯 Noʻxat guli... (F² 9:7) 
Qizil — A_B_ 
Oq — A_bb, aaB_ , aabb 
 
🎯 Qovoq mevasi.. (F² 9:6:1) 
Yumaloq (sharsimon) - A_bb, aaB- 
Gardishsimon — A_B_ 
Uzunchoq — aabb 
 
🎯 Komplementar irsiylanishda F² da ajralish 
9:7, 9:3:3:1, 9:3:4, 9:6:1 nisbatlarida boʻladi. 
 
📗 Komplementar irsiylanishning eng xarakterli 
tomoni ota-onaga oʻxshmagan organizmlarni 
rivojlanishi birinchi va ikkinchi avlodlarda 
kuzatiladi. 
 
📗 EPISTAZ  
▬▬▬▬▬▬ 
 
🔊 Epistaz — bir genning unga noallel ikkinchi 
gendan ustun kelishi. Epistaz dominant yoki 
retsessiv boʻlishi mumkin. 
 
🔊 Oʻziga allel boʻlmagan bironta genning 
taʼsirini toʻsib oʻzining belgisini yuzaga 
chiqaruvchi genga - epistatik gen, belgini 
yuzaga chiqara olmaydigan genga gipostatik gen 
deyiladi. 
 
Masalan ... 
 
🌀 Piyozda... (F² 13:3) 
Oq — I_A_ , I_aa, iiaa 
Rangli — iiA_ 
 
🌀 Itlarda jun rangi... (F² 12:3:1) 
Oq — I_A_ , I_aa 
Qora — iiA_ 
Jigarrang — iiaa 
 
🌀 Tovuqlarda pat rangi. (F² 13:3) 
Oq — I_C_ , iicc 
Qora — iiC_ 
 

---

 
17 
 
🌀 Epistazda F² da ajralish dominant epistazda 
13:3, 12:3:1 nisbatlarda, Retsessiv epistazda esa 
9:3:4 nisbatda boʻladi. 
 
🔊 Epistazning xarakterli tomoni ota-onaga 
oʻxshamagan organizmlarni rivojlanishi faqat 
ikkinchi avlodda kuzatiladi. 
 
📘 POLIMER irsiylanish 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
📌 Polimer irsiylanish — Allel boʻlmagan bir 
nechta genning bitta belgini rivojlanishiga 
oʻxshash taʼsir etishidir. Polimer hodisasini 
shved olimi Nilson Ele birinchi boʻlib 
oʻrgangan.  
 
📌 Polimer irsiylanish kumulyativ va 
nokumulyativ polimeriyaga ajratiladi.  
 
📌 Kumulyativ polimeriya miqdor belgilarni 
nokumulyativ polimeriya esa sifat belgilarining 
irsiylanishini namoyon etadi. 
 
🔎 Bugʻdoy don rangi... 
4 ta dominant gen - qizil 
3 ta dominant gen - och qizil 
2 ta dominant gen - pushti 
1 ta dominant gen - och pushti 
Dominant gen boʻlmasa - oq 
 
🔎 Bugʻdoy doni rangini irsiylanishi kumulyativ 
polimeriyaga misol boʻladi. F² da fenotipik 
nisbat 1:4:6:4:1 
 
📚 Kumulyativ polimeriyada F² da fenotipik 
nisbatlar... 
 
➖ Diduragayda 
5 xil - 1:4:6:4:1 
 
➖ Triduragayda 
7 xil - 1:6:15:20:15:6:1 
 
➖ Tetraduragayda 
9 xil - 1:8:28:56:70:56:28:8:1 
 
📚 Nokumulyativ polimeriyada F² da fenotipik 
nisbatlar... 
 
➖ Diduragayda 
    2 xil - 15:1 
 
➖ Triduragayda 
     2 xil - 63:1 
 
➖ Tetraduragayda 
     2 xil - 255:1 
 
 
�DNK, RNK, OQSIL SINTEZI HAQIDA 
BATAFSIL MALUMOT 
 
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota 
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula 
hisoblanadi. Oqsil monomerlari – 
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri – 
nukleotidlar hisoblanadi. ✅ 
 
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha 
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein 
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein 
kislota (RNK) uchraydi. ✅ 
 
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har 
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN, 
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN, 
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza, 
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil 
topgan.✅  
 
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga 
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod) 
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O 
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq 
qiladi. ✅ 
 
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa, 
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅ 
 
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli 
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34 
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅ 
 

---

 
18 
 
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida 
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo 
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida 
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅  
 
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni – 
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat, 
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S, 
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅ 
 
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod 
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki 
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar 
yordamida birikkan. ✅ 
 
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir 
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam 
bo’ladi. ✅ 
 
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi 
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅ 
 
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari 
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni 
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu 
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida 
kechadi. ✅ 
 
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion 
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi, 
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda 
kechadi. ✅ 
 
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot 
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab 
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi. 
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan 
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet) 
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir 
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta 
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga 
genetik kod deyiladi. ✅ 
 
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil 
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan. 
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi 
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota 
uchramaydi. 
1. Metionin va triptofan - 1 ta;  
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin, 
sistein, serin - 2 ta;  
3. Izoleysin - 3 ta;  
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin 
- 4 ta; 
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani 
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi 
tugallanganini bildiradi.  
 
📌Jami 64 ga teng.  
 
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin 
aminokislotasidan boshlanadi.✅ 
 
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid) 
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D 
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid 
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’ 
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅ 
 
 
MITOZ BO'LINISH HAQIDA 
 
 MITOTIK BO’LINISH 
(Mitoz yunoncha –ip degan manoni beradi) 
Hujayraning hayotiy sikli va bo’linishi. 
Yangi bo‘linib hosil bo‘lgan hujayra hayotida 
differensiatsiya ro‘y beradi, u maxsus faoliyatini 

---

 
19 
 
bajarishga moslashadi, funksiyasini o‘taydi, 
qariydi va nihoyat o’ladi. 
Hujayra sikli ikki qismdan: interfaza va mitoz 
.               
Ikki bo‘linish oralig’i-----interfaza hisoblanadi. 
Interfaza 3 davrni o‘z ichiga oladi: 
1) Bo’linishdan keyingi ya’ni sintezdan 
oldingi— birinchi o ‘sish (G1) davri (2n2c) 
2) DNK sintezi ro‘y beradigan davr (S); Sintez 
davri (2n4c) 
3) sintezdan keyingi yoki mitozdan oldingi— 
ikkinchi o ‘sish (G2) davri. (2n4c) 
  
Interfaza yakunida, odatda hujayrada mitotik 
bo’linish (M) ro‘y beradi. Hujayraning 
bo‘linishga tayyorlanishi (interfaza) va 
bo‘linishi (mitoz) uning mitotik sikli 
hisoblanadi. 
Organizm hayoti davomida ko‘pgina hujayralar 
almashinib turadi. Bundan nerv hujayralari 
mustasno. Nerv hujayralari organizm 
tug'ilgandan keyin o‘sadi, murakkablashadi, 
ammo qayta hosil bo‘lmaydi, demak ularda 
bo‘linish hodisasi ro‘y bermaydi. 
  
Birinchi o ‘sish (G1) davri--  hujayrada o ‘sish, 
oqsillar va RNK to ‘planishi bilan boshlanadi. 
Bu jarayon natijasida hujayra o'zining shunday 
massasiga ega boiib qoladiki, u mitotik siklning 
keyingi -- S davrining boshlanishini taqozo 
etadi. G1 davr mobaynida DNK yangi 
molekulasini va uning sintezini, RNK va oqsil 
metabolizmini ta’minlovchi fermentlar sistemasi 
hosil boladi. 
 
Xar bir xromosoma bittadan xramatin ipi yani 
bitta xromatidadan iborat shakli (bir DNK 
demak) 
 
  
DNK sintezi ro‘y beradigan (S) davr-- davri 
hujayra siklining eng muhim bosqichi 
hisoblanadi. Sintetik davrsiz somatik 
hujayralarda mitoz ro‘y bermaydi. Bu davrda 
DNK reduplikatsiyasi, ya’ni yangi DNK 
molekulasining sintezi ro‘y beradi. S davr 
so‘ngida hujayra ikki molekula DNK ga ega 
bo‘ladi (mitoz jarayonida hosil boladigan har bir 
qiz hujayrasiga bir molekuladan DNK ni 
taqsimlab berish uchun ko‘rilgan tayyorlanish 
ro‘y beradi) Sintetik davrda hujayra organoidlari 
ham ortadi. 
 
Xar bir xromosoma ikkita xramatin ipi yani ikki 
xromatidadan iborat shakli (ikki DNK demak) 
 
  
Ikkinchi o ‘sish (G2) davri-- G2 davrda RNK va 
bolinish jarayonini ta’minlovchi oqsillar 
sintezlanadi (ayniqsa, bolinish dukini hosil 
qiluvchi oqsillarning sintezlanishi diqqatga 
sazovordir). 
  
 Mitoz bosqichi---Somatik hujayralar mitoz 
yo’li bilan bo’linib ko‘payadi. Mitozda 
hujayrada ketma-ket ro‘y beradigan 4 davr 
tafovut qilinadi: