“ Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish” kafedrasi “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish ” fanidan kurs ishi

 
1.
 
Pul-kredit siyosati 
Pul-kredit (pul-kredit) siyosati – bu narxlar barqarorligi, aholining toʻla 
bandligi va ishlab chiqarishning real hajmi oʻsishini ta’minlash maqsadida 
muomaladagi pul miqdoriga ta’sir etuvchi davlatning iqtisodiy siyosatidir. 
Pulkredit siyosatining iqtisodiy va tashkiliy asoslarini oʻziga xosligi uning 
obyektlari va subyektlarining xususiyatlari bilan belgilanadi. Pul-kredit 
siyosatining obyektlari pul bozoridagi talab va taklifdir. Pul-kredit siyosatining 
subyektlari deganda, eng avvalo Markaziy bank va u bilan oʻzaro harakat qiluvchi, 
moliyaviy tizimning ishlashida qatnashuvchi banklar va boshqa pul-kredit 
boshqaruvi organlari tushuniladi. 
Zamonaviy pul-kreditizm nazariyasining asoschisi M.Fridmen va uning 
izdoshlari pul massasini pul-kredit instrumentlarining asosiy indikatorlari deb 
hisoblaydilar. Ularning fikriga koʻra, pullarga boʻlgan talab funksiyasi xarajatlar 
funksiyasiga qaraganda ancha barqaror hisoblanadi. Shu sababli pul massasi 
pulkredit instrumentlarining asosiy indikatori sifatida qabul qilish maqsadga 
muvofiqdir. 
Ma’lumki, pul-kredit instrumentlerining asosiy indikatori asosan, ikki muhim 
xususiyatga ega boʻlishi lozimligi toʻgʻrisida fikr iqtisodiy adabiyotlarda koʻp 
tarqalgan. Ya’ni birinchidan, indikator pul-kredit instrumentlarining ta’siri ostida 
boʻladigan miqdor sifatidan aniq belgilab olingan boʻlishi kerak, Ikkinchidan, u 
hukumat iqtisodiy siyosati maqsadlari bilan uzviy bogʻlangan boʻlishi kerak. 
Pul nazariyasi – iqtisodiy tizimga pulning ta’sirini oʻrganuvchi iqtisodiy 
nazariyaning muhim bir sohasidir. Iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etish 
mexanizmlarini oʻrganish pul taklifini belgilovchi omillar tahlilini oʻz ichiga oladi. 
Bu oʻrganishning boshqa yana bir muhim bosqichi – pulga boʻlgan talab tahlilidir.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida pul taklifi bank tizimi (mamlakatning 
markaziy va tijorat banklari) tomonidan ta’minlanadi. Markaziy bank muomalaga 
turli qiymatdagi qogʻoz pullar va tangalar chiqaradi. Tijorat banklari esa pul 
mablagʻlari oqimini jamgʻarma egalaridan qarz oluvchilarga yetkazuvchi 
moliyaviy vositachilardir. Agar tijorat banklar oʻz mijozlariga qarz bersa pul 
massasi koʻpayadi va aksincha mijozlar tijorat banklardan olgan qarzlarini 
qaytarishsa kamayadi. Pul taklifi deganda mamlakat iqtisodiyotida muomalada 

---

~ 6 ~ 
boʻlgan pul miqdori tushuniladi. Pul taklifi hajmini bilish (oʻlchash) uchun 
quyidagi agregatlardan foydalaniladi: 
– bank tizimidan tashqari muomaladagi banknotalar va tangalar (naqd 
pullar); 
– M0 + banklardagi talab qilib olguncha omonatlar; 
– M1 + banklardagi oʻrta muddatli omonatlar; 
– M2 + banklardagi uzoq muddatli omonatlar. 
Foydalaniladigan pul agregatlarining miqdori va tarkibi dunyo mamlakatlari 
boʻyicha farq qiladi. AQSH va Rossiyada pul taklifini hisoblash toʻrtta, Yaponiya 
va Germaniyada uchta, Buyuk Britaniya va Fransiyada ikkita agregat boʻyicha olib 
boriladi. 
Pul-kreditistlar deb ataluvchi bir qator iqtisodchilar pul massasining oʻsish 
sur’atlari oʻzgarishi inflyatsiya va inqirozlarni keltirib chiqaruvchi yagona muhim 
sabab deb bilishadi. Jumladan, pul-kreditizm asoschisi Milton Fridman fikriga 
koʻra: “Pul-kredit siyosati qisqa muddatli davrda real iqtisodiyotga kuchli ta’sir 
koʻrsatadi. Ammo uzoq muddatli davrda pul taklifidagi oʻzgarishlar eng avvalo 
narx darajasiga ta’sir etadi” Ularning fikrini isbotlash yoki inkor qilish mushkul, 
chunki ularning oʻzi nimani pul deb hisoblash masalasida toʻliq kelishuvga 
erisholmayaptilar11. 
Pul miqdorini oʻlchashda muammo shundan iboratki, zamonaviy 
iqtisodiyotda turli xil aktivlar bir vaqtning oʻzida u yoki bu darajada pulning 
barcha uchta funktsiyasini (muomala vositasi, qiymat oʻlchovi, jamgʻarish vositasi) 
bajarishidadir. Shuning uchun pulning oʻzi va boshqa likvidli aktivlar oʻrtasidan 
chegara tortishda aniq asoslarga ega emasmiz.
M1 toʻlov vositasi sifatidagi pulining an’anaviy tarifiga eng yuqori darajada 
mos keluvchi aktiv hisoblanadi. M2 va M3 belgilangan muddatda qaytariladigan 
oʻrta va uzoq muddatli omonatlarni ham oʻz ichiga olganligi sababli, ulardan 
istalgan paytda foydalanish imkoni, faqatgina foiz koʻrinishdagi jarimalar toʻlash 
hisobidan boʻlishi mumkin. 
Pul massasi quyidagilarning oʻzaro harakatlari bilan belgilanadi: 
1. Markaziy bank – bank tizimini boshqaradi va pul-kredit siyosati uchun 
javobgarlikni oʻz zimmasiga oladi. 

---

~ 7 ~ 
2. Banklar (depazitar tashkilotlar) – aholi va tashkilotlarning omonatlarni 
qabul qiladi yoki ularga qarz beruvchi moliyaviy vositachilar: tijorat banklari, 
oʻzaro jamgʻarma banklar, kredit uyushmalari. 
3. Aholi – alohida shaxs yoki firmaning banknota, tanga yoki banklardagi 
depozitlar shaklida pulga egalik qilishi. Iqtisodiyotdagi pul massasi (M) aholi 
qoʻlidagi naqd pullar (CU) va bank depozitlari (DEP) yigʻindisiga teng: 
M = CU + DEP. 
Pul bazasi (BASE) bank tizimidan tashqari aholi qoʻlidagi naqd pullar va 
bank zahiralari (RES = markaziy bankdagi banklar depozitlari + banklar 
omboridagi naqd pullar) yigʻindisiga teng: 
BASE = CU + RES.
 
Iqtisodiy nazariyaga koʻra, pul-kredit siyosatining bosh maqsadi shunday 
boʻlishi kerakki, u eng yuqori darajada jamiyat manfaatlariga mos kelsin. Pulkredit 
siyosatining eng soʻnggi maqsad(lar)i qonunchilikda belgilanadi va jamoatchilikka 
tushuntirib beriladi.