Í joqarÍ hÁm orta arnawl

Elektron tálim resursları
1. www. bilgir uz
2. www. de. uz
3. www.plekhanov. ru
4. www. tgeu. uz
5. www. tatu. uz
6. www.pomorsu. ru.
7. www. MTU-NET. ru.
8. www. bankreferatov. ru.
9. www. elsu. ru.
10. www. mgopu. ru.
Soraw hám tapsırmalar.
1. Evropada oqıtıwshılardı ıdıraldı tayarlaw máseleleri qanday ámelge asırıladı?
2. Oqıtıwshılardı jumısqa qabıllaw qaǵıydaları nelerden ibarat?
3. Oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw qaǵıydaları.
4. Ózbekstanda oqıtıwshılar mamanlıǵın asırıw qanday ámelge asırıladı?
VIII - tema : XX-XXI ásirlerde tálim sisteması.
Joba :
1. XX-XXI ásirlerde shet elde xalıq aralıq tálim mákanı.
2. XX-XXI ásirlerde sırt ellerde tálim sisteması ózgeshelikleri.
Tayansh túsinikler: XX-XXI ásirler, shet el, xalıq aralıq tálim mákanı, shet elde tálim sisteması,
Xalıq aralıq tálim mákanı - geosiyosiy aymaq, global mashtabdagi hám túrli mámleketlerdiń ma'orif boyınsha jámiyetlik hám mámleket shólkemleri, ilimiy- pedagogikalıq oraylar, barlıq tálim hám tárbiya mákemeleri.
Zamanagóy dúnya ljtimoiy ómiriniń túrli iskerlik tarawılarında intensiv baynalminallashuv sharayatında óz-ara tásir vamunosabatlashuvini ańlatadı.
l. Arqa hám Qubla taTimining rawajlanıwda siyasiy-ekonomikalıq hám social- materiallıq ózgeshelikleri.
Baynalminallashuvning eń jańa basqıshı globalashuv processi boldı. Ol jáhán xojalıǵın pútin organizm retinde qáliplestirip, miynettiń xalıq aralıq bólistiriwin tereńlestirdi hám materiallıq baylanıslardı jedellestirdi. Milliy yamasa mámleket miqiyosida sheshiw múmkin bolmaǵan kúshli global máseleler menen júzbe- júz kelip barlıq insaniyat sa'yi-háreketilarini qosılıwı obiektiv sheshim tabılıwında birden-bir ilaj bolıp qalıp atır. Mámleketler hám xalıqlarda kúsheyip baratırǵan óz-ara bogTanıw, túrli ırq, konfessiya hám milletke tiyisli adamlar ortasındaǵı baylanıslar keńeyiwi, ulıwma qádiriyatlar qáliplesiwinde hám eń jaqsı xalıq aralıq tájiriybeden nátiyjeli paydalanıwda qolay sharayat jaratadı. Bul bolsa insaniyattıń kelesi perspektivasında unamlı taraqqiy etiwi ushın jay jaratadı.
Globallasıw bir qatar saldamlı unamsız táreplerge de iye. Umumsayyoraviy konvergensiya haqqında eyforistik boljawlar ózin oqlamadi. Na mámleketlikleraro qarama-qarsılıq, na etnik hám diniy dúgilisiwlaroldi alındı. Mámleket hám regionlar rawajlanıwındaǵı tegis emes rawajlanıw hár qanday ilaj menen de jónge salıw etilmedi. Rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketlikler ortasındaǵı parq qısqarıw ornına, hám de kengaydi. Bul bolsa, barlıq insaniyat máplerine baylanıslı hám dúnyada portlaytuǵın jaǵday payda etiwshi eń salmaqli mashqalaǵa aylandı.
Informaciya perspektivası ele global xarakter kásip etip ulgurgani joq. Batıs áleminde bir neshe on million INTERNETdan turaqlı paydalanıwshı klientler belgilengen bir waqıtta, Afrikanıń kóplegen adamları ápiwayı netbukdan paydalanıwdı bilmegen mámleketler rawajlanıwı postindustrial basqıshda. Rawajlanbaǵan mámleketler bolsa úlken qıyınshılıq menen sanaatlastırıw basqıshın basdan keshirip atır. Olar na ekonomikalıq, na siyasiy na psixik tárepten jáhán integraciyası processinde teńler qatarına munasábetke kirisiwge tayın emes. Kóplegen mámleketlerdiń " quwıp yetuvchi rawajlanıw" programmalıq strukturaların unamlı ámelge asırıwı ushın múmkinshilikleri joq.
Globallasıw sharayatında insaniyat civilizatsiyası daǵı túrli ayırmashılıqlar óz-ara to'qnashadi. Bul dúnya ámeliyatında úlken jańa mumammolarni keltirip shıǵardı. Ekonomikalıq krizis, internette paydalanıwdıń unamsız aqıbetleri.
Globallasıw processi Batıs mámleketleri tárepinen, jáhándıń kóplegen mámleketleri óziniń islep shıǵarıw sisteması, siyasiy hám social - materiallıq qadiriyatlariga jóneltiriwge umtılıp atırǵan AQSH tárepinen qollap - quwatlanmoqda. Biraq Batıs materiallıq ekspansiyasiga qarsMik etiwshi túrli xalıqlardıń kóp ásirlik dástúrleri jáhán umummadaniyati jaratılıwında keskin qarama-qarsılıqlar payda etiwde. " Men úyim hár tárepden bálent diywal menen qorshap alınıwı, áynekleri bekkemlab taslanıwın qálemeymen. Men barlıq mámleketlerdiń mádeniyat samalı úyimda qansha múmkin bolsa, sonsha esiwin xoxlayman. Biraq bul samallar meni joldan atlastirishini hesh qálemeyman"-degen ediM. Gandi.
Globallasıw ayırım jaǵdaylarda milliy shegaralardı bo sib ótip, arnawlı bir mámleketler suverenitet hám olardıń xalıqları milliy o'zligiga qáwip tuwdıratuǵın faktor dep qabıl etińip atır.
Bulardıń barlıǵı " antigloballar" háreketi payda bolıwına sebep boldı. Olar yoqlab shıqqan qarawlar qatar mámleketler xalqınıń kópshiligi tárepinen qollap - quwatlanmoqda. Biraq globallasıw processin toqtatıwǵa urınıslar perspektivaǵa iye emes.
Globallasıw - házirgi dúnya rawajlanıwında qalıs tendensiya. Onı sawǵa retinde túsiniw kerek. Biziń wazıypamız bolsa, onıń múmkinshiliklerinen insaniyattıń iygilikli maqsetleri jolında paydalanıw hám unamsız tárepten yamasa aqıbetlerin múmkinshiligi barınsha kemeytiwden ibarat.
Globallasıw processiniń quramalı hám qarama-qarsılıqlı tárepleri bilimlendiriw tarawında da ayriqsha túrde kórinetuǵın bolıp atır.
Házirgi xalıq aralıq tálim mákanınıń tiykarǵı ózgeshelikleri rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń tálim rawajlanıwı tendensiyalari hám tálim jaǵdayınıń ayriqsha tárepleri qatań esapqa alınǵan halda ámelge asırılıwın talap etedi.
Bunday bóliniw qatar mámleketliklerge salıstırǵanda jasalma tárzde ámelge asırılǵan. Kelesinde bul klassifikaciya qayta ko'rilib shıǵilıwı hám ayırım mámleketlikler, mısalı Qubla -Arqa Aziyanıń jańa industrial mámleketleri rawajlanıp atırǵanlar qatarında rawajlanǵanlar qatarına ótiwi hám kerisinshe, jaǵdaylar ámelge asırıladı dep itimal qılıw múmkin. Sonıń menen birge, ayırım rawajlanǵan mámleketlerde qalaq rayonlar, ayırım qalaq mámleketlerde bolsa rawajlanǵan aymaqlar bar.
Biraq xalıq aralıq shólkem hám statistikalıq baspalarda qabıl etilgen klassifikaciyalar ele óz kúshin joǵatpaǵan. Sol sebepli salıstırıw analiz qılıw processinde milliy hám xalıq aralıq kórsetkishler salıstırıwlanıwın táminlew maqsetinde naǵız ózi dereklerde belgilengen atamalar tiykarında izertlew jumısları alıp barıladı.
Zamanagóy siyasiy hám ljtimoiy ádebiyatlarda " rawajlanǵan mámleket", " rawajlanıp atırǵan mámleket" atamaları ornına Ko’binshe awa Arqa hám Qubla atamaları qollanıladı. 1990 jıllar basınan Batıs hám Shıǵıs ortasında júzege kelip, dúnyanı termoyadro apatı yoqasiga alıp kiyatırǵan keskin qutblamshning uzın dáwiri ótken zamanda qaldı. Biraq bul qarama-qarsMikning susayishi Arqa hám Qubla ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń tereńlesiwi menen almasdı.
Milliy hám regionlıq ayırmashılıqlardı esapqa alıw xalıq aralıq áhmiyetke iye boladı. " Házirgi kúnde,- dep ataladı YUNESKO baspalarınıń birinde,- uzaqtı kóre alıwshı jetik ilimpazlar tárepinen insaniyat aldında turǵan tiykarǵı mashqala laming umumsayyoraviy kóleminde hám global xarakteri tolıq anıqlama berb berilgen. Haqıyqat bolsa, jaqın on jıllıqlarda túrli mámleketlerdiń ekonomikalıq hám ilimiy rawajlanıwda úlken parq saqlanıp qalıwın esapqa alıwdı talap etedi. Global kóleminde olardı úsh taypaǵa ajıratıw múmkin: industriallasıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde bolǵan, industrial hám post industrial. Bunday parıqlanıwǵa iye mámleketlerde tálim rawajlanıwı keleshekleri birxil bola almaydı. "
Rawajlanǵan mámleketlerde tálim processi ilimiy - texnika revolyuciyasınıń zamanagóy basqıshı talapları menen tikkeley baylanıslı. Mikroelektronika radiotexnika, biotexnologiyadan keń paydalanıw, rawajlanıwlastırılgan kompyuterlerdiń payda bolıwı, miynet hám islep shıǵarıw processinde insannıń ornı mánisin ózgertiredi. Zamanagóy jámiyet strukturası, turmıs tárizi hám adamlar psixologiyasini processga maslastırdı. Ekonomika aqlbovar etpes dárejede ózgerip barıp atır. Ayırım sanaat mahxsulotlari konveyyerdan shıǵıp ulgurmay, eskirib qalıp atır. Bir áwlad turmısındayoq úlken texnologiyalıq ózgerisler júz bolıp atır.
Informaciya birden-bir eskirmas hám shegaralanbaǵan dárejede ósip baratuǵın resurs retinde sheshiwshi áhmiyetke aylanıp atır. Dúnyanıń qálegen noqatında bir neshe sekund ishinde Internet arqalı informaciya uzatıw múmkinshiligi geografiyalıq múmkinshilik hám waqıtqa tiyisli mıń jıllıq dástúriy tasawurlarni joqqa shıǵardı. Jergilikli islep shıǵarıw iskerlik jurgiziwshi xalıqtıń kásiplik-qaniygelik quramı ózgerip atır.
Injenerler hám ılım, pán, bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, basqarıw apparatı xızmetkerleri sanı artpaqta. Ilimiy rawajlanıw yamasa sınaq tájiriybe óndirisi menen gúmira joqarı maman qániygeler sanı sezilerli dárejede kóbeydi.
Intellektuallıq kásipler óziniń aldınǵı sáykeslik áhmiyetin joǵatıp ǵalabalıq tús alıp atır. Maman xızmetkerlerdiń umummadaniy hám kásiplik bilimlerdi keń ózlestiriwi talap dárejesine kóterildi. Biraq eń joqarı texnologiyalıq shólkemlerde de ápiwayı maman xızmetkerlerdiń arnawlı bir muǵdarı saqlanıp qaladı. Sanaattıń avtomatsiyalashishi jumısshı - xızmetkerler qániygeliginiń betaraf talaplarına tásiri qarsı xarakterge iye. Joqarı ilmiy tájriybege iye xızmetkerlerge talap asıwı menen bir qatarda, hesh qanday joqarı dárejedegi ulıwma tálim hám kásiplik tayarlıq tiykarları talap etińbeytuǵın birdey ırǵaqtaǵı wazıypanı orınlawshı operatorlar toparınıń qayta qániygeliklashuvi júz bolıp atır. Bunday xızmetkerlerdiń teoriyalıq bilim dárejesi onsha joqarı bolmasada, bul jaǵday social juwapkerlik sezimi rawajlanǵan bolıwı menen kepillikleniwi kerek.
Qımbat bahalı ásbap -úskeneler hám avtomatlastırılgan sanaattıń barlıq qatnasıwshılarınıń óz-ara bekkem baylanıslılıǵı xızmetkerden úlken dıqqat itibar, anıqlıq hám ıqtıyatlılıqtı talap etedi. Sol sebepli jumısshı xızmetkerdiń oqıw partasidayoq zamanagóy kárxanalar daǵı jańa miynet shártlerine tez iykemlesiwi ushın kerek bolǵan bul ayrıqshalıqlardı ózlestiriwi hám kónlikpe payda etiwi talap etiledi.
Zamanagóy IFI obiektiv tárzde ulıwma orta bilim beriw sistemasın jaratıw hám jaslardı túrli kórinistegi orta bilim beriwge tartıw wazıypasın keltirip shıǵardı. Tuwrısıda, tálim dárejesin kóteriw hám kadrlardı qayta tayarlaw keleside sanaattı modernizaciyalaw hám jańa texnologiyalar jaratıw jobalarınıń zárúrli strukturalıq bólegine aylandı.
"Ekonomika hám tálim" mashqalası mámleket húkimetin barǵan sayın ózine tartıwda. Sebebi olardıń ekonomikalıq wazıypaları úlken dárejede kengaydi. Eger ótken zamanda kapitalıstik mámlekettiń ljtimoiy-ekonomikalıq munasábetlerge tikkeley aralasıwı ayrıqsha ilaj retinde, urıs yamasa tereń krizis payıtlarında ámelge asırılǵan bolsa, aqırǵı on jıllıqlarda bul jaǵday ishki siyasattiń jetekshi dástúrlerineden birine aylandı. Sebebi qatar batıs mámleketlerdiń ózine de iri isbilermen yisoblanadi. Ol úlken sanaat komplekslerine iyelik etedi. Sol sebepli tálimniń ekonomikalıq natiyjeliligi artpaqtasınan tikkeley mápdar boladı.
Túrli mámleketlerdiń ilimpazları tárepinen tálimniń ekonomikalıq natiyjeliligi dárejesiniń muǵdarlıq kórsetkishlerin anıqlawǵa urınısları túrli sebeplerge kóre, aytarli tabıs keltirmelıgi aytılǵan edi. Bunday wazıypanı ámelge asırıwı tálimge sarplanǵan ulıwma ǵárejet hám onıń ekonomikalıq nátiyjesi arasında uzaq waqıt kórinetuǵın bolıwı menen hám de quramalılasadı. Bul ǵárejetler bolsa oqıw mákemeleri pitkeriwshileri alǵan bilimlerin ámeliyatqa qollanıw eta alǵan haldaǵana ekonomikalıq rentabelli esaplanadı. Hátte júdá rawajlanǵan mámleketlerdiń awıl xojalıǵında da tómen maman miynetten paydalanıw keń tarqalǵan. Aqır-aqıbetde, oqıw múddetin uzaytırıw mudamı da oqıw hám bilimdiń proporsional ósiwine járdem bermasligi múmkin. Sol sebepli jumısshı xızmetkerdiń islep shıǵarıw potencialın onıń qansha waqıt partada otırǵanı hám bul jámiyet ushın qanshaǵa " túskeni" menen bahalaw kerek emes. Usınıń menen birge, jetkilikli bilimge iye jumısshı xızmetkerler menen islep shıǵarıw miynetiniń ónimliligi tómenlewi múmkin. Sebebi olar turaqlı túrde óz jumısından, alǵan bilimlerine múnásip emesligi sezimitufayli qaniqmaydilar.
Xalıqtıń bilim dárejesin kúsheytiw ekonomika rawajlamshining tiykarǵı baǵdarına sáykes keledi. Hátte jumısshı -xızmetkerler málim bir bóleginiń miyneti mazmunı tikkeley olardıń hár birinen tolıq orta arnawlı kólem degi teoriyalıq bilim talap etpese de, bul processni qanaatlanǵan dep bahalaw múmkin. Bul jumısshı -xızmetker máplerine de sáykes keledi.
Bilimli jumısshı -xızmetkerge avtomatlastırılgan kárxanada óz ornın tawıp alıwı ańsat keshedi. Ol zamanagóy sanaattıń tereń struktura ózgerisleri sharayatında da jańa qániygelikti tez hám muvaffaqayatli ózlestira aladı.
Bir neshe on jıl burın sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde taTimning mámleket tárepinen joybarlawı, awalo ekonomikanıń konyunktur talaplarınan kelip shıqqan edi. Odaǵı tiykarǵı wazıypalardan biri xalıqtı " qayta oqıtıw" ga jol qo'ymasdan ibarat edi. Házirde bul mashqala pútkilley basqasha etiledi. Jańa joba dúziwshiler keleside " maman rezerv" konsepsiyasına tıykarlanıp, jańa joba dúzediler. Yaǵnıy maman kadrlardı bunday muǵdarda tayarlaw búgin artıqsha sıyaqlı kórinisi múmkin. Biraq joqarı texnologiyalıq sanaattı keyingi jıllar hám on jıllıqlarda rawajlandırıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Tálim rawajlanıwı keleshekleri hám dástúrlerineni tek ǵana ekonomika talapları kózqarasınan kórip shıqpaw kerek. Bul mashqala ni insaniylik principlerı kózqarasınan kórip shıǵıw sońǵı waqıtta dúnyada keń tarqaldı. Bilimlendiriw tarawında paradigmatik ózgerisler qılıw wazıypası tereńlesdi. Ekonomsentrizmdan sotsiosentrizm hám kulturosentrizmga ótiw zárúrshiligine aylandı. Sebebi mádeniyat rawajlanıwı ekonomikaǵa da ljobiy tásir kórsetedi.
Tálimniń ljtimoiy nátiyjesi onıń tikkeley ekonomikalıq paydasınan artıq ekenligi oydinlashdi.
Biziń dáwirimizde, " subyektiv omil"- insanlar ziyrekligi hám shıdamlılıǵı qalıs ljtimoiy nızamlardı turmısqa qollanıw etiwge tikkeley baylanıslı bolǵan bir waqıtta, jańa dúnyada social rawajlanıwdıń ayriqsha túsinikleri engizilip atır. Házirgi ekonomikalıq kórsetkishlerdiń arnawlı bir muǵdarı emes, insanǵa ljodiy uqıplıyatini tolıq kórinetuǵın etiwge múmkinshilik jaratıwshı sharayat jaratılǵanlıǵı sheshiwshi áhmiyetke ıyelep atır. Bul orında tálimniń ornı anıq. Sol sebepli tolıqqonli tálimge social talap kúshaydi. Bul mashqalaǵa jámiyetshilik tárepinen hám de kóbirek social qızıǵıwshılıq bildirilip atır. Ótken dáwirde kópshilik mámleketlerde, hátte eń rawajlanǵan mámleketlerde de tálim máseleleri aktual másele esaplanbaǵan. Eń kishi zárúrli materiallar menen táminlew wazıypası da Ko’binshe awa artqa surilgan. Házir bolsa rawajlanǵan mámleketlerdiń salmaqlı qatlamı ushın basqasha turmıs tárizi xarakterli bolıp, awalgilardan joqarı ekonomikalıq kórsetkishler hám joqarı dárejeli ljtimoiy-materiallıq jetiskenlikleri menen parıq etedi. Olar ushın salmaqlıq orayı ıylewib, " postmaterial qádiriyat" dep atalıwshı tárepke tiyisli (miynettiń ljodiy xarakteri, tolıqqonli sharshaw ) dúnyalıq faktorlar óz áhmiyetin tolıqqonligicha saqlap qalıp atır.
Jaslardıń keń qatlamı jaqsı tálim alıw ljtimoiy poziciyaǵa erisiw jolındaǵı zárúrli shárt dep ańlatadılar. Tálim dárejesi hám is haqı muǵdarı ortasında sezilerli ayırmashılıq bolmaydı. AQSHda orta mektepti tamamlaǵan iyis he hilar ózi menen qatarlas bakalavrlardan 1, 5-2 ret, doktor diplomına iye adamlardan bolsa 3 ret kem is haqı aladı. Soǵan jaqın proporsiya Evropa mámleketlerinde de gúzetiledi. Tálim pog'anisidan joqarıǵa qoyılǵan hár bir adam arnawlı bir tárzde xoshametlantiriladi. Bilimlerge social mútajlik orta maǵlıwmatlı jumısshılar is haqısı salıstırǵanda azayıp baradı. Joqarı maǵlıwmatlı xızmetkerler is haqısı salıstırǵanda da, mutloq da asıp baradı. Intalı jaslardı ilimiy jumısqa tartıwda materiallıq xoshametlew sisteması jolǵa qoyılǵan.
Sońǵı jıllarda ilimiy miynettiń ljtimoiy mártebesi devalvatsiyasi basqa hesh bir mámlekette hesh qashan gúzetilmegen. AQSH, Yaponiya hám Ullı Britaniyada ilimiy xızmetkerler is haqısı xalıq xojalıǵı jumısshısına salıstırǵanda eki ret joqarı, Rossiyada bolsa olardıń is haqısı sanaat jumısshısına salıstırǵanda eki ret kem. Bul sózsiz, fanda krizislı jaǵdaydı payda etiwde. " Óytkeni, nege krizis bolmaydıin,- dep jazadı belgili orıs ekonomistsi, akademikalıq N. P. Fedorenko,- bazar reforması dep atalǵan dáwirde mo liyalas htiris lining ózi 15 ret azayǵan bolsa? Óytkeni nege krizis demaylik, eger dúnyaǵa ataqlı alım is haqısı tutınıw saytınan 3-4 ret, Moskvalıq qapıbon is haqısınan eki ret kem bolsa. " Bul jańa " akademiya" lar hám jalǵan " akademikalıq'lar payda bolıwın da keltirip shıǵaradı.
Rawajlanǵan shet el mámleketlerde joqarı tálim dárejesi jumıssızlıqtıń aldın alıw kepilligi retinde kóriledi. Bántliktiń artpaqtası salıstırǵanda joqarı maǵlıwmatlı shaxslar esabına boladı. Áyne olar ushın jańa ishc hi ornı belgilenedi. Tuwrı, miynet bazarındaǵı konyunktura ayırım mámleketlerde jumıssızlardıń arnawlı bir bólegin diplomlı qániygeler de shólkemlestiriwdi kórsetedi. Biraq jumıssızlıqtıń ıdıraldı jábirleniwshileri minimal bilim dárejesine iye ishc hilar bolıp qolaveradi. Olardıń arasında bolsa jaslar úlken jaslılarǵa salıstırǵanda 2-3 ret kópshilikti quraydı. Tuwrısıda, zárúrli tálim mamanlıǵın alıw múmkinshiligi máselesi miynet qılıp atırǵan jetkinshekti turmısqa qızıǵıwshılıǵın asıradı.
Xalıqtıń jeńillikli toparına tiyisli jaslar arasında túrli jámiyetlerdiń jańa usılları tashkil tabıwında taTimning áhmiyeti artadı. Ótken zamanda Batıstıń serg'ayrat hám isbilermen adamları tómen bilim dárejesi menen de social nawqanpoyaning eń joqarı tekshesine shıǵıwǵa muvaffaq bolǵanlar. Keleside finanslıq - ekonomikalıq hám siyasiy tóreler quramına kirisiwde abroylı universitet diplomı bolıwı zárúrli shártga aylandı.
Rawajlanǵan mámleketlerde tálim mashqalası barǵan sayın jańa qırların tastıyıqlay otirip, ljtimoiy strategiyanıń zárúrli tárepine aylanıp atır. Álbette, tálimniń social áhmiyetke iye máseleleri awalgidek házir de arnawlı bir siyasiy hám ideologik qarawlarda anıq bayanlainadi. Ámeldegi qarama-qarsılıqlar menen bir qatarda keyingi on jıllıqlarda tiykarǵı social gruppalarda túrli máseleler bolıwı arnawlı bir shártlesiwge umtılıw gúzetilip atır. Buǵan tálim rawajlanıwı perspektivası da tikkeley baylanıslı. Arqa mámleketlerdiń kópshiligi qadrlovchi ljtimoiy turaqlılıq hám ekonomikalıq ósiwge tómen dárejedegi kásiplik hám umummadaniy bilimge iye xalıq bólegi, tiykarınan jaslar real qáwip tuwdırıwı múmkin.
Kópshilik párawanlıqtıń tiykarǵı dushpanı dep górsawatlıq, mádeniyatsizlik óz waqıtına zárúrli bilim ololmagan adamlar daǵı óshpenlilik dep esaplaydı. Tálim sistemasındaǵı kemshilikler mámlekettiń xalıq aralıq maydan daǵı básekige shıdamlılıǵına ziyan etkazadi. Bul atap aytqanda, AQSH ushın xarakterli. AQSHda húkimet sonday jantasıw tiykarında tálim rawajlanıwı wazıypaların úyrenedi.
Xalıq aralıq tálim mákanında Qubla, yaǵnıy Aziyanıń rawajlanıp atırǵan mámleketleri, Lotin amerikası hám Afrika mámleketleri ayriqsha orınǵa iye. Olardıń pútin halda kórip shıǵıw múmkin emes. Bul mámleketlerdiń túrli gruppaları rawajlanıwdıń kóplegen kórsetkishlerge kóre ayrıqsha ózgeshelikke iye. Jańa industrial deyiluvchi Qubla iy-Arqa Aziya hám Lotin Amerikası mámleketleri texnikalıq-ekonomikalıq munasábetlerde jedel su'ratda Arqa ortasındaǵı farqni qısqartirmoqda. Ol jerlerde paydalı qazilma qazib alıw tezlashdi. Qayta islew sanaatınıń jańa iskerlik tarawıları rawajlanıp atır. Ilimiy islep shıǵarıwdı kúsheytiw zárúrli shártga aylandı. Naǵız ózi jol menen bul mámleketler globallasıw processine passiv obiekt retinde emes, bálki xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń aktiv subyekti retinde qosılıwına múmkinshilik jaratıldı.
Zamanagóy sanaatqa arzan, górsawat, ilmiy tájriybesiz jumısshı kúshi tuwrı kelmeydi. Oǵan quramalı hám qımbat bahalı úskeneler menen mámile ete alatuǵın oqımıslı jumısshı - xızmetkerler kerek. Xalıq aralıq standartqa kóre, bunday jumısshılardıń turmıs dárejesi tómenligishe qalıp atır, biraq Qubla xalqınıń jarlı qatlamınan sezilerli parıq etedi. Zamanagóy islep shıǵarıw tálimniń salmaqlı rawajlanıwı hám maman kadrlar tayarlawǵa e'tibbor beriwdi talap etedi.
Tálimniń úlken ekonomikalıq hám ljtimoiy áhmiyetin Qubla Kareya mısalında kóriw múmkin. Ol bir neshe on jıllar awal qalaq agrar mámleket edi. 1960 jılda xalıq jan basına jıllıq YalM 80 S ni shólkemlestirip, bul XIX ásir ortalarındaǵı Yaponiya kórsetkishine teń edi.
Biraq buhungi kúnde tábiy resurslarǵa onsha bay bolmaǵan, uzaq waqıt Yaponiya koloniyası bolǵan, keyin bolsa, 1950-53 jıldaǵı puqaralar urısınan kúshli azap shetn Qubla Kareya rawajlanǵan industrial mámleketke aylandı. Óziniń ekonomikalıq potencialına kóre " úlken jetilik" mámleketleri dárejesine kóterilip aldı. Bul alǵa jılısıwlar kóp tárepten tálimniń jedel rawajlanıwı menen baylanıslı. Yapon koloniyasınan azat bolǵandan kóp ótpey, xalıq tálimi milliy nızamchiligi tiykarları jaratıldı. Bilimlendiriwdi rawajlandırıw máseleleri 1948 yilgi Konstitutsiyada óz hákisin taptı. 1949 jılda " Tálim tuwrısında" gi tiykarǵı Nızam qabıllandı. 1952 jılda biypul májburiy baslanǵısh tálim, 1958 jılda " Kasiplik tálimdi rawajlandırıw tuwrısında" nızam, 1980 jılda " Tálim reforması tuwrısında" nızam qabıllandı. 1994 jılda tálimdi kelesi rawajlanıwı jolların islep shıǵarıw ushın Prezident komissiyası tuzildi. Húkimettiń tálim mashqalasına turaqlı itibarı, iri finanslıq qarjılar kiritiliwi ájayıp nátiyjelerge alıp keldi. Qısqa múddette górsawatlıqqa toqtatıw berilip, orta bilim beriw ǵalabalıq tús aldı.
Orta -arnawlı tálim beretuǵın oqıw mákemeleri kóbeydi. 1990 jıllar aqırına kelip universitetlerde millionnan zıyat studentler oqıa basladı. Xalıq bilim dárejesiniń sezilerli ósiwi, maman kadrlar kóbeyiwi kiripbop ónim óndiriske jóneltirilgen sanaat rawajlanıwına múmkinshilik jarattı. Ilimiy islep shıǵarıw parklari tashkil etilip, onda sanaat firmaları, izertlew instittutlari, universitet hám kolledjler sherikligi ámelge asırıldı. Qubla Kareya mısalında basqa qızıqlı tárep de bar. Pán - texnikanıń shet el jetiskenlikleri dıqqat menen úyrenildi. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar keń rawajlandi. Mińlaǵan Koreys studentleri AQSH, Yaponiya sıyaqlı shet el mámleketlerde oqııp atır.
Biraq Qubla Kareya'ning ózinde tálim hám mádeniyat salasında sırtqı tásir qatań shegaralanǵan. Mısalı, mámlekettiń oqıw muassalarida Koreys milletine tiyisli bolmaǵan shaxslarǵa tek shet el tillerden sabaq beriwge ruxsat etilgen. Olar hátte jeke universitette de shtatlı professor - oqıtıwshı lawazımın iyelep almaydı. Olar ushın tek ǵana " qonaq - professor" mártebein alıw múmkin. Sırtqı dúnya menen munasábette bunday qıraǵılıqtı koreyslarning ásirler dawamında Kitay, mo'g'il, yapon sıyaqlı milletler zug'umi astında jasaǵanlıǵı menen anıqlama beriw múmkin. Bul tariyxıy yad ele da tiri.
Qublaǵa Lotin Amerikası da tiyisli esaplanadı. MaTumki, bul at roman tilleriniń ulıwma negizin ańlatadı. Bul tillerde regiondıń kópshilik xalqı sóylesedi. 1990 jıllar basında 220 mln. kisi ispan tilinde, 120 mln.- portugal tilinde, bir neshe million kisi fransuz tilinde sóylewar edi. Sonıń menen birge, bul regionǵa vest-Indiyanıń inglizzabon mámleketleri de tiyisli esaplanadı. VMG hám YUNESKO dıń rásmiy hújjetlerinde bul region sonday ataladı : Lotin Amerikası hám Karib háwizi mámleketleri. Olardıń etnik quramı júdá quramalı : Argentina hám Urugvay xalqınıń tolıq kóbisi taza evropa túbirine iye. Braziliya etnosi aqlar, negrlar hám hindulerden; gandi hám Yamayka negrlaridan kelip shıqqan.
Kontinenttıń júdá rawajlanǵan mámleketleri - Meksika, Argentina, Braziliya, Urugvay keyingi on jıllıqlarda ekonomikada sezilerli tabısqa eristi. Bulmanlarda industuriallashtirish ámelge asırılıp, básekige shıdamlı sanaat ónimleri islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. Bilimlendiriw tarawında da alǵa jılısıwlar gúzetilip atır.
Bilimlendiriwge qosılǵan YaMI úlesi kengaydi, balalardı májburiy tálim menen qamtıp alıw kúshaydi. Orta mektep hám orta -arnawlı bilim orınları sanı kóbeydi. Eń jaqsı universitetler - Meksika Milliy universiteti, Buenos-Ayres universiteti, Chili universiteti xalıq aralıq mártebege eristi.
Bul mámleketlerde tálim tuwrısında perspektivalı nızamlar qabıl etilgen. 1993 jılda Argentina Milliy Kongresi tálim tuwrısında Federal nızamdı tastıyıqladi. Onıń uranı - " Sapalı tálim hámmege hám hár birewimizga". Nızamda 9 jıllıq májburiy tálim engizilip, 15-18 jaslı balalar ushın úlken orta mektep jaratıwdı maqset etip qoyıldı. Sol jılı Meksikada tálim tuwrısında ulıwma nızam, Braziliyada bolsa on jıllıq programma (1993-2003) - " bilim - ommaga" qabıllandı. 1996 jılı Braziliyada qabıl etilgen. " Milliy tálim tiykarları hám tiykarǵı baǵdarları tuwrısında" gi nızam tálim maqseti, onı shólkemlestiriw tamoillari, mámleket minnetlemeleri hám finanslıq támiynlew rejimine tiyisli máselelerdi sheshiwge qaratildi.
Qubla mámleketler ishinde Lotin Amerikası mámleketleri birinshilerden bolıp, tálim integraciyası jolına ótti.
1980 jıllar basında YUNESKO dıń Lotin Amerikası hám Karib háwizi mámleketleri ushın " 2000 jılǵa shekem tálim boyınsha tiykarǵı joybar" si ámelge asırıldı. 1993 jılı Lotin Amerikası mámleketleriniń bilimlendiriw ministrleri qatnasıwında bolıp, ótken májiliste " Santyago Deklaratsiyasi" qabıllandı. Chilida qabıl etilgen bul deklaratsiyada regionlıq sheriklik hám pedagogikalıq tájiriybe almaslawdı keńeytiw názerde tutılǵan. 1994 jılda AQSH, Kanada, hám Meksika ortasında bilimlendiriw tarawında sheriklikke tiyisli úsh tárepleme shártnama tuzildi. Sol jılı 31 Lotin Amerika mámleketi hám AQSH, Bogotada balalar hám óspirimler social qorǵanıwına tiyisli shártnamanı imzoladilar. Bul shártnamada Mektepke shekem tárbiya hám baslanǵısh tálimge úlken itibar qaratildi. Joqarı bilimlendiriw tarawında etilgen jumıslar hám de itibarlı. Oraylıq Amerikanıń altı mámleketi ushın joqarı tálim reforması rejesin tayarlawshı Oraylıq Amerika Universitetleri keńesi iskerlik aparıp atır. 1990 jıllar basınan " Kolumbus" programmasın ámelge asırıp kelinip atır. Bul programmada 40 ta Lotin Amerikası hám 20 ta Evropa universiteti qatnasıp atır. Baǵdarlama sheńberinde Lotin Amerika universitetleri basshıları joqarı tálim ilimiy izertlewleriniń Evropa tájiriybesi menen tanısıp, universitet hám sanaat firmaları menen sheriklik etediler. Biraq Lotin Amerikasın eń rawajlanǵan mámleketleri de nátiyjeli zamanagóy joqarı tálim sisteması jaratıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turıptı. Bul jolda ele úlken mashaqatlı joldı basıp ótiw kerek.
Keskin social parq Lotin Amerikası bilimlendiriw tarawına da tásir kórsetip atır. Sapalı universitet joqarı tálimi hám tómen sapalı ulıwma tálim ortasında úlken parq saqlanıp qalǵan. Joqarı tálimdi úlken dárejede finanslıq támiynlew ulıwma mekteplerge zıyan keltirmoqda. Lotin Amerikası mámleketlerinde social tarawda qániygeler tayarlawǵa pát beriledi. Bul tarawlar milliy sanaattıń aktual talapları menen onsha baylanıslı emes. Ekonomikalıq ósiw hám bilimlendiriw tarawında rawajlanıwda keskin parıqlanıw Braziliya mısalında ayqın kórinedi. YalM kólemi boyınsha Braziliya dúnyada 8 - orında turadı. Biraq xalıq górsawatlıǵı eli saqlanıp turıptı.
Qubla mámleketleri tálim rawajlanıwın til máseleleri de júdá quramalılastıradı. Koloniya dáwirinde baslanǵısh mektepte jergilikli tilde sabaq ótilip, orta mektepte tálim metropoliya (Kolonizator ) tilinde engizilgen. Házir bul eki mektep tálimi de jergilikli tilde alıp barılmaqta. Efiopiyada májburiy tártipte - axmar tili, Tanziniyada - suaxili Bangladeshde banglu tili uyreniledi. Ana tilinde oqıwǵa ótiw mektep hám turmıs ortasındaǵı ayırmashılıqlardı joǵatıwshı milliy mádeniyat qáliplesiwine járdem beredi. Biraq bul quramalı hám qarama-qarsılıqlı process bolıp tabıladı. Mısal ushın Indiyanı alsaq, bul mámleket kóp milletli esaplanadı. Onda jasawshı xalıq júzlegen til hám dialektlerde sóylesedi. Indiya ǵárezsiz bo'lgunga shekem orta mekteplerde anglichan tili húkimran bolǵan. Ǵárezsiz Indiya Konstitusiyasında bolsa hind tili mámleket tili dep daǵaza etildi. Anglichan tili bolsa ekinshi rásmiy til mártebeine iye. Hindiy hám anglichan tilinen tısqarı yarn 14 til (assam, bengal, sanskrit sıyaqlı ) rásmiy mártebege iye.
Orta mektep oqıtıwshıları májburiy túrde úsh tildi biliwi talap etiledi:
1. Regiondıń rásmiy tili;
2. Hindu yamasa ingliz;
3. Basqa hind tili yamasa shet el til.
Bul mektep oqıtıwshıları ushın úlken qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Usınıń menen birge, ayırım qalalarda májburiy oqıw programmasına kiritilgen hindiy tili jergilikli xalıq qarsılıgına dus keledi. Zamanagóy ekonomikanı jaratıw, social hám materiallıq tarawlardı rawajlandırıw ushın joqarı maman kadrlar zárúr. Naǵız ózi tárepke kóre
Arqa hám Qubla ortasındaǵı koefficient kútá úlken. Tadqqiqot hám tájiriybe óndiriste ilimiy xızmetker hám injenerler sanı rawajlanǵan mámleketlerde salıstırǵanda on retshe kóp.jaǵdaydıń quramalı tús alıwı XX ásirdiń 1970-80 jıllarında qatar rawajlanıp atırǵan mámleketlerde operativ ekonomikalıq ósiw girewi retinde orta hám joqarı tálim rawajlanıwına itibar qaratildi. Biraq bul muǵdarlıq ósiw páti sol qániygelik talap etiwshi jumıs iskerligi keńeyiwinen júdá artıp ketti. Nátiyjede kóplegen pitkeriwshi jaslar ıssız bolıp qaldı yamasa qániygeliklashmagan miynet menen gúmira boldı. negizinde, Qublanıń kóplegen mámleketlerinde ekonomikalıq - social rawajlanıw dárejesi qániygelesken miynet keń qollanıwın xoshametlantirmaydi. Olardıń keleshegi bolsa naǵız ózi faktorlarǵa hám tálim rawajlanıwına baylanıslı. 21 ásir tálim rawajlanıwı úlken alǵa jılısıwlardı júzege keltirdi. Olar awalo oqıwshılar hám pedagog kadrlar sanı artpaqtasında hákis etdi.