“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Марказдан бошқариладиган
» (тоталитаризм) ва «
Алмашув 
иқтисодиѐти
» (бошқача матн бўйича-«эркин, очиқ хўжалик») хос, конкрет 
тарихий шароитларда бирон тип белгиларининг устуворлиги билан қўшма 
шакли ҳам мавжуд бўлади.
Вальтер Ойкен (1891-1950) «Миллий иқтисодиѐт асослари» (1947) 
асарида (9 мрта қайта нашр этилган) иқтисодиѐтни қайта ташкил этишнинг 
асосий шаклларини типларга бўлиш муаммоларини фундаментал ишлаб 
чиқди. Асли тарихчи бу олим китобнинг «Иқтисодий тизимлар» бобида бир 
хил жамиятда иккита идеал иқтисодиѐт типлари ўзаро бирга яшайди, булар 
алмашув ва марказдан бошқариладиган иқтисодиѐтлардир. Марказдан 
бошқариладиган иқтисодиѐтга хос нарса шуки, ҳар кунги жамиятнинг 
иқтисодий ҳаѐти бир марказдан келувчи режа (план)лар билан тартибга 
солинади. Агар жамият иқтисодиѐти икки ѐки ундан ортиқ алоҳида 
хўжаликлардан иборат бўлса (уларнинг ҳар бири ўз режаларини тўзади ва 
амалги оширади), бу «алмашув иқтисодиѐти» системасидир.
Турли тарихий шароитларда кўпинса бу системалар аралаш ҳолда 
бўлади, бу бир қанча мисоллар билан исботлаб берилади. Шу билан бирга, 
Ойкен бўйича, эслаб ўтилган типлар уч шаклда амалга ошади, унинг ҳар 
бири қуйидагича таърифланади: а)тоталитар марказдан бошқариладиган 
иқтисодиѐт (алмашув умуман инкор этилади; маҳсулотни ишлаб чиқариш, 
тақсимот ва истеъмол оҳирги майдо-чуйдага марказий бошқарма буйруқлари 
асосида амалга оширилади); б) иқтисодиѐтни марказдан бошқариш асосида 
истеъмол молларини эркин алмашув (марказ томонидан белгиланадиган 
«ишлаб чиқариш кучларидан» фойдаланиш усуллари, ишлаб чиқариш 
жараѐнининг вақтли таркиби, махсулотларни тақсимлаш усуллари ва 
бошқалар асосида амалги оширилади. 1-вариантдан фарқли равишда бу ерда 
истеъмолчилар алмашув йўли билан ажратилган истеъмол молларига 
ўзгартиришлар киритишлари мумкин); в) эркин истеъмол танлови асосидаги 
марказдан бошқариладиган иқтисодиѐт (бойликларни истеъмол учун одатда 

---

136 
марказий инспатция ишлаб чиқаришни белгилаган махсулотлар ичидан 
эркин ташлаш мумкин). 
«Эруие бозор хўжалиги» автоматик равишда фаолият юрита 
олмаслигини В.Ребке ва Л.Эрҳард, ишлаб чиқариш анархиясининг ҳар 
қандай кўринишларига қарши давлатнинг шунга мувофиқ чораларни қўллаш 
учун иқтисодиѐтга аралашуви зарурлиги тан олинади. Бу аралашув эркин ва 
ижтимоий зарур жамият тузуми синтези (қўшилиши)ни таъминлаши керак. 
Ребке-Эрҳарднинг образли ифодасига кўра, давлат роли фўтбол майдонидаги 
судья (орбитор) билан тенглаштирилади, орбитор фўтбол камандалари 
ўйинини маълум қоидалар асосида диққат билан кўзатиб ва бошқариб 
боради, аммо ўйинда бевосита иштирок этиши хаққи йўқ. Бошқа сўз билан 
айтиладиган бўлса, давлат эркин бозор хўжалигининг идеал типи бўлган 
«ижтимоий бозор хўжалиги» фаолияти шароитини таъминлаш учун эркин 
рақобат («халол ўйин») «қоида»ларининг сақланиши устидан назоратини 
олиб бориши керак. Ундан ташқари давлат баҳо шаклланиши шароитини 
назорат қилиши, монопол баҳо ўргатилишига бўлган уруниш ҳаракат олдини 
олиши, 
монополиясиз 
товар-пул 
хўжалигида 
хусусий мулкнинг 
қўриқланиши устувор аҳамиятини кафолатлаши керак. 
60-70-йилларда 
неолиберализм концепцияси «ижтимоий бозор 
хўжалиги» моделини яратиш ва амалга ошириш принциплари 
институтционализмнинг «барча учун фаровонлик жамияти» концепцияси 
билан ҳамоҳангдир. чунки иккала моделда инсонни инсон томонидан 
эксплуатация ва синфий антегонизм инкор этилади. Бу моделлардан бундан 
ташқари давлатнинг фаол ижтимоий вазифаси (функцияси) ғояси бор. 
Давлат барча фуқароларга ижтимоий хизматни олиш ва улар фаровонлигини 
ошириш учун тенг ҳуқуқ ва тенг имкониятлар яратиши зарурдир. Бунда 
жамиятнинг турли қатламларида акционерлар сонининг ортиши билан 
бирга, барча ижтимоий институтлар барқарорлигининг ўсиши, асосий 
маеҳнаткаш аҳолининг эртанги кунга ишончи ва бошқалар кўзда тутилади. 
Кейнчиликка муқобил равишда АҚШда неолиберализмнинг Чикаго 
мактаби вужудга келди, унинг монитар (пул билан боғлиқ) ғоялари Чикаго 
университетида 20 йй. пайдо бўлди. Аммо неолиберал йўналиш ҳаракатида 
америка монетаризми 
мустақил кейинчалик илғорлик позицияларни фақат 
50-йиллар оҳири - 60-йиллар бошида эгаллади. Бунда М.Фридмен (1912) 
нашрлари муҳим аҳамият касб этди (1976 йилги иқтисодиѐт бўйича Новбель 
мукофоти лауреати). Фридмен ва унинг сафдошлари Кейнснинг пулсиз 
омиллари (масалан, инвестициялар) ўрнига айнан пулли омилларни афзал 
кўрдилар.
1958 йил А.У.Филлипснинг эмпирик эгри чизиғи пайдо бўлиши билан 
пул ҳисобидаги иш ҳақининг йиллик фоиз ўзгариши ва ишсизлик даражаси 
(ҳиссаси) ўртасидаги боғланиш аниқланди. Бунда 1861-1913 йиллар 
Англиядаги реал маълумотлардан фойдаланилган. 1964 йил П.Самульсон 
ўзининг машҳур «Экономикс» дарслигининг 6 нашрига шу графикни 
киритди ва уни Филлипс эгри чизиғи деб атади. Аввалги тадқиқотларда 
(масалан, Кейнс) инфляциясиз тўла бандлик иқтисодий сиѐсатнинг мақсади 

---

137 
сифатида қараб келинар эди. Бу эгри чизиққа кўра, баҳолар мўътадиллиги ва 
ишсизлик номувофиқ ходисалар бўлиб чиқди, аскинча конфликли мақсадлар 
экан: ишсизликни камайтириш инфляцияни кучайтириш йўли билан 
эришилади, инфляцияни пасайтириш эса одатда ишсизлар кўпайишини 
тақозо этади. Шундай қилиб, бир вақтнинг ўзида турғун баҳолар ва тўла 
бандликка бўлган ишонч, барқарор баҳо ва тўла бандлик ўртасида танлаш 
билан ўрин алмашди.
М.Фридмен ва унинг сафдошлари Филлипс эгри чизиғини ҳар 
томонлама ўрганиб, у (эгри чизиқ) ҳар доим ҳам турғун эмаслиги маълум 
бўлди, айниқса 60-йиллар оҳирида кўпгина мамлакатларда инфляция ўсиши 
«мантиқ»қа қарама-қарши ишсизликнинг пасайиши эмас, балки унинг ўсиши 
ва 70-йиллар бошида эса инфляция ва ишсизликнинг бир вақтда ўсиши 
билан рўй берди.
М.Фридмен иқтисодий жараѐнларда пул, пул массаси ва пул муомаласи 
аҳамиятини кўтаришга ҳаракат қилди. Пулнинг аслида неолиберал монетар 
концепцияси 
АҚШнинг 
республика 
(1969-1970йиллар 
Никсон 
президентлиги даврида) ҳукумати томонидан синовдан ўтди (бунда 
М.Фридмен президент маслаҳатчиси эди). Аммо монетар иқтисодий ғоялар 
АҚШнинг кейинги президенти даврида яхши натижа берди. Тарихда ва 
иқтисодиѐтда рейгономика деб ном олган бу сиѐсат доллар реал 
мустаҳкамланган бир шароитда инфляцияни камайтириш мумкин бўлди, 
Р.Рейган президентлик даврида янги 14 миллион миллионер - тадбиркор 
пайдо бўлди. Демократ Б.Клинтон (8 йил) президентлиги даврида ҳам шу 
сиѐсат давом эттирилди ва яхши натижа берди. 
Фридмен концепцияси асосий масала давлатнинг қаттиққўл пул 
сиѐсатидир (бошқалардан, масалан, Кейнсдан фарқи). Бу Фридменнинг 
«ишсизлик табиий нормаси» тушунчаси билан боғлиқ бўлиб, конъютура 
ҳолатига боғланмаган ҳолда, ҳар йили пул массаси 3-4 фоизга доим ва 
турғун (стабил) равишда ошириб борилиши керак. АҚШ нинг қатор йиллар 
давомида ялпи миллий маҳсулоти ўсиши ўртача суръатларини ҳисобга олиб, 
миллий иқтисодиѐтнинг максимал мумкин бўлган даражаси аниқланади. 
Фридменнинг 
«ишсизлик 
табиий 
нормаси» 
концепцияси 
институтционал, шунингдек қонуний ҳужжатларга асосланади (масалан, 
касаба қўмиталари, минимал иш ҳақи тўғрисидаги қонун) . 
Иқтисодий либерализм оқимининг ХХ асрдаги асосий намояндаси 
асли Австриядан чиққан америкалик