“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

Net Vank
ga 
qaytarib berayotganda 2% (minimum 4 $) miqdorida to’laydi. Bu  haqida  to’liq 
ma’lumotni  quyidagi  manzil  bo’yicha  olish  mumkin: 
http://www.netcash.ru/, 
http://netbill.ru/.
 
 
Raqamli naqd pullar bilan amalga oshiriladigan to’lov tizimi. 
Raqamli 
naqd 
pullar 
Internetda 
hisob-kitobning 
yangi 
turi 
hisoblanadi.
«Raqamli  naqd  pul»
  termini  elektron  to’lov  tizimi  kategoriyasini 
aniqlaydi. Ular naqd pullarni real hayotdan Internet hayotiga o’tkazishga harakat 
qiladilar. 
Raqamli  naqd  pullar  –bu  juda  katta  sonlar  yoki  fayllar  bo’lib,  ular  belgilar 
funktsiyasini  bajarishadi  va  boshqa  to’lov  tizimlaridan  farqli  ravishda,  pul 
mablag’larining o’zi hisoblanadi. 
An’anaviy jismoniy naqd pullarga qaraganda raqamli naqd pullar  bir qancha 
afzalliklarga ega. Masalan, uni ishlatish rahbarga anonim darajasida boshqarishni 
ta’minlab beradi, bu kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashda muhim ahamiyatga 
ega. 
Elektron  naqd  pullar  oqimini  real  vaqt  rejimida  qidirib  topish  mumkin, 
jismoniy  naqd  pullarda  esa  buni  umuman  amalga  oshirib  bo’lmaydi.  Raqamli 
naqd  pullar  tizimini  ishonchli tarzda  ishlatishni  zamonaviy  kriptografiya  usullari 
ta’minlab beradi. Bunday tizimlar faoliyat ko’rsatishi uchun bo’lgan xarajatlar 
minimaldir.  
Undan  tashqari,  sxemalarda  kredit  kartalari  hisob  -  kitobining  yo’qligi 
ularni mikro to’lovlarda ishlatishga imkon beradi. Raqamli naqd pullar ma’nosiga 

---

115 
 
ko’ra  debit  tizimlariga  kiradi.  Raqamli  naqd  pullarda  ishlashni  rivojlantirgan 
kompaniyalarga 
Citu Vank
, 
Digi Cash
, Rossiyaning 
Rou Sash
, 
Web Moneu
 kiradi. 
Bugungi kunda raqamli pullar ishlatishda  2  ta  asosiy  to’lov konstruktsiyalari 
bor: 

 
Digi  Sash
-  professor  D.Chaum  tomonidan  ishlab  chiqarilgan  to’lovlarga 
qaratilgan to’lov konstruktsiyasi; 

 
Mondex
  korporatsiyasining  elektron  pullari  konstruktsiyasi;  u  to’lov 
jarayonida avtonomiyaga ega va avtorizatsiyaga muhtoj emas. 
Internet – banking. 
U to’lov tizimlari orasida alohida guruh sanaladi. Internet 
– banking to’lov funktsiyasini bajaruvchi tizim bo’lib, Internet orqali bank 
operatsiyalarini amalga oshiradi. 
To’lovlarni  o’tkazishga  imkon  beradigan  operatsiyalar  o’ziga  bank 
hisoblarini  boshqarish  bo’yicha  hamma  xizmatlarni  qamrab  oladi.  Rossiyada 
hozirgi  kunda  mazkur  sohadagi  Internet  bankiga 
«Avtobank
»
«Guta-bank
»  va 
«Grado Bank
»tijorat banki kabi banklar tizimi va boshqalarni kiritish mumkin. 
Raqamli  naqd  pullar  bilan  ishlashga  mo’ljallangan  to’lov  tizimlari  hozirgi 
vaqtda  SET  -  qo’shma  tizimlar  bilan  raqobatlashadilar  va  elektron  tijoratga 
va  to’lov  tizimiga  jalb  etilgan  ko’pgina  kompaniyalar  ikkilanib  qoladilar.  SET 
sxemasi bo’yicha to’lovmi yoki elektron naqd pullar to’lovi afzalliklari o’rtasida 
bahs  hanuz  davom  etib  kelmoqda.  Bir  paytlar  hamma  elektron  naqd  pullar 
afzalligiga  ishongan  bo’lsa,  hozir  kunda,  aksincha,  konservativ  kreditlar  ularni 
siqib chiqarmoqda. 
Elektron pul 
Suber Rlat.
 Bu tizim (
http://www.cyberplat.ru
) Rossiyadagi birinchi raqamli to’lov 
tizimlaridan biri bo’lib, 
CyberRlat
 kontseptsiyasi asosida debitlash sxemasi yotadi 
va  kelajakda  Internet-banking  imkoniyatlari  paydo  bo’ladi.  U  elektron 
tijoratning  korporativ  sektorida  hisob-kitob  vositasi  sifatida  rivojlanib 
bormoqda. Bu tizim elektron tijoratning V2V elektron tijorat   modeliga mos 
keladi.  Mazkur  tizmi  bugungi  kunda  jismoniy  shaxslarni  ham  jalb  qilishga 
imkoniyatlar yaratmoqda. 
U  Internet  tarmog’ida  real  pullar  bilan  bir  vaqtda  naqd  pulsiz  hisobni  ham 
amalga  oshiradi,  Internet-do’konlarda  oldi-sotdi  hisob-kitobi  mijozlarning 
«
Platina»  bankidagi  hisob  varaqasida  ham,  ixtiyoriy  bankning  kredit 
kartochkalarida 
ham 
amalga 
oshirilishi 
mumkin.  Hamma  ma’lumot 
almashinuvlar Internet tarmog’ida amalga oshiriladi.