“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

11-MAVZU. INTERNET SAVDO TIZIMLARI 
1. Internet magazin, internet maydon, internet auksion, internet birjalar. 
2.  Kraudsorsing  va  kraudfonding  platformalarining  elektron  tijoratdagi  o‘rni  va 
ahamiyati. 
3. Xorijiy mamlakatlarda internet do‘konlar, ularning ishlash texnologiyasi 
 
Tayanch  so’zlar:
 
Web-server,  Ilovalar  server,
  Internet  magazin,  internet  maydon,  internet 
auksion, internet birjalar. 
Elektron internet magazinlarning axborot texnologiyalari Internetdan foydalana 
oluvchi xaridorga uyidan chiqmasdan turib turli firmalarning tavar va hizmat navlari 
bilan  tanishishga,  ularning  sifati  va  narxi  bo’yicha  axborot  olishga,  internet  orqali 
to’lovni amalga oshirishga va uyga yetkazib berish bilan xarid qilishga imkon beradi. 
Umumiy  holda  Internet-magazinning  asosiy  vazifalari  xaridorga-axborot  xizmatini 
ko’rsatish,  buyurtmalarni  ishlash,  to’lovlarni  amalgam  oshirish  hamda  turli  statistik 
axborotlarni yig’ish va tahlillash. 
Internet-magazinni boshqarish sxemasi 1-rasmda keltirilgan. 
 

---

104 
 
1- rasm. Internet-magazinni boshqarish sxemasi 
 Bu sxemada: 

 
Web-server – tushgan so’rovlarni taqsimlaydi, foydalanishni chegaralaydi. 

 
Ilovalar  serveri  –  barcha  tizim  ishlashini,  xususan  Internet-magazin  biznes 
mantiqini boshqaradi: 

 
MBBT ilovalar, mijozlar, schyotlar va hokozo hususidagi axborotni saqlashni va 
ishlashni amalgam oshiradi. 
 Internet-magazinning  ta’minoti  Web-vitrinanikiga  qaraganda  qimmqtga  tushsada, 
uning  imkoniyatlari  juda  keng  va  rentabelligi  yuqori.  Undan  tashqari,  axborotning 
dinamik  ishlanishi  va  ma’lumotlar  bazasining  mavjudligi  evaziga  Internet-magazin 
har bir ro’yxatdan o’tgan xaridor bilan individual ishlash imkoniyatiga ega. 
Elektron tijorat tizimlarida virtual savdo maydonlari.  
Kompyuterning  yaratilishi  XX  asrning  buyuk  kashfiyotlaridan  biridir.  Davr  talabiga 
ko’ra, bugunga kunga kelib kompyuter texnologiyalari va ularning imkoniyatlaridan 
foydalanish  juda  rivojlanib  ketdi.  Kompyuter  tarmoqlari  va  ularning  beradigan 
imkoniyatlari,  qulayliklari  katta  xajmdagi  ma’lumotlar  bazasi  va  axborotlar  bilan 
ishlashga to’g’ri keltirmoqda. Jamiyat tarakkiyotida yuz berayotgan jadal o’zgarishlar 
insonlarning  kunlik  extiyojlariga  bo’lgan  talablarini  bajarishda  xam  o’z  ta’sirini 
ko’rsatmokda.  Tarmoqning  xozirgi  kunda  ko’rsatayotgan  katta  imkoniyati  bu 
elektron  tarzdagi  savdo  –  sotiqni  amalga  oshirishidir.  Elektron  tarzdagi 
mahsulotlarning sotilishi va sotib olinishi elektron tijorat tizimiga asos soldi. Elektron 
tijorat  deganda  ko’plab  kishilar  on-line  rejimda  mahsulot  sotib  olishni  tushunadi. 
Elektron  tijorat  –  bu  internet  texnologiyalaridan  foydalanib  pul  ishlash  jarayonidir. 
Elektron  savdo  jarayoni  modelini  tarmoqda  ishlatilishning  muvaffaqiyati  uchta 
tashkil etuvchidan iborat:  
2.
 
Texnologik platformani to’g’ri tashkil etish. 
3.
 
Raqobatbardosh mahsulotlar. 
4.
 
Zarur infratuzilish va biznes jarayonlar.  
Agar  shu  uchta  tashkil  etuvchidan  birortasi  qatnashmasa  ham  zamonaviy 
texnologiyaning qo’llanilishi muvaffaqiyatga olib kelmaydi. An’anaviy do’kon tipida 
tashkil etilgan savdo elektron tijoratning mijoz – biznes tipi deyiladi. Bunday tipdagi 
Web  saytlarga  elektron  tijoratdagi  ko’plab  saytlar  kiradi.  Elektron  tijorat  tizimida 
Web  saytlar  orqali  olib  borayotgan  savdo  sotiq  ishining  hajmi  an’anaviy  savdo 
jarayoniga  yaqin  bo’lib  bormoqda.  Bunday  saytlar  elektron  bozorda  eng  yaxshi 
o’ringa  ega  va  rivojlanib  bormokda.  Elektron  tijorat  tizimi  shuningdek  biznes  – 
biznes  bozori  muhitida  ham  ishlaydi.  Bunday  jarayonda  ulgurji  savdo  qiluvchi 
kompaniyalar  va  oddiy  sotuvchilar  16  birgalikda  ishlaydi.  Masalan  shaxsiy 

---

105 
 
kompyuter  ishlab  chiqaruvchi  ishchilar  o’z  mahsulotlarini  distributorga  va  yirik 
sotuvchi  kompaniyalarga  sotishi  mumkin.  Elektron  tijorat  tizimida  u  yoki  bu 
ko’rinishdagi savdo maydonini yaratishda mazkur ish faoliyati muhitidagi haridor va 
sotuvchining o’zaro ta’sir sferasining darajasi aniqlanadi. 
Elektron tijoratda “virtual savdo maydonchasi” degan tushuncha ham mavjud bo‘lib, 
u yerda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi shartnomalar tuziladi va moliyaviy oldi-sotdi 
amallari  o‘tkaziladi.  B2B-sxemasidagi  elektron  tijoratda  virtual  savdo 
maydonchalarining quyidagi uch xil ko‘rinishi mavjud:  
1) Xaridor tomonidan tashkil etiladigan (“buyer-driven”);  
2) Sotuvchi tomonidan tashkil etiladigan (“supplier-driven” yoki “seller-driven”);  
3) Uchinchi shaxs tomonidan tashkil etiladigan (“third-party-driven”).  
“Buyer-driven”  ko‘rinishidagi  virtual  savdo  maydonchalari  bir  yoki  bir  nechta 
kompaniyalar  tomonidan  tashkil  etiladi  va  u  o‘zida  mahsulot  sotib  oluvchi 
kompaniyalarni  birlashtiradi.  Savdo  maydonchalarining  bu  konsepsiyasi  yirik 
kompaniyalar faoliyatida tovar va xizmatlarni sotib olish jarayonini optimallashtirish, 
buyurtmalarni yetkazib berish tarmog‘i va savdo-sotiq shartnomalarini kengaytirishga 
bo‘lgan ehtiyojlari bilan bog‘liq.  
“Supplier-driven” ko‘rinishidagi savdo maydonchalari sotuvchilar tomonidan tashkil 
qilinib,  mijozlar  sonini  ko‘paytirishga  va  xizmat  ko‘rsatish  yoki  mahsulotni  sotish 
bo‘yicha xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan.  
“Third-party-driven” ko‘rinishidagi savdo maydonchalari esa xaridor va sotuvchilarni 
bir-birlari  bilan  uchrashtirish  mas’uliyatini  oladi.  Odatda,  bunday  maydonchalar 
biznesning  ma’lum  sektori  va  unda  bo‘layotgan  jarayonlarni  yaxshi  tushunadigan 
uchinchi shaxs (tashkilot, kompaniya) tomonidan tashkil qilinadi. 
 Odatda  bunday  maydonlar  kim-ki  biznesning  aniq  sektorida  va  undagi 
jarayonlarning  borishida  yaxshi  ishlay  olsa,  ular  uchun  yaratiladi.  Bunday  maydon 
yaratuvchilari, haridor va sotuvchi o’rtasidagi etkazib beruvchi kabi bo’ladi. Hozirgi 
vaqda virtual savdo maydonini tashkil etishning asosiy uchta modeli mavjud: katalog, 
auktsion  va  birja.  Katalog.  Kataloglar  zamonaviy  kuchli  axborot  tizimlari 
imkoniyatlaridan  foydalanib,  bir  necha  parametrlar  bo’yicha  mahsulotlarni  tez 
tanlash, etkazib berish vaqtini bilish, to’lov turlari va imkonlarini o’rganish, xizmatlar 
haqida  axborot  olish va  boshqa  shu  kabi  axborotlarni  olish  uchun  xizmat  qiladi. Bu 
model,  unchalik  qimmat  bo’lmagan  mahsulotlarning  savdo-sotig’ini  tez-tez 
o’tkazishda haridor va sotuvchi orasidagi kuchli fragmentni harakterlashda maqsadga 
muvofiq  hisoblanadi.  Bu  modelda  narxlarni  sotuvchi  belgilaydi.  Katalog  modeli 
shuningdek, agar kattagina savdo-sotiq mashhur etkazib beruvchilar va aniq qoidalar 
asosida  amalga  oshirilsa,  haridor  sotuvchini  tanlash  uchun  kichik  etkazib 
beruvchilarning ichidan tanishingiz va zarur bo’lgan holda yaxshi ishlaydi.Bu model 
narxlar  kam  o’zgaruvchi,  so’rovlar  aniq  aytiladigan  bozorlarda  yaxshi  ishlaydi. 

---

106 
 
Auktsion. Narxlar faqat sotuv vaqtida aniq bo’ladigan modeldir. Auktsion-web sayt, 
unda istalgan odam o’zining mahsulotlarini sotuvga qo’yishi mumkin. Narxlarni aniq 
qo’yish kerak. Mahsulotga qiziqqanlar esa o’zlarining narxlarini ko’rsatishadi. Birja. 
Narxlar  so’rov  va  takliflar  bilan  boshqariladigan  va  natijada  kuchli  o’zgarishlar 
bo’lishi  mumkin  bo’lgan  modeldir.  Bugungi  kunda  on-line  sotib  olish  jarayonida 
to’lov  vositasi  bo’lib  plastik  kartochkalar  etakchilik  qilmoqda.Lekin  yangi  to’lov 
vositalari ham qo’llanilmoqda – smart-kartalar, raqamli pul, mikroto’lov va elektron 
cheklar kabi. Web-vitrinalarni yaratish va ishlatish internet do’konlariga nisbatat 2-3 
marta arzonroq bo’ladi. Xozirgi vaqtda bizning mamlakatimizda ham ko’plab internet 
savdo maydonlari ishlamoqda. 
Avvaldan  elektron  tijorat  iqtisodiyotning  alohida  yo‘nalishi  sifatida  qabul 
qilinmagan,  avvaliga  biznes  yuritishining  an’anaviy  mexanizmlarini  shunchaki 
internetga  o‘tkazish  yuz  bergan.  Yangi  yo‘nalishdagi  odatiy  texnologiyalarning 
mavjudligi yangi paydo bo‘lgan internet-tadbirkorlarga qo‘l kelgan, chunki yangisiga 
ishonch  darajasi  pasaygan  va  iste’molchilar  katta  istak  bilan  yangi  imkoniyatlardan 
foydalanishgan.  Jumladan,  masalan,  ilk  internet-do‘konlar  keng  tarqalgan,  telefon 
yoki  elektron  pochta  orqali  tovarlarga  buyurtma  berish  modelidan  foydalanishgan. 
Amaldagi offlayn biznes mohiyatiga ko‘ra o‘zining texnologiyalari va mexanizmlari 
bilan  eng  qo‘pol  tarzda  internetga  o‘tkazilgan,  hatto  birinchi  buyurtma  shakllari 
saytda  xuddi  an’anaviy  sotuv  kanallarida  foydalanilgan  qog‘ozlardagi  kabi 
ko‘rinishga  ega  bo‘lgan.  Bu  kabi  sxema  bo‘yicha  ishlaydigan  ilk  internet-
do‘konlarning  egalari  magazinov  mavjud  bo‘lgan  va  o‘rganib  chiqilgan  normativ 
bazadan  foydalanishgan.  Internet-do‘konlarda  buyurtma  berilgan  tovarlarni  yetkazib 
berish mavjud bo‘lgan logistika infratuzilmasi yordamida amalga oshirilgan. Ilk g‘arb 
internet-do‘konlari  uchun  to‘lov  vositasi  plastik  kartochkalari  bo‘lgan,  g‘arb 
iste’molchilariga  bu  kabi  to‘lov  usulidan  foydalanish  ertalab  yuvinish  kabi  odatiy 
hisoblanadi. Rossiyada, internet-tijorat yuzaga kelishi davomida, plastik kartochkalari 
g‘arbda  bo‘lgan  kabi  tarqalmagan  bo‘lgan,  bu  qisman  elektron  savdoni 
rivojlantirishning to‘xatib turuvchi faktorga aylangan.  
Umuman  olganda,  elektron  tijoratni  institutsionalizatsiya  qilish  (bir  tizimga 
solish)  bo‘yicha  chet  el  tajribasi  bo‘yicha  yo‘nalish  oladigan  bo‘lsak,  uni 
institutsional  boshqarishning  uchta  asosiy  modelini:  Yevropa,  Amerika  va  Xitoy 
modelini ajratish mumkin.  
Yevropa modeli  elektron tijorat sub’ektlarini va ular amalga oshirayotgan bitimlarni 
total  reglamentga  solishni  va  ro‘yxatga  olishni  ko‘zda  tutadi.  Bu  kabi  faoliyatning 
misoli sifatida yetakchi Yevropa mamlakatlari (Germaniya, Fransiya va Shveysariya) 
tomonidan  soliq  organlarida  ro‘yxatda  turuvchi  halol  sotuvchilarning  umumochiq 
reyestrining  yuritilishini  keltirish  mumkin.  Tovarlar  taklif  etilgan  saytlarda 

---

107 
 
sotuvchilar o‘zlarining davlat ro‘yxatidan o‘tganda olgan identifikatsion raqamlarini 
ko‘rsatishlari shart.7  
Bunda  Yevropa  modeli  o‘zini  oqlaydi,  deb  hisoblash  mumkin  emas,  chunki, 
masalan C2C sohasida Yevropa savdo infratuzilmasi institutsional cheklashlar tufayli 
elektron  tijorat  bo‘yicha  jahonda  yetakchilik  o‘rnini  egallamaydi.  Undan  asosan 
tashqi  raqobatning  cheklanishi hisobiga  yirik  an’anaviy  tovar ishlab  chiqaruvchilari 
va chakan savdo tarmoqlari yutadilar. 
Amerika  modeli