Ðàõèìîâ Ìатназар

Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash usullari va ularning tavsifi

Xarajat elementlari, turlari				Baholash usullari
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar				FIFO
				LIFO
				AVEKO
				Xaqiqiy tannarxida
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi va ajratmalar				Hisoblangan va tan olingan qiymati bo’yicha
Ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy vosita va nomoddiy aktivlar eskirishi				Belgilangan me’yorlar asosida
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita boshqa xarajatlar				Xaqiqiy qiymati bo’yicha
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari				Tan olingan bo’yicha	va	yuzaga	kelgan	qiymati
Qimmatli qag’ozlar				Pulli ekvivalentlarni xaqiqiy qiymati bo’yicha
Asosiy vositalar kapital qo’yilmalar	va	nomoddiy	aktivlar,	Sotib olish va qurish qiymatida (har yilning 1-yanvar holatiga qayta baholash amalga oshiriladi)
Tugallanmagan ishlab chiqarish				Tugallanmagan ishlab chiqarishni haqiqiy qiymati bo’yicha

3. 
   Marjinal foyda kontributsiyasi va uning omilli tahlili
   

Marjinal foyda- faoliyat natijaviyligini baholashda muhim samaradorlik ko’rsatkichi hisoblanadi. Uning aniqlanishida ishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot hajmining o’zgarishiga muvofiq, o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajat moddalariga tarkiblanishi hisobga olinadi. Mahsulot sotishdan olingan sof tushumdan o’zgaruvchan xarajatlarni chegirish asosida marjinal foyda ko’rsatkichiga chiqiladi. Marja foydasidan o’zgarmas xarajatlarni chegirish asosida mahsulot sotishdan yalpi foyda (sof foyda) ko’rsatkichi aniqlanadi.

Ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi nashr etilgan adabiyotlarda nazariy jihatdan bayon etiladi, lekin uning buxgalteriya hisobining ob’ektiga aylanmaganligi, ularning amaliyotda alohida tarkiblanishini talab etmaydi. Shu sababli, amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlarini o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlarga tarkiblagan holda hisobga olish tartibiga amal etilmaydi. Ishlab chiqarish xarajatlarini o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlardan tashqari, shartli o’zgaruvchan xarajatlarga ham tarkiblash “Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi” N......42F⁴³ berilgan sharxlarda keltirib o’tiladi. Shartli o’zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash esa so’ngi o’zgarishlarga muvofiq olib tashlangan.
Ishlab chiqarish xarajatlarini o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlarga tarkiblashdan maqsad shuki-bu xarajatlarni yuzaga chiqish shakli, o’rni va javobgarlik markazlari bo’yicha hisobga olish hamda xarajatlarni maksadli boshqarish imkonini beradi. Afsuski, ishlab chiqarish xarjatlarini o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlariga tarkiblashda ishlab chiqarish va davr xarajatlarini bir xil mazmunda qarashmoqda. Vaxolanki bu tarkib xarajatlarning har ikkalasida ham o’zgaruvchan, o’zgarmas xarajatlar mavjud.

43F
Mahsulot sotishdan olingan tushumni hisoblashda “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi”⁴⁴ Qonunni qa’bul qilinishi va amaliyotga kiritilishi bilan kassali usuldan hisobga olish usuliga o’tish belgilandi. Buni bevosita hisobning barcha o’zgaruvchi birliklarini o’z ichiga oluvchi korxona hisob siyosatining o’zgarishi bilan xarakterlash mumkin. Demak, marjinal foyda kontributsiyasiga ta’sir etuvchi asosiy birliklardan biri bu- korxona hisob siyosatining o’zgarishidir.
Kassali usuldan hisobga olish usuliga o’tilishi marjinal foyda, yalpi summasini oshiradi. Lekin keyingi davrlar bo’yicha uning realligini ta’minlash vazifasi qo’yiladi.




⁴³ Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi, maxsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar hamda moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to’g’risidagi” Nizom. O’zR. MV. 1999 y. 54-son
⁴⁴ “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi” Qonun, 1996 y. 30-avgust

3. 
   – jadval