# 3-son 2019. indd

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2019. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
va texnik ta’minotlardagi yangi narsalarni o‘rganib borish maqsadga muvofiqdir. Shuning 
uchun ham o‘quvchilar o‘z-o‘zini rivojlantirishi va ularda mustaqil ta’lim olishga bo‘lgan 
ehtiyojini shakllantirish zarur;
•
axborot texnologiyalarini o‘rganish amaliy va tadbiqiy xarakterga ega. Turli 
masalalarni hal etishga yordam beradigan, o‘z faoliyatining vositasi sifatida kompyuterga 
nisbatan o‘quvchilarning nuqtai nazarini shakllantirish lozim. Bu borada turli dasturiy 
ta’minot bilan muayyan vazifani hal qilishning optimal vositalari va usullarini tanlashga 
to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham o‘quvchilarda masalani to‘g‘ri shakllantirish ko‘nikmasi, 
uni hal qilish bo‘yicha faoliyatini rejalashtirish, natijalarni tahlil qilish, tanqidiy baho berish 
va maqsadga erishilganligini tushunish kabi sifatlarni shakllantirish zarur;
•
bugungi kunda kompyuter texnologiyalari yordamida yechiladigan muammolar 
majmuasi individual holda hal etilmaydi. Web-sahifalarini ishlab chiqish, ma’lumotlar 
bazalarini yaratish, bosma nashrlar maketini tayyorlash va boshqalarni yaratish kabi 
vazifalar ishlab chiquvchilarning butun guruhi tomonidan samarali hal etilmoqda. 
Shuning uchun o‘quvchilarning kommunikativlik, jamoada ishlash ko‘nikmasini, jamoaviy 
tadbirlarni rejalashtirish, umumiy maqsadga erishish uchun ishlarni taqsimlash va nihoyat, 
o‘z ishlarini taqdim etish kabi sifatlarini rivojlantirish kerak.
Informatika va axborot texnologiyalari fanida bilim va ko‘nikmalar boshqa predmet-
larda bo‘lgani kabi nafaqat maqsadlar, balki shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘zini 
o‘zi anglashining muhim vositasi sifatida zarur. Maqsadlarning o‘zgartirishi o‘qitish me-
todlarining o‘zgartirishiga olib keladi. Shuning uchun ham izlanish-tadqiqotchilik metodi-
ni, ya’ni o‘quvchilar ilgari o‘zlashtirgan bilimi va egallagan ko‘nikmalarining yetarli emas-
ligini aniqlash va tushunishlari, o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv vazifasini shakllantirishi, 
o‘z-o‘zini baholash, tahlil masalasini hal etishning aniqlangan usulini asoslashni birinchi 
o‘ringa qo‘yishi kerak. Buning natijasida o‘qituvchi izlanish jarayoni ishtirokchisi, o‘quvchi 
esa uning ishbilarmon raqibiga aylanadi. O‘qituvchining vazifasi esa o‘quvchining mustaqil 
ishlashi va o‘z-o‘zini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratish, uning maqsadlarini 
aniq tushunishi va belgilangan vazifani hal qilishda mustaqil faoliyatga undashdan iborat.
Bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarda informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitis-
hda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish uchun yo‘naltiruvchi matn, didaktik masala, 
ishbilarmonlik o‘yinlari, xususiy vaziyatlarni o‘rganish, loyihali o‘qitish metodikalarini qo‘l-
lash maqsadga muvofiq hisoblandi.
Ushbu metodikalarning har biri o‘z xususiyatlariga ega bo‘lib, biz ularni qarab chiqamiz:
2
−
“Yo‘naltiruvchi matn” metodikasi turli xil o‘quvchilar tomonidan axborotni 
o‘zlashtirishning  sur’ati,  boshlang‘ich  tayyorgarlik  darajalari  bo‘yicha  nomuvofiqlik 
muammosini  hal  qilishga  imkon  beradi;  o‘quvchilar  axborot  bilan  mustaqil  ishlaydilar, 
nazariy materiallarning o‘zlashtirilgan darajasini baholaydilar, topshiriqlarni bajarishning 
eng yaxshi usulini tanlaydilar, maqsadga erishilganlik darajasini aniqlaydilar;
−
“Didaktik masala” metodikasi real hayotga yaqin o‘quv masalalarini shakllantirish, 
mavjud bilimlar yetarli darajada tahlil qilinib, yetishmaydigan ma’lumotlarni mustaqil 
ravishda topish va ishni bajarishning eng yaxshi yo‘lini tanlash, guruhda fikr almashish, 
shuningdek maqsadlarga erishish yo‘lidagi muvaffaqiyatlarni tahlil qilish, kelgusidagi 
faoliyat istiqbollarini aniqlashga imkon beradi;
−
“Xususiy vaziyatni o‘rganish” metodikasi muammoni aniqlashning zarurligini, 
muammoli vaziyatni vujudga kelish sabablarini tushunishga yordam beradi. Guruhda 
fikrlar almashinuvi, so‘ngra muammoni bartaraf etish yo‘llarini qidirish, buning uchun esa 
kerakli ma’lumotni mustaqil yoki guruh bo‘lib qidirish ro‘y beradi;
−
“Ishbilarmonlik o‘yini” va “Loyihali o‘qitish” metodikalari yuqorida qayd etilgan 
2
  И.Н. Зотова. Коммуникативная компетентность как аспект социализации личности сту-
дента в условиях информатизации общества // Актуальные социально - психологические про-
блемы развития личности в образовательном пространстве ХХІ века. - Кисловодск, 2006.

---

33
barcha metodikalarning xususiyatlarini, ya’ni avvalgi mashg‘ulotlarda olingan bilimlardan 
foydalanish va ishning maqbul bajarilish usulini tanlash va maqsadning muvaffaqiyati 
tahlili uchun real vazifani shakllantirishni o‘z ichiga oladi.
3
Shunday qilib, tayanch kompetensiyalarni shakllantirish vositalarini tanlash har xil, 
ammo ularning barchasi maqsadga erishish uchun xizmat qiladi, ya’ni o‘quvchilar kichik 
guruhlarda ishlashadi, bu ularning kommunikativ sifatlarini shakllantirish va tashabbus-
larini qo‘llab-quvatlash uchun qulay muhit yaratishga imkon beradi, chunki guruhdagi 
ko‘plab  o‘quvchilar  o‘qituvchi  bilan  yakka  holdagiga  nisbatan  o‘zaro  fikr  almashishlari 
osonroq. Ushbu metodikalarning har biri o‘z-o‘zini tashkil qilish, mustaqil faoliyat, o‘quv-
chilarning o‘z-o‘zini nazorat qilishni ko‘zda tutadi. Shuningdek, metodikalarning har biri 
topshiriqning qo‘yilishini haqiqiy ishlab chiqarish holatiga maksimal darajada boricha 
yaqinlashtirishni ko‘zda tutadi, bu esa o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi, ularga 
o‘quv maqsadlarini tushunishga yordam beradi. Xususan, metodikalarning har biri ishni 
bajarishdan tashqari natijalarini tahlil qilish va baholashga yo‘naltirilgan “to‘liq ish haraka-
ti” ni bajarishni ko‘zda tutadi.
Pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarning nafaqat kompetentli mu-
taxassis bo‘lishga, balki turli xil xayotiy vaziyatlarga moslashuvchan inson bo‘lib yetishi-
shiga yordam beradigan tayanch kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Biz endi tayanch kompetensiyalar orasida eng muhimi kommunikativ kompetensiya-
larni shakllantirish masalasini qaraymiz. Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qi-
tish jarayonida kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirish samaradorligi ko‘p jihatdan 
to‘g‘ri tanlangan o‘qitish metodlari, ya’ni belgilangan o‘qitish maqsadiga erishish uchun 
o‘qituvchining o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatish usuliga bog‘liq. Ta’lim jarayonida kommunikativ 
ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun foydali maqsadga muvofiq hisoblangan o‘qitish metod-
lari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: an’anaviy metodlar, faol o‘qitish metodlari, treninglar, 
masofaviy o‘qitish metodlari. An’naviy o‘qitish metodlari inson psixologiyasi muloqotda 
foydalanadigan metodlar va ular haqidagi axborotlarni uzatishda foydali hisoblanadi va 
unga ma’ruzalar, seminarlar, o‘quv filmlarini tomosha qilish, o‘quv matnlari bilan mustaqil 
ishlash, yozma topshiriqlar kiradi. Bu metodlar o‘qitishga sarflanadigan o‘quv xarajatlari-
ni qisqartirishga, monolog va dialoglar ko‘rinishidagi nutqlarning namunalarini namoyish 
qilishga, og‘zaki va yozma nutqni hamda tinglovchilarni til madaniyatini rivojlantirishga 
imkon beradi. Shu bilan birga, an’anaviy metodlarning kommunikativ kompetensiyalarni 
shakllantirish uchun samarasi nisbatan juda past hisoblanadi.
Faol o‘qitish metodlari esa informatika va axborot texnologiyalari darslarida o‘quv-
chilarda kommunikativ kompetensiyalarni shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, 
unga seminar, diskussiya, debatlar, davra suhbatlari, ishbilarmonlik va rolli o‘yinlar kiradi.
Bu metodlar real kommunikativ vaziyatlarni modellashtirish, aniq kommunikativ mu-
ammo yechimini topish va qabul qilingan qarorlarning natijalarini anglash imkonini beradi. 
Faol o‘qitish metodlar juda samarali hisoblanadi, chunki ular o‘quvchilar tipik vaziyatlar, 
shaxslararo muloqot ko‘nikmalarini qayta ishlashga, qaytar aloqa ta’minotiga, fikr-mulo-
hazalarini tahrirlay bilish va kommunikativ muammolarni hal qilishning muqobil usullarini 
topishlariga imkon beradi.
Bugungi kunda ta’lim olish keng ko‘lamda joriy etilgan masofaviy ta’limda o‘rgani-
layotgan materiallar tizimi moslashtirilganligining yuqori darajasi va uni o‘zlashtirishning 
bosqichma-bosqich baholanishi bilan farqlandi.
Masofaviy ta’limda axborot uzatish vositalariga bog‘liq holda quyidagilarni ajratish 
mumkin:
−
o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz sinxron rejimda Internet orqali (veb-kurslar) 
o‘qitish;
3
 U.X. Mingboyev.  Mashqlar tizimi informatika  darslarida  o‘quvchilarda kommunikativ kompe-
tensiyalarni shakllantirish vositasi sifatida // Kasb-hunar ta’limi. – T., 2018 y. – №2. - 12-14b.

---

34