~ ~ O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

~  ~ 
 
O’RTA OSIYODA YANGI IJTIMOIY IQTISODIY- (DEHQON)  
MUNOSABATLARNING SHAKLLANISHI.  
ILK O’RTA ASR DAVLATLAR 
(Xorazm, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar davlati). 
 
 
Reja: 
O’rta Osiyoda feodal munosabatlarning shakllanishi. 
O’rta Osiyoda feodal yer egaligining tashkil topishi. 
O’rta Osiyodagi ilk feodal davlatlar. 
 
 
Tayanch tushunchalar: 
Dehqon, feodal munosabatlar, feodal yer egaligi, kadivar, kashovarz, chokar, 
xioniylar, kidariylar, eftallar. 
 
 
Назорат учун саволлар: 
Kushon davlatining parchalanish sabablarini aniqlang. 
O’rta Osiyoda feodal munosabatlarning shakllanishi haqida ma’lumot bering. 
Feodal yer egaligi nima? 
O’rta Osiyodagi ilk feodal davlatlar. 
Xorazm davlatining tashkil topishi. 
Xioniylar davlatining hududi va tashkil topishi. 
Kidariylarning joylashgan hududi. 
Eftallar davlatining tashkil topishi va hududi. 
 
 
 
Adabiyotlar: 
1. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V 
asrigacha) T, 1994. 
2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 
5. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 
6. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.  
7. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 
 
 
 
 
Xorazmshohlar  davlati  қадимги  даврдан  13-а.  ўрталарига  қадар  Хоразм  ҳудудида 
ҳукмронлик  қилган  sulolalar  (siyovushiylar,  afrig’iylar,  ma’muniylar,  oltintoshlar, 
anushtiginiylar).  Xorazmshohlar  davlatini  xorazmshohlar  boshqargan.  Markazi,  asosan, 
Amudaryoning  quyi  oqimida  joylashgan  bulsa  ham,  rivojlangan  davrlarida,  ayniqsa,  13-  a. 
boshlarida  shim.da  Kaspiy  dengizining  shim.sohillari,  jan.da  Xindukush  tog’lari,  sharqda 
Qashqargacha  yetgan.  Arxeologik  ma’lumotlar  Ko’zaliqir,  Qo’yqirilgan  qal’a,  Tuproqqal’a  Kat 
qalьalarini poytaxt shahar bo’lgan shahar deb taxmin kilishga imkon beradi. Yozma manbalar Kat 
qal’asini afrig’iylar sulolasi vakillarining so’ngi qarorgohi bo’lganligini tasdiqlasa, Gurganj (Kuhna 
Urganch) sh. ma’muniylar va anushteginiylar sulolasining poytaxti bo’lgan. 
Abu Rayxon Beruniy ma’lumotlariga qaraganda, xorazmshoh unvonini olgan dastlabki sulola 
siyovushiylar  hisoblanadi.  Mil.  av.  8-a.da  shakllangan  Qadimgi  Xorazm  (q.  Xorazm)  davlatida 

---

~  ~ 
 
axomaniylar  va  undan  keyingi  afrig’iylar  sulolasi  asoschisi  Afrig’gacha  (305  y.)  bo’lgan 
Xorazmshohlar davlati haqida to’la va aniq ma’lumotlar yo’k. 
Beruniy bu haqda: “Siyovush ibn Kayxusravning Xorazmga kelishidan, Kayxusrav va uning 
naslining  Xorazimda  podshohlik  qilishlaridan  tarix  oldlar.  Shu  vaqtda  Kayxusrav  Xorazmga 
ko’chib, Turk podshohlari (ustidan) hukmronligini yurg’uzgan edi”, deb yozgan. 
Kayxusrav bilan Afrig’ davri oralig’ida “xorazmshoh” unvoniga sazovor bo’lgan shohlardan 
bizga  Kayxusrav  (taxm.  mil.  av.  1200—1140  y.),  Saksafar  (taxm.  mil.  av.  519—517  y.),  rasman 
(taxm.  mil,  av.  329—320  y.),  Xusrav  (taxm.  Mil.  av.  320  y.)  nomlari  ma’lum.  Bu  davrlarga  oid 
arxeologik  manbalar  Xorazmshohlar  davlatida  suniy  sug’orishga  asoslangan  dehqonchilik,  savdo-
sotiq ancha rivojlanganidan darak beradi. 1938—40, 1954—56 va 1965—75 y.lardagi arxeologik-
etnografik  ekspeditsiyalar  natijasida  o’rganilgan  yodgorliklardan  topilgan  moddiy-madaniy 
topilmalar Xorazmda ilm-fan, san’at, haykaltaroshlik yuksak darajada rivojlanganidan darak beradi. 
Bu  yodgorliklarning  yuqori  qatlamlari  va  hozirgacha  saqlanib  qolgan  qismlarning  ko’pchiligi 
asosan, afrig’iylar sulolasi davrida qurilgan. 
3-a.da  Xorazm  hududida  iqtisodiy-siyosiy  jihatdan  mustaqil  bo’lib  olgan  bir  nechta 
hokimliklar  vujudga  kelgan.  Tuproqqal’a  saroyi  zallarining  birida  boshiga  toj  kiygan  va  qo’lida 
burgut  ushlagan  podsho  haykalining  topilishi,  shuningdek,  Anqaqal’a  yaqinida  ham  boshida  toj, 
qo’lida  burgut  ushlagan  kishi  rasmi  solingan  tanganing  topilishi  va  shu  joyda  earb  qilinganligi 
mahalliy  sulola  hokimiyati  o’rnatilganligidan  guvohlik  beradi.  Topilgan  tangalarda  lotin 
alifbosidagi  “S”  harfiga  o’xshash  siyovushiylar  tamg’asining  borligi,  bu  sulola  siyovushiylar 
avlodidan  bo’lishi  mumkinligini  kzrsatadi.  Mil.  3-  a.  o’rtalarida  Kushon  podsholigidagina  emas, 
balki butun o’rta Sharqda katta siyosiy o’zgarishlar ro’y beradi. Kushonlar sulolasi bilan bir vaqtda 
arshakiylarning  hukmronligi  yemirilai.  Xorazmda  kushonlar  bilan  kurash  va  ichki  siyosiy  larzalar 
qudratli  mahalliy  sulolani  vujudga  keltiradi.  Bu  sulola  o’z  tangalarini  zarb  qiladi  va  shaharlarda 
o’zlariga saroylar quradi. Shunday qilib, 3-a.da Xorazmda kushonlar bilan kuraщda g’olib chiqqan 
siyosiy guruh — afrig’iylar sulolasiga asos solinadi. 
Xorazm eftaliylar (5-a.ning 2- yarmida — 6-a.ning o’rtalari) davrida ham, turklar (6-a.ning 2- 
yarmi — 7- a.ning 1—yarmi) davrida ham o’zining siyosiy mustaqqilligini saqlab qoldi. 
Vizantiyalik  tarixchi  Menandr,  Xorazm  6-a.iing  60-y.larida  Vizantiya  va  turklar  bilan 
diplomatik aloqalar olib borilganligi to’g’risida to’liq bo’lmagan ma’lumot beradi. 
Xioniylar  —  turkiy  qabila.  Ba’zi  tadqiqotchilar  fikriga  ko’ra,  dastlab  Oltoy  tog’lari  atrofida 
yashashgan  va  4-a.ning  1-yarmida  jan.-g’arbga  siljib,  Amudaryo  va  Sirdaryo  oralig’iga  kirib 
kelishgan.  Bu  yerda  dastlab  ular  Zarafshon  vohasini  egallab,  jan.ga  harakat  qilishgan  va  ancha 
zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram bo’lib qolgan Kushon podsholigi o’rnini egallaganlar hamda 
markazi Toxariston bo’lgan Shim. Hindiston, Afg’oniston, Xurosonnshg bir qismini ham o’z ichiga 
olgan  XIONIYLAR  (Xionitlar)  davlatini  (4-5-a.lar)  barpo  qilishgan.  Boshqa  bir  guruh 
tadqiqotchilar  esa  XIONIYLARning  dastlab  Orol  dengizi  shim.da  yashaganligi  va  yirik  massaget 
qabilalar ittifoqiga mansub bo’lib, xunlar bilan aralashganligni ta’kidlaydilar (L.N. Gumilevn, S.P. 
Tolstov, K.V. Trever). Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda XIONIYLAR “oq hunlar” 
deb atalgan. 4-a.ning 70-y.larida XIONIYLAR sosoniylar Eroniga eroniga qarshi xujum uyushtirib, 
muvaffaqqiyatga  erishganlar.  Shuningdek,  sosony  podsholar  Varaxran  (418—  438),  Yazdigard  II 
(438—457)  davrlarida  ular  Eronning  eng  yirik  raqibiga  aylanganlar.  xioniylar  hukmronlik  davom 
etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar o’rtaga chiqqan. Ular Oltoy tog’lari va Sharqiy 
Turkiston oralig’idan jan.-g’arbga siljib 420 y.da Bolo (Naxshab) sh.ni o’ziga qarorgoh qilishgan va 
Xioniylar davlati bilan qo’shni bo’lib qolganlar. 

---

~  ~ 
 
5-asrning  2-yarmida  xioniylar  va  Kidariy  lar  davlati  hududini  o’z  ichiga  olgan  yangi  bir 
davlat eftaliylar sulolasi o’rtaga chiqadi va 6-a.ning 60-y.lari- gacha Markaziy Osiyodagi eng yirik 
davlatga aylanadi. 
Tarix  fanda  eftaliylarning  kelib  chiqishi  xaqida  xozirgacha  yagona  fikr  mavjud  emas.  Bir 
qancha  olimlarning,  tadqiqotchilarning  fikrlariga  ko’ra  eftaliylar  mahalliy  xalqlardan,  boshqalari 
Xorazmdan, yana birlari esamassagetlarning yetita urug’i orasidagi yYetakchi qabila bo’lganligini 
ta’kidlaydilar. 
  Xitoy  manbalari  esa,  eftaliylar  yuechjilarning  bir  tarmog’i  yoki  Kangyuy  avlodlari  sifatida 
talqin  etiladi.  Oxirgi  ma’lumotlarga  ko’ra  Eftaliylarning  Vatani  Baqtriya-toxariston  hududlari 
bo’lgan. 
Yunon  manbalarida  yozilishicha,  eftaliylar  yagona  podsho  boshqaruviga,  rivojlangan  obod 
fuqarolik jamiyatga ega bo’lishgan. Ichki va tashqi munosabatlarda adolat ular uchun asosiy mezon 
sanalgan.  Eftallarda  patriarxat  boshqaruvi  tartibi  jaxatlari  ustun  bo’lgan.  Shuningdek,  eftallarning 
harbiy qo’shinlari eng qudratli qo’shinlardan xisoblangan. 
  Eftaliylar  davlati  hududiy  jixatdan  O’rta  Osiyoning  asosiy  qismi,  Sharqiy  Turkiston  va 
Shimoliy Xindiston hamda Gandxara viloyatlari ustidan xukumronlik qilgan. 
  Eftaliylar davlatidagi  asosiy shaharlar So’g’diyona shaharlaridan  iborat bo’lib,  ular orasida 
Kushoniya  (Kattaqo’ron  yaqinida),    Rivdad,  Poykand,  Tallikon,  Termiz,  Gurgon,  Varaxsha  kabi 
shaxarlar  eftaliylar  xukumronligi  yillarida  aloxida  axamiyatga  ega  bo’lgan  shaharlar  sanalgan  va 
iqtisodiy  jixatdan  ancha  taraqqiy  etgan.    V  asrdan  boshlab  Samarqand  ham  taraqqiy  eta  boshladi. 
Bu  vaqtda  davlatning  siyosiy  markazi  Poykand  shaxri,  xukmdorlar  qarorgoxi  esa  varaxsha  shaxri 
bo’lganligi  taxmin  qilinadi.  Eftaliylar  yirik  davlat  tizimini  vujudga  keltirdilar.  Davlat  hududlari 
Kushonlar davlatidan kengroq edi. Eftaliylar davrida Eron sosoniylarning sharqqa yurishlariga chek 
qo’yildi  va  sosoniylar  uzoq  yillar  davomida  Eftallarga  tobe  bo’lib  keldilar.  Eftallar  xaqidagi 
dastlabki ma’lumotlar asosan V asr o’rtalariga taalluqlidir. 
  Eftaliylarda  axolining  asosiy  qismi  dexqonchilik  bilan  mashg’ul  bo’lgan  qolganlari  esa 
chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Dexqonchilik bilan shug’ullanuvchi axoli asta-sekin maxalliy 
axoli  bilan  aralashib  borib,  o’rtoq  xayot  tarziga  o’ta  boshlagan.  Jamiyatda  «sara  kishilar»-
zodagonlarning  mavqei  kuchayib  borgan  va  ular  ko’proq  shaxarlarga  kelib  yashay  boshlaganlar. 
Oddiy axoli va zodagonlar o’rtasidagi farq hamma tomonlama yaqqol ko’rinib turgan.  
  Eftaliylarda  diniy  e’tiqodlar  hilma  xil  bo’lgan.  Eftaliylar  xukmronlik  qinlgan  xudularda 
zardo’shtiylik va buddizm,  ayrim shaxarlarda nestorianlar va yaxudiylar jamoalari diniy e’tiqodlari  
ham  mavjud  bo’lgan.  Eftaliylar  qisman  buddaviylikka  e’tiqod  qilsalarda  otashparastlikdagi 
ma’budalarga,  bud  va  sanamlarga  sig’inishi  ustunroq  bo’lgan.  Xar  kuni  tongda  ular  quyoshga 
sig’inganlar. Eftaliylarda kushon yozuvining rivoj topgan shaklini ko’rish mumkin. Eftallar yozuvi 
o’zining  shakli  bilan  qisman  boshqalardan  farq  qilgan  va  so’zlar  chapdan  o’ngga  qarab  o’qilgan. 
Alifbosida  25  ta  xarf  bo’lgan.  Shuningdek  so’g’d  yozuvi  va  so’g’d  tili  ham  ayrim  hududlarda 
yYetakchilik qilgan. 
  VI  asr  o’rtalariga  kelib,  eftallar  davlati  inqirozga  uchray  boshladi.  VI  asr  o’rtalarida  O’rta 
Osiyoda  Turk  xoqonligi    xukumronligi  o’rnatildi.  VI  asrning  60-70  yillariga  kelib  esa,  O’rta 
Osiyoda  jumladan  O’zbekiston  hududlarida  bir  necha  mustaqil,  rasman  xoqonlikka  bo’ysunuvchi 
davlatlar shakllandi. Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo xavzalarida 9 ta aloxida mulkiy hudud 
mavjud  bo’lgan.  Manbalarda  yozilishicha  bu  mulklarning  barchasi  Kan  (Samarqand  So’g’dining 
xitoycha  nomi)  sulolasiga  bo’ysungan.  Bular  Maymurg’,  Ishtixon,  Kushoniya,  Buxoro,  Naqshab, 
Amul, Andxoy va Samarqand (Kan). Bular orasida Samarqand eng yirigi bo’lgan. 

---

~  ~ 
 
  VII asr birinchi choragida Kesh viloyati kuchayib, qudratli davlatga aylanib boradi. VII asr 
o’rtalarida  Kesh  xukumdori-ixshid  Shishpir  butun  So’g’dda  xukumronlikni  qo’lga  kiritadi.  U  o’z  
nomidan tangalar zarb ettiradi va Xitoy bilan diplomatik munosabatlarni o’rganadi. VII asr ikkinchi 
yarmida  Keshda  Axurpat  xukumronlik  qilgan  vaqtida  Kesh  va  Samarqand  o’rtasida  kurashlar 
kuchayib  ketadi  va  Samarqand  xukumronlikni  qaytarib  oladi.  Endilikda  Kesh  ixshidi  Samarqand 
ixshidiga tobe bo’lib qoldi va unga ixrid unvoni beriladi. Bu vaqtda Samarqand xokimi Varxuman 
bo’lgan.  So’g’diyonaning  mahalliy  xokimlari  Choch  va  Xorazmning  mustaqil  xokimlari  bilan 
birlashgan edilar. Yirik siyosiy birliklar ma’lum muddatlarda shaxarlardan birida o’z quriltoylarini 
o’tkazib turganlar. 
  Xorazm  boshqa  shaxar-davlatlarga  nisbatan  mustaqil  edi.  Mamlakatda  Afrig’iy  hoxlar 
sulolasi  shohlari  xukumronlik  qilganlar.  VI-VIIasrlarda  Xorazmda  iqtisodiy  inqiroz  xukm  surgan 
bo’lishiga  qaramay  u  Sharqiy  Yevropa  davlatlari  bilan  muntazam  savdo  aloqalari  olib  borgan. 
Xorazm  madaniyati  esa  o’z  qiyofasini  saqlab  qolgan  hech  qanday  tashqi  ta’siriga  uchramagan. 
So’g’diyona hududlari xozirgi panjikentdan Karmanagacha bo’lgan hududlardan iborat bo’lgan. Bu 
vaqtda  Buxoro  mustaqil  davlat  sifatida  ajralib  chiqdi  va  buxorxudotlar  boshchiligida  yashay 
boshladi. Farg’ona Kan siyosiy ittifoqidan mustaqil bo’lib, afshin tomonidan boshqarilgan va Tyan-
Shanь xalqlari bilan o’zaro aloqada bo’lgan. 
  VI-VII  asrlarda  So’g’diyona,  Xorazm  va  Farg’ona  va  ularga  qarashli  tarixiy-geografik 
hududlarda  dexqonchilik  va  bog’dorchilik,  uzumchilik  va  paxta  yetishtirish,uy  chorvachiligi 
yetkachi o’rin tutgan. Iqtisodiy xayotning muxim soxalari sanalgan xunarmandchilik va savdo-sotiq 
yaxshi taraqqiy etgan. 
  Dexqonchilik  sun’iy  sug’orishga  asoslangan.  Arablar  bosqiniga  qadar  sug’orish  tizimi 
yaxshi taraqqiy etgan va bu yerga kelgan arablar ham obod va ko’kalamzor bog’-rog’lar, dalalarni 
ko’rib,  xayratda  qolganlar.  Samarqand  shaxrini  suv  bilan  ta’minlaydigansug’orish  tarmog’idan 
tashqari Kushoniyaning Narpay, Buxoro vohasining Shopurkom, Samarqand atrofining Raboti Xoja 
kabi uchta suv tarmog’i mavjud bo’lgan. 
  Lalmikor  dexqonchilik  ham  xo’jalikda  asosiy  o’rin  tutgan.  Ziroatchilikda  an’anaviy  donli 
ekinlar va paxta ko’p yetishtirilgan. So’g’dda ipak tolasi yetishtirilgan. 
  VI-VII  asrlarda  savdo-sotiq  ishlari  janubdan  shimolga  ko’chgan  va  bundagi  vositachilik 
so’g’diylar  qo’liga  o’tgan.  Konchilik  ishlari  kengayib,  xunarmandchilik  turlari  kengayib  borgan. 
Mug’ tog’ida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan 150 turdagi mato bu yerlarda 
to’qimachilik ham g’oyatda rivojlanganligidan dalolat beradi. 
  VII asrda harbiy to’qnashuvlarning ko’payishi iqtisodiy xayotda katta o’zgarishlarni yuzaga 
keltirdi.  Birinchidan,    markazlashgan  xokimiyat  zaiflashdi,  ikkinchidan,  siyosiy  vaziyatning 
notinchligi iqtisodiy tanglikni yuzaga keltiradi. 
  So’g’d  viloyati  aholisi  ijtimoiy  qatlamlari  asosan  savdogarlari,  xunarmandlar,  taqvodorlar, 
harbiy  askarlar,  ziroatkorlar  va  chorvador  axolidan  tarkib  topgan.  Ularning  orasida  dexqonlar 
mavqe  jixatdan  yuqoriroq  turgan.  Chunki  ular  zodagon  sanalib,  katta  yer  egalari  xisoblangan. 
Jamiyatda dindorlarning ham axamiyati yuksak bo’lgan. 
  VI-VII  asrlarda  madaniy  taraqqiyot  jamiyatdagi  siyosiy-iqtisodiy  va  ijtimoiy  voqealar 
ta’sirida  rivojlanib  borgan.  Turli  xalqlarning  til  va  yozuvlari  alohida  o’ringa  va  mavqega  ega 
bo’lgan. Arab yozuviga qadar O’rta Osiyo hududlarida turk - runiy (miloddan avval shakillangan) 
uyg’ur (taxminan VI asr), moniviy, (milodiy III-VIII asrlar), so’g’d, barxam va suriyoniy yozuvlari 
mavjud  bo’lgan.  Bular  orasida  Xorazm  yozuvi  aloxida  o’ringa  ega  bo’lgan.  Diniy  e’tiqodda 
zardo’shtiylik dini yYetakchi o’rin tutgan. 

---