Zamburugʻlar
Zamburugʻlar (Fungi yoki Mycetes) — eukariot organizmlar dunyosi (bulimi). Tayyor organik
moddalar hisobiga yashaydi, yaʼni geterotrof organizm hisoblanadi. Odatda oʻsimliklarda,
tuproqda, suvda, hayvonlarda yoki ularning qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga
qarab parazit va saprofitga boʻlinadi. Ularning odamlar va hayvonlar uchun zararli va foydali
yuz mingdan ortiq turi uchraydi. Z. haqidagi fan mikologiya deb ataladi. Tuzilishi. Ko'pchilik
Z.ning (baʼzi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi mitseliy kurinishida, yaʼni
oziklanish substrati sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan oʻsadigan ingichka ipcha — gifalardan
iborat. Koʻpayishi. vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) koʻpayadi. Vegetativ koʻpayish
mitseliy ipchalarining boʻlinishi yoki sklerotsiyalar bilan amalga oshadi. Bu boʻlakchalar har xil
yoʻl bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi mitseliysi hosil boʻladi. Jinssiz koʻpayish
mitseliyning maxsus shoxchalarida xreil boʻladigan sporalar orqali roʻy beradi. Sporalar hosil
boʻlishiga qarab endogen va ekzogen buladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki
zoosporangiy)ning sharsimon uchlarida kup miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar
(konidiyalar) mitseliyning maxsus shoxlarida yakka, guruh bulib, kupincha zanjirsimon
rivojlanadi. Jinsiy koʻpayish ikkita har xil jinsiy hujayraning qoʻshilishidan hosil boʻladigan
zigotalar orqali roʻy beradi. hamma joyda keng tarqalgan. Aksari Z.ning tabiatda umri kiska.
Ularning mitseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, oʻsishdan toʻxtab, nobud
boʻladi. Mitseliysi koʻp yil yashaydigan 3. ham bor. Jumladan, patogen va parazit 3. mitseliysi
bir necha yillab yashaydi. Shuningdek, sklerotsiylari va turlituman sporalari bilan uzoq
vaqggacha saqlanadigan 3. ham boʻladi. Koʻp sporalar quruq holatda hayotchanligini oʻn
yillab saklashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari. 3. rivojlanishi uchun kislorod zarur
boʻlib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim 3., mas, achitqi 3. iga ozgina kislorod ham
yetarli. Koʻp 3. turli xil (spirtli, limonli) achitish xususiyatiga ega. 3. 20—25° da yaxshi oʻsadi,
baʼzilari 2—4° da ham oʻsaveradi. Z.ning oʻsishi uchun yorugʻlik zarur emas, lekin quyosh nuri
ularning oʻsishi va spora hosil qilishiga salbiy taʼsir etadi. Tabiat va inson hayotidagi
ahamiyati. Tuproqda yashaydigan 3. oʻsimlik qoldiqlari (jumladan qiyin parchalanadigan
sellyuloza va lignin)ni yemiradi va minerallashtiradi. Yogʻochlarni, asosan, poʻkak 3. yemiradi.
Koʻpchilik 3. oʻsimliklarda turli kasalliklarni qoʻzgʻatadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal,
qirma temiratki va boshqalarni 3. qoʻzgʻatadi. Foydali 3. ham koʻp. Penicullium va Aspergillus
turkumiga mansub Z.dan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda
foydalaniladi. Achitqi 3. vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Z.dan koʻnchilik,
toʻqimachilikda va sanoatning b. tarmoqlarida qoʻllaniladigan turli xil fermentlar olinadi.
Dunyoning koʻpgina mamlakatlarida 3. ovqatga ishlatiladi; isteʼmol qilinadigan Z.ning turi 100
dan ortadi. Bulardan kuplari qimmatli boʻlib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va
fermentlar bor. 3., asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) isteʼmol qilinadi. 3. tasnifi: I
sinf — tuban zamburugʻlar yoki fikomitsetlar (Phycomycetes); II sinf — xaltali zamburugʻlar
yoki aksotsimetlar (Ascomycetes); III sinf — bazidiomitsetlar (Basidiomycetes); IV sinf —
takomillashmagan zamburugʻlar (Deuteromycetes yoki Fungi imperfecti). 3. oʻsimlik, hayvon
va odamlarda kasallik qoʻzgʻatish xususiyatiga ega, oziqovqat mahsulotlarini buzadi.
Gʻoʻzada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi (yana q.
Zamburugʻli kasalliklar
). Baʼzi 3.
hasharotlar sonini hamda kasallik tugʻdiruvchi (patogen) 3. rivojini susaytirishda ijobiy
ahamiyatga ega. Vertitsillyoz soʻlishni qoʻzgʻatuvchi 3. kushandasi (3. — antagonist)ga
Trichoderma Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va b. kiradi.
3. tuprokda bakteriyalar, aktinomitsetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik
moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida ishtirok
etadi. Shu bilan birga tuprokda usimlik kasalliklarini qoʻzgʻatuvchi 3. toʻplanib ham qoladi.
Monokultura natijasida oʻsimliklarning maʼlum turlarigagina ixtisoslashgan 3. yigʻiladi.
Aspergilius, Penicillium, Mucor, Trichothecium, Rhizopus va b. turkumga mansub baʼzi tur 3.
urugʻlik materialning mogʻorlashiga sabab boʻlib, ularning unuvchanligini pasaytiradi.
Koʻpgina mogʻor 3. xom ashyoni saklash davrida paxta tolasi sifatini buzadi. Baʼzi turlari
isteʼmol qilinadi (jumladan, qoʻziqorin). Z.ning fermentativ, antibiotik, toksik va parazit lik
xususiyatlaridan veterinariyada hamda oʻsimliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya
qilishda, shuningdek, yengil sanoatda, oziqovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi.
[1]
1.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish
Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi
(2000-2005)
maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Ushbu maqola
chaladir
. Siz uni
boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zambur
ug%CA%BBlar&action=edit)
Vikipediyaga
yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani
aniqrogʻiga
almashtirish kerak.
"
https://uz.wikipedia.org/w/inde
x.php?
title=Zamburug lar&oldid=2351033
" dan olindi
Manbalar
