Tyanshan tog’lari rеja: Kirish

TYANSHAN TOG’LARI


Rеja:


Kirish.

1. 
   Geografik joylashuvi .
   
2. 
   Geologik tuzilishi va relyefi
   
3. 
   Iqlimi.
   
4. 
   Ichki suvlari.
   
5. 
   Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi
   
6. 
   Tabiiy geografik rayonlari
   

1. 
   G`arbiy Tyanshan
   
2. 
   Markaziy Tyanshan
   

7. 
   Tabiiy resurslari va tabiatini muhofaza qilish.
   

Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Tyan-Shanning markaziy qismi Qirgʻizistonga, shimoliy va gʻarb butogʻlari Qozogʻistonga, janubiy-gʻarb chekkasi Oʻzbekiston bilan Tojikistonga, sharqiy qismi Xitoyga tegishli. Gʻarbdan sharqqa tomon 2500 km-ga choʻzilib yotibdi, eni 400 km. Tyan-Shan shimolida Boroxoro butogʻi orqali Jetisu Alatovi bilan, jabubida Oloy butogʻi orqali Pamir togʻining maʼlum qismi bilan kesishadi. Shimoliy chegarasi: gʻarbda Qile vodiysi, Mo'yinqum, sharqda Joʻngʻor tekisligi. Janubiy chegarasi sharqda Tarim jarliklariga toʻgʻri keladi. Eng baland choʻqqisi — Gʻalaba choʻqqisi (7439 m.). Tyan-Shan enlik butogʻlar bilan ularni bir-biridan ajratib turgan togʻ oraliq yirik jarliklardan iborat.

Orografiyalik tuzulishidan Shimoliy, Markaziy, Gʻarbiy, Sharqiy va Janubiy qismlarga boʻlinadi. Shimoliy Tyan-Shan Ketpen, Kungey Olatov, Ile Olatovi, Qirgʻiz Olatovi va Shu-Ile togʻlaridan iborat. Shimoliy Tyan-Shan butogʻlari 4,5 ming metrdan baland: Teriskey Olatovi (5218 m), Qile Olatovi (4973 m), Qirgʻiz Olatovi (4875 m). Gʻarbiy Tyan-Shanga Farg'ona, Talas Olatovi bilan undan tarqaladigan, Piskem, Shatqal butogʻlari va Qoratov kiradi. Gʻarbiy Tyan-Shan butogʻlari asta-sekin Shimoliy-gʻarbga tomon 4,5 ming metrdan 2,5 — 2 ming metrgacha pasayadi. Fargʻona vodiysi Gʻarbiy va Janubiy Tyan-Shanni bir-biridan boʻladi. Markaziy (Ichki) Tyan-Shanga shimolda Issiqkoʻl jarligidan janubiy-gʻarbda Fargʻona jarligiga, janubiy-sharqda Koʻkshal-Too butogʻigacha boʻlgan oraliq kiradi. Bu butkul togʻ tarmogʻining eng baland choʻqqisi. Ayniqsa, uning sharqiy qismi baland (Gʻalaba choʻqqisi — 7439 m, Xon Tangri — 6995 m). Markaziy Tyan-Shanga Sirt deb ataluvchi taluqli, 3000 — 4000 metr balandlikda, atrofi baland butogʻlar bilan oʻralgan togʻ qirralari kiradi. Janubiy Tyan-Shan Oloy, Turkiston, Zarafshon va Gissar butogʻlaridan iborat. Sharqiy Tyan-Shan enlik boʻyi bilan choʻzilgan vodiylar, jarliklar bilan boʻlingan ikki qator toʻg qir-adirlaridan tashkil topgan. Boroxoro, Erenqabirgʻa, Bogdo-Ola, Qarlitov butogʻlari tashkil qiladigan shimoliy qir-adirlari uzun — sharqda 95 sh.gʻ-gacha choʻziladi. Janubiy qir-adir qisqaroq (90 sh.gʻ-gacha), asosiy qir-adirlari: Xalqtov, Sarman-Ula, Qurliqtov. Butogʻlarning boshi 4000 – 5000 m baland.

Issiqkoʻl
Togʻ etagining issiq, quruq iqlimidan baland choʻqqisining nivallik iqlimigacha oʻrin oladi. Iyulning oʻrtacha harorati 20 — 25S, markazida 15 — 17S, baland choʻqqisida 0 °C va undan ham kam. Yanvarning oʻrtacha harorati togʻ etagida −2 — 4S (janubda), −6 — 8S (shimolda). Qishda baland togʻli qir-adirlardan boshqa qismlarida sovuq ob-havo iliq oqimlari bilan almashib turadi. Yillik yogʻingarchilikning miqdori togʻ etagida 300 mm, togʻ butoqlarining yuqori qismida 800 mm. Yogʻingarchilikning eng koʻp yogʻadigan vaqti Tyan-Shanning shimoliy qismida yozga, janubida bahorga(mart — aprel) toʻgʻri keladi. Muzliklar katta tarqagan va keng koʻlamni tashkil etadi. Muz bosish yuzasi 7300 km², muzliklarning soni 7700-dan ziyod.

Oqsuv-Jabagʻali
Tyan-Shan tabiati bilan uning oʻziga xos oʻsimliklar, hayvonlar olamini himoyalash uchun bir nechta qoʻriqxonalar va milliy parklar tashkil etilgan. Shulardan Oqsuv-Jabagʻali (1926), Almati (1931) qoʻriqxonalari katta ahamiyatga ega. 1996-yili Almati yaqini Ile Olatovining parki barpo etildi
Joriy yilning10-20 iyul kunlari Turkiyaning Istambul shahrida YuNeSKOning Butunjahon merosi ro‘yxatining 40-sessiyasi bo‘lib o‘tmoqda. Unda ishtirok etayotganlar jahondagi 29 ta yangi tabiat, madaniy, shuningdek, aralash xususiyatga ega obektlarni Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritish borasida muzokaralar olib bormoqda. Obektlar qatorida G‘arbiy Tyan-Shan tog‘lari ham bor. Bu haqda BMT axborot markazi xabar bergan.
G‘arbiy Tyan-Shan tog‘larini Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritishni so‘rab Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston ariza bilan chiqishgan. Tyan-Shanning (Osmon tog‘lari) eng baland cho‘qqisi G‘alaba cho‘qqisi bo‘lib dengiz sathidan 7439 m balandlikda joylashgan.
G‘arbiy Tyan-Shan tog‘lari markaziy qismidan baland bo‘lishi bilan birga ajoyib va turfa xildir. Qozog‘iston, O‘zbekiston va Qirg‘iziston va qisman Tojikiston hududlarida joylashgan G‘arbiy Tyan-Shan tog‘lari shimoliy-sharqdan janubi-g‘arbga tomon 300 km masofada yastanib yotadi, deb yozmoqda Orient-Tracking.com.
Butunjahon merosi ro‘yxatiga dunyoning 1000 dan ziyod obekti kiritilgan.
Shimoliy Tyanshan okrugi. Bu okrugga Chuv —Ili, Orqa Ili, qirqiz, Kungay Olatoqi, Kеtmon, qorat, Boroxora, TrSskеY Olatoqi qamda ular orasidagi botiqlar kiradi. Issiqkol toqlar orasidagi juda katta botiq qisoblanadi. Shimoliy Tyanshan tizmalari kalеndon burmalanishi bosqichida vujudga kеlgan. Tizmalar kеnglik boylab chozilgan, oralarida yarim yopiq botiqlar qosil bolgan. Ular mеzo — kaynazoy yotqiziqlari bilan qoplangan va еr yuzasi dеyarli tеkisliklardan iboratdir. Toq tizmalarining shimoliy yonbaqirlari chuqur vodiylar bilan parchalangan.
Shimoliy Tyanshan sеysmik faolligi bilan njralib turadi, bu еrda yana tuproqning yuvilishi, sеl, qor kochishi, qulashlar, surilmalar bolib turadi, gilli karstlar mavjud. Shimoliy Tyanshanning iqlimi toqli rеlеf tufayli, xilma—xil, lеkin qattiq kontinеntalligi bilan ajralib turadi. quyosh yiliga 2500 soat nur sochib turadi. Yoqin —sochin garbidan sharqiga tomon kamayib borib, 500 — 250 mm ni tashkil etadi. Okrugda yoz issiq, qishi sovuq. Toqlarda balaidlik mintaqalari tashkil topgan. Tеkislik—toq oldi qismida-iqlimning kontinеntalligi, yozining quruq va yssiq bolishi ekinlarni suqorishni taqoza qiladi. Iqlimiy sharoiti bu еrda buqdoy, qand lavlagi, tamaki, kanop, mеva — sabzovotlardan yaxshi qosil olishga imkon bеradi. Shimoliy Tyanshanda shimol va sharq o’simlik va qaayvonot dunyosi vakillari kop uchraydi (Sibir pixtasi), boz, kashtan, qora tuproqsimon tuproqlar, toq— otloq tuproqlar kеng tarqalgan.
Shimoliy Tyanshshanda Issiqkol botiqi aloqida ajralib turadi. Issiqkolda suv satqi 1608 m balandlikda joylashgan. Atrofidagi toq tizmalarining nisbiy balandligi 3000 m gacha boradi.
Tеrеskay Olatoqining shimoliy, Kungay Olatoqining janubiy yonbaqirlari Issiqkol botiqiga tik tushib kеladi. Botiqda toq allyuvial tеrasalari va kol —tеrrasa tеkisliklari uchraydi. qirqoq boyi tеkisligining eni 2—12 km ni tashkil etadi. Issiqkol dunyodagi eng katta toq kollaridan biridir. Maydoni 6200 km2, uzunligi 182 km, zng kеng joyi 58 km, eng chuqur joy 702 m, qirqoqlari tеkis, kam parchalangan, kol atrofidagi еrlar iqlimini yumshatib turadi. qishning ortacha qarorati —3° dan pastga tushmaydi, еzning ortacha qarorati 16 — 18°, yillik ortacha qarorat Q4,Q8° Suvning qarorati qishda Q3° yozda Q 20° atrofida. Issiqkolning qarbida yoqin —sochin 100 mm, sharqida esa 600 mm ga boradi. Bukga sabab qarbidagi quruq qavo kol ustidan otayotib, namga toyinib qoladi. Kolga 80 ga yaqin daryo kеlib quyiladi, ammo undan bironta daryo oqib chiqib kеtmaydi, shu sababali, uning suvi bir oz shorroq (5 — 6%). Kolda 11 xil baliq bor. Kol va uning atrofi rеkrеatsiya aqamiyati juda katta.
Shimoliy Tyanshanda balandlik mintaqalaridan dashtlar mintaqasi 750 m dan 1600 gacha kotarilgan. Bu mintaqada asosan shuvoq, tipchoq, chalov va boshoqli otlar kеng tarqalgan. Undan yuqorida orxmon va toq dasht mintaqasi 1600 m dan 3000 m gacha, subalp otloqlari mintaqasi 3000 m dan 3500 m gacha, alp otloqlari mintaqasi 3500 m dan 4000 m gacha, muzliklar mintaqasi 3500 dan 5000 m gacha va undan balandda joylashgan.
Markaziy Tyanshan okrugi. Bu okrug sharqdagi qalaba —
Xontangri toq massividan garbdagi Farqona tizmasi, Talas
Olatoqi va qirqiz tizmasiga qadar, shimoldagi Kungay Olatoqidan janubda Kokshaqaltoqga qadar chozilgan еrlarni band qilgan. Bu okrug onlab tog tazmalaridan, yassi platolar va sirtlardan iborat. Sirtlar Markaziy Tyanshanda kop.
Sirtlar toq oraliqidagi kеng еrlar, tеkis vodiylar, platolar yoki yassi toqlardan iborat bolib, ortacha balanddipi 2500 — 3000 m dan sharqda 4000 m gacha еtadi. Tyanshan sirtlarida Toshloqlar, morеna va qoya toshlar kop, bu еrlarda dasht va chol ogimliklari osadi. Landshafti baland toq otloqlaridan Iborat. Iqlimi salkin, yozgi otloqlar sifatida foydalaniladi. Markaziy Tyanshanda Oqshiyroq, Borqoldoy, Norintoq, Kmontoq, Otboshi, Е:timtoq, Farqona, Kokshaqaltoq va boshqa toq ti.chmalari bor. Ularning ortacha balandligi 4000 m atrofida Xomtangri toqliqi butun Tyanshanning eng baland toq tuguni. Bu 14)1 tugunining orografik asosini 5 ta tizma tashkil etadi. ("prijoz, Inеlchеk, Kokshaqaltoqda Tyanshanning eng baland choqqilari —qalaba (7439 m), Xontangri (6995 m), Marmardеvor (1>I(> m) joylashgan. Tyanshanning katta muzliklari —Inеlchеk, Mushkеtov, Koindi, Rеznichеnko, Sеmеnov muzliklari toq tichmalari orasidagi boylama vodiylarda joylashgan. Muchliklarning umumiy maydoni 825 km2.
Asosan kеnglik boylab chozilgan Ichki Tyanshanning toq tichmalari palеozoy jinslaridan tuzilgan, ular orasidagi chokmalar esa qalinligi 3000 — 4500 mеtr bolgan mеzo — kaynozoy jiislari bilan tolgan. Ichki Tyanshan sеysmik jiqatdan juda (|)
Markaziy Tyanshan iqlimi quruq va juda kontinеntal. qudud quyosh radiatsiyasining koplygi, biroz bulutligi, yillik qano qaroratining pastligi, mеtеoelеmеntlarning sutkalik va fasliy farqlarining kattaligi bilan ajralib turadi. Yillik ortacha qarorat toq oraliqidagi chokmalarda, pastki toq podiylarida Q18, Q20,Q23°, ortacha balandlikdagi vodiylarda Q15, I 17°, sirtlardaQ5°, toq tеpalarida 0° va undan qam past boladi. qimg qamma еrda sovuq, yanvarnig ortacha qarorati —20° gacha. Eng iast qarorat sirtlarda —50° gacha, Orta Norin va Susamir bogiqlarida —38° va —45° gacha tushadi. Okrugda ortacha yillik g*gai miqdori kam bolib 20i —300 mmdan oshmaydi. Eng kop yoqi g.ch oylariga toqri kеldi. Toq oraliqidagi botiqlarda 1500 — 2300 mеtr balandlikdagi qududlarda issiqlik arpa, suli, kartoshka, koknori еtishtirishga otarli.
Okrug qududidan sеrsuv daryolar boshlanadi (Norin, Chuv va boshqalar). Markaziy Tyanshan o’simlik qoplamida chol va dashtlarning ksеrofit o’simlik turlari (3000 — 3500 m) koproq uchraydi. 1800 — 2300 m balandlikda toq qora tuproqlari, sirtlarida toq — dasht tuproqlari, subalp va alp otloqlarida toq otloq—dasht tuproqlari tarqalgal. Ormonlar qududning 2 % iii egallaydi. Butazorlar unga nisbatan kamroq uchraydi. Markaziy Tyanshanda chala chol mintaqasi joyiga qarab 800-1100 m dan 2100-2300 m gacha bolgan еrlarda uchraydi. quruq va otloq toq dashtlari 1800-1900 m dan 2600-2900 m gacha; subalp va alp otloqlari 2500-3500-3700 m gacha; sovuq chollar 3100-4000 m gacha balandlikda muzliklar mintaqasi 3800 m dan baland еrlarda uchraydi. Markaziy Tyanshan suv enеrgiyasi rеsurslariga, tabiiy otloqzorlarga boy. Yaylovlaridan yil boyi foydalaniladi. Toq yonbaqirlarida baqorikor dеqqonchilik rivojlangan.
Chotqol tog‘lari YUNESKO jahon merosi ob’ekti maqomini olgan O‘zbekistondagi birinchi tabiiy ob’ekt bo‘ldi. 3-fevral kuni Toshkentda G‘arbiy Tyan-Shan transchegaraviy uchastkasining YUNESKO jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgani to‘g‘risidagi sertifikatni topshirish marosimi bo‘lib o‘tdi. YUNESKOning O‘zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Krista Pikkat hujjatni Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisi Baxtiyor Abdusamatov qo‘liga topshirdi.
Tyan-Shan tizimining O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston hududini qamrab oluvchi O‘rta Osiyo qismi YUNESKOning Jahon merosi ro‘yxatiga “G‘arbiy Tyan-Shan” transchegaraviy ob’ekti sifatida 2016-yilning 17-iyulida kiritilgan edi. O‘zbekiston tomonidan mazkur ob’ektga Ugom-Chotqol davlat milliy tabiiy bog‘ining Maydontol va Boshqizil hududlari kiritildi.
G‘arbiy Tyan-Shan Chotqol tog‘lari — Jahon moddiy merosi ob’ekti maqomini olgan O‘zbekistondagi birinchi tabiiy ob’ekt bo‘ldi. Markaziy Osiyoning mazkur tog‘li hududida flora va faunaning noyob endemik turlariga boyligi bilan bir qatorda, bu yerda yashagan aholining qadimiy madaniy va xo‘jalik yodgorliklarini ham o‘z bag‘rida saqlab kelmoqda. Xuddi shu kuni Navro‘z hamda milliy oshni tayyorlash bilan bog‘liq an’analarning YUNESKO nomoddiy madaniy yodgorliklari Reprezentiv ro‘yxatiga kiritilgani to‘g‘risidagi sertifikatlarni topshirish marosimi ham bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston Jahon moddiy yodgorliklar ro‘yxatiga Sarmishsoy suratlari, Shohimardon, Zomin tog‘lari, Hisor tog‘ tizmalari va Boysun qo‘riqxonasini ham kiritishni rejalashtirgan.
Tyan-Shan - O'rta Osiyoning yuragidagi ulug'vor tog'lar. Bu yerga odamlar peyzaj go'zalligidan bosh tortish, chuqur jarliklarda ruhning bir qismini qoldirish va zich ignabargli o'rmonlar va billur ko'llarga oshiq bo'lib, abadiy tinchlikni yo'qotish uchun kelishadi. Tyan-Shan tog 'tizimi sharqdan g'arbga, Xitoy, Qirg'iziston, Qozog'iston va O'zbekiston hududlariga cho'zilgan. Tyan-Shanning Ketmen, Zayliy Alatau, Kungge-Ala-Too va qirg'iz tizmalari bilan ko'rsatilgan shimoliy qismi Xitoydan Qozog'iston va Qirg'iziston hududi orqali o'tadi. Ko'pgina joylarga Olmaati (Qozog'iston) yoki Bishkek (Qirg'iziston) orqali kirish oson. Sharqiy qismi, jumladan, Bororooro, Iren-Xabirga, Bogdo-Ula, Xalqlik, Qarliktag, Sarmin-Ula, Kuruktag tog 'tizmalari deyarli Xitoyning Shinjon-Uyg'ur avtonom rayonida (XUAR) joylashgan. G'arbiy Tyan-Shan tog'lari - Karatau, Talas Ala-Too, Chotqol, Pskem va Ugam Qirg'izistondan boshlanib, O'zbekistonning Toshkent viloyatida tugaydi. Ushbu mashhur sayyohlik manziliga Qirg'izistondan ham, O'zbekiston poytaxti - Toshkentdan ham kirish mumkin.
Tyan-Shanning janubiy va janubi-g'arbiy chegarasi - Farg'ona tizmasi - Farg'ona vodiysi bilan chegaradosh. Qirg'izistonning marvaridi - ichki (Markaziy) Tyan-Shan - shimoldan qirg'iz tizmasi, janubdan - Kakshaal-Too, g'arbdan - Farg'ona va sharqdan - Aqshiyroq massivi bilan o'ralgan. Bu erda joylashgan Issiqko'l dunyoning turli burchaklaridan mehmonlarni jalb qiladi. Unga avtomobil, avtobus, poezd va hatto samolyot orqali osonlikcha kirish mumkin. Tyan-Shan sayyoradagi eng baland tog'lardan biri bo'lib, bu erda o'ttizdan ortiq tepaliklar olti kilometrdan oshadi. Ushbu tog'larning nomi "samoviy" yoki "ilohiy" tog'lar deb tarjima qilinishi bejiz emas.
Tog'li tog 'tizmalari, mayin qiyaliklar va manzarali vodiylar va ko'llar bu tog'larni yashash va dam olish uchun o'ziga jalb qildi. Turli xil murakkablik va konfiguratsiya yo'nalishlari, rivojlangan infratuzilma tufayli ushbu tog'lar faol turizmning magnitiga aylandi. Qish mavsumida alpinizm, engil va og'ir treking, ekologik va chang'i sayohatlari, yozda ko'l bo'yidagi qiziqarli ta'tillar, shuningdek, etnografik turizmni sevuvchilar uchun arxitektura yodgorliklari mavjud. Alpinistlar va sportchilar Tyan-Shanning eng yuqori nuqtasi va sayyoramizning shimoliy yetti ming kishisidagi G'alaba cho'qqisiga intilishmoqda va uning raqibi Xon Tengri - er yuzidagi eng chiroyli tog'lardan biri. Ularga qo'shimcha ravishda, Tyan-Shan, ayniqsa uning Xitoy qismida hali ham cho'qqilarni zabt etgan.
Qirgʻiziston va Xitoy chegarasidagi Gʻalaba cho'qqisi (7439 m) uzoq vaqt davomida tog' tizmalari bilan qoplanganligi sababli uzoq vaqt davomida aniqlanmagan va o'rganilmagan. Balandligi faqat 1943 yilda aniqlangan. Silliq va cho'zilgan tepa tufayli tog 'tinch ko'rinadi, ammo aslida bulutlar ostida kuchli shamollar uchadi, yuqoridan tuman tushadi, ko'chkilar tez-tez tushadi. G'alaba cho'qqisi etti minginchi eng qiyinlardan biri degan fikr bor. Ushbu toqqa chiqish uchun yaxshi jismoniy shakl, uskunalar kerak, ammo eng muhimi - chidamlilik va jasorat. Shu bilan birga, o'ndan ortiq sportchilar bu erga kelishdi, bu esa G'alaba hali ham jasur va qat'iyatli bo'lganlarga bo'ysunishini anglatadi.
Tyan-Shan tog'lari Xon Tengri cho'qqisi qadimdan ma'lum bo'lgan. Oddiy piramida, balandligi 6995 metrga ko'tarilgani hamma tomondan aniq ko'rinib turibdi. Qadimgi davrlarda tepada xudo - Tengri yashaydi deb ishonishgan. Shu sababli ism. Yana bir narsa bor - Kan-Too yoki "qonli tog '". Quyosh botganda, Xon Tengri qizil rangga aylanadi, qor qopqog'i esa qo'shni tog'lar alacakaranlığa tushganda ham to'q qizil bo'lib qoladi. Xon Tengri tog 'jinsida pushti marmar bor, chunki go'yo qonli quyosh botayotgan daryolar pastga pastga oqayotganga o'xshaydi.
Uzoq vaqt davomida Qozog'iston va Xitoyning davlat chegaralari yaqinligi Xon Tengrining geografik jihatdan bog'liqligini munozarali holga keltirdi. Natijada, Qirg‘iziston, Qozog‘iston va Xitoy ushbu cho‘qqini uch davlatning umumiy mulki deb kelishib oldilar. Yigirmanchi asrning 30-yillari o'rtalaridan boshlab sportchilar ushbu olti minginchi marrani muvaffaqiyatli bosib o'tdilar. Klassik yo'nalish g'arbiy tizma bo'ylab o'tadi. Bu erda ob-havo barqaror emas, to'satdan kuchli sovuq va shamol esishi mumkin, shuning uchun Xon Tengriga sayohat kuchli kuch sinovi bo'lishi mumkin. Alpinistlar faqat g'azablantiradi. Xon Tengrining mashhurligi yana bir sababga ega. Jug'rofiy jihatdan, shimoldan qaraganda, Xan Tengri (6995 m) va uning g'arbiy o'tish joyi (5900 m) Chapaev cho'qqisigacha (6371 m), garchi ikki yuz metr past bo'lsa ham, Himolay gigantlariga juda o'xshash: Everest ( 8848 m), uning janubiy egarini (7900 m) va qo'shni Lxotse cho'qqisi (8516 m), shuningdek K2 deb ataladi. Shuning uchun ular Himolay klassikalarini ishlab chiqish uchun Qirg'izistonga boradilar.
Shaklidan amin bo'lmaganlar Janubiy Inilchek muzlikidagi bazaviy lagerni kuzatishda qo'llarini sinab ko'rishlari mumkin. Bu baland Tyan-Shanning ajoyib ko'rinishini taqdim etadi. Aytgancha, Janubiy Inilchek Tyan-Shan muzliklarining eng kattasi 7,3 ming km2. Qo'shni Shimoliy Inilchek biroz kichikroq. Ikkita muz ushlagichi sirli "yo'qolib borayotgan" Merzbaxer ko'li. Har yili - qishda va yozda - bir hafta davomida uchuvchisiz ko'l suvni to'liq yo'qotib, oqib turgan daryolarga tashlaydi. Pastki qismida aysberglarning muz bloklari joylashgan. To'liq oqim davrida ko'l atrofida yurish qiyin - u toshlar bilan o'ralgan. Suv omborining yoshi, shuningdek uning paydo bo'lishi va tushirish mexanizmlari to'liq tushunilmagan. Shuning uchun bu erda ham sarguzashtlar, ham olimlar intilishadi. Tyan-Shan muzliklari global isish munosabati bilan ham o'rganilmoqda. Iqlim o'zgarishi ularning tez erishiga olib keldi, shuning uchun muzliklarning shakli va o'lchamlari sinchkovlik bilan o'lchanadi.
Tyan-Shan tog'lari Tyan-Shan tog'lari - snoubordchilar, freeriderlar va heliskierlar uchun chang'i sayohatlari uchun mashhur joy. Bu erda chang'i mavsumi dekabrdan aprelgacha davom etadi, havo esa yumshoq va quyoshli. Qozog'iston, O'zbekiston va Qirg'izistonning chang'i kurortlari etarli darajada marshrutlarga ega, ular murakkabligi va tuzilishi jihatidan farq qiladi. Bu erda mashhur yo'nalish va yangi yo'nalishlar mavjud. Tog'lardan va muzliklardan tushishni va vertolyot bilan tepaga uloqishni tashkil qiling. Qozog'istonda Chimbuloq tog' chang'isi kurorti ishlaydi. Qirg'izistonda "Karakol" "Kashka-suu", "Orlovka", "Oruu-sai" kurortlari o'z nomini oldi. O'zbekistonda Chimyon va Beldersoy yaxshi ma'lum, Amirsay tog'-chang'i kurorti qurilmoqda. Bunday kurortlarning infratuzilmasi har yili Evropa tajribasiga tayanib yaxshilanmoqda. Tyan-Shan va Avstriya, Shveytsariya, Frantsiya, Italiyaning tog'-chang'i kurortlari o'rtasidagi afzalligi shundaki, sayyohlar soni kam. Tyan-Shanda har bir kishi noyob chang'i ta'tiliga ega bo'lishi mumkin.
Tyan-Shan hammaga imkoniyat beradi. Cho'qqilar va manzarali dovonlar Qirg'iziston, Qozog'iston va O'zbekistondagi sayyohlarni qaysar va o'ziga ishonganlarga taslim bo'lishga tayyor holda kutmoqda. Bu erda sizga professional uskunalar, etarlicha qulay kiyim va poyafzal kerak bo'lmaydi, uzoq vaqt moslashishga vaqt sarflashingiz shart bo'lmaydi. Va sayyohlar orasida bu joylarning jozibadorligidan qo'rqmang - Tyan-Shan juda katta va juda go'zal bo'lgani uchun, ajratilgan burchaklar, kam taniqli yo'nalishlar va o'rganilmagan yo'llar mavjud.

Qozog'iston tog'larida mashhur joy - bu "Medeo" sport majmuasi va Osi-Turgen rasadxonasi joylashgan Olma-Ota viloyati. Manzarali manzaralar uchun ular Qozog'iston Tyan-Shaniga Kursay (Kulsayskiy) ko'llariga borishadi. Uchta suv havzasi Qirg'iziston bilan chegaradan 10 km shimolda Kolsaay darasida yashil qirlar orasida yashiringan.

O'zbekistonda Bolshoy Chimgan cho'qqilari (3,309 m) va Oxotnichi cho'qqisi (3,099 m) chiroyli Taxta va Kumbel dovonlari, Po'latxon platosi va tog 'marshrutlarining go'zalligi bilan har qanday didga mos keladi, aksariyati jiddiy sport mashg'ulotlarini talab qilmaydi. Bundan tashqari, May Alpiniadida ular bu erda alpinizm asoslarini o'rganadilar. Mahalliy kurort bo'yida - Chorvoq suv ombori (Charvak) - ajoyib mehmonxonalar va shinam mehmonxonalar mavjud.
Tyan-Shan tog'lari Qirg'izistonda piyoda sayr qilish, ot minish va tog 'velosipedida sayohat qilish kutilmoqda. Oqim va Tosh-Tekir daryolari bo'yidagi tog'larda, daryolar yuqori balandlikda joylashgan Sharqiratma sharsharalariga, Kuldurek sharsharalarining kaskadlariga, Archali-Tor va Takir-Tor sharsharalariga, shuningdek boshqa ko'plab taniqli va noma'lumlarga, lekin har doim chiroyli. Terksey-Alatu va Kungey-Alatu tog 'tizmalari zich ignabargli o'rmonlar bilan qoplangan, tog'lar tosh shohligi degan fikrni o'zgartiradi. Bu erda baland bo'yli daraxtlar va o'tlardan iborat zich gilam hukmronlik qiladi va bahorda, yon bag'irlari yorqin ranglar bilan bo'yalgan. Tyan-Shan qoraqarag'ayining go'zalligi quyuq yashil ignalari bo'lgan gigantlardir. Yana bir mahalliy diqqatga sazovor joy - reliktli yong'oqlar - bu Bo'r davrida, 50 million yil avval paydo bo'lgan. Tyan-Shan tizmalari bo'ylab tarqalgan va Qirg'izistondagi Arslanbob daraxti bo'ylab to'plangan bu daraxtlar juda ajoyib bo'lib, baribir o'z mevasini bermoqda.
Tyan-Shan shpatlari - bu qiziqarli daralar tarmog'i. Jeti-Oguz darasining qizil qirlari har bir san'atkorda uyg'onadi. Bir Amerika Katta Kanyoni va ikkinchisi Iordaniya Piterini eslatuvchi "Kanyon" ertaklari har bir tashrif buyuruvchi uchun o'ziga xos bo'lib ko'rinadi, har safar har xil shakl va shakllarda g'alati va yorug'lik paydo bo'ladi. Oq-suv, Barskoon va Chon-Koy-Suning eng go'zal daralari - qirlar qiroli va turbulent tog 'oqimlari.

Yozda Chon-Ak-Su (Grigoryevskoye) va Semenovskoy daralari bo'yida o'tov lageri tashkil etiladi. Uy - mato chodirlari, Osiyo ko'chmanchilarining an'anaviy uyi. Bu erda siz toza tabiatdan zavq olishingiz, shahar shovqinidan xalos bo'lishingiz, Tomiris, Atilla va Chingizxon avlodlarining hayoti va madaniyati bilan tanishishingiz mumkin. Qirg'izistonning Tyan-Shan tog'lari o'zlarining tarixiga, urf-odatlari va pazandalik an'analariga befarq emaslar. Uy-joy shaharchalarida ular mehmonlarni an'anaviy kiyim-kechak, musiqa, oshxona bilan tanishtiradilar va bu erda otda sayr qilishni tashkil qiladilar.

Chon-Koy-Su va Tamg'a daralari tog 'manzarasini butunlay o'zgartirib yubordi. Chon-Koy-Su - bu o'z hayotlari va bu erda yashaydigan hayvonlar haqida ko'plab petrogliflarni qoldirgan qadimgi odamlarning makoni. Tamga nomini (turkiy tildan - “belgi”) qadimgi buddaviylik ramzlari tufayli olishgan, ular mahalliy diniy jamoalar toshlarga o'yib qo'yishgan.
Darvozalar nafaqat faol sayyohlikni yaxshi ko'radiganlar uchun, balki tog 'daryolarida asablarini tegizishni yaxshi ko'radiganlar uchun ham qiziqarli bo'ladi. Swift Angren, Akbulak, Ili, Koksu, Qizils, Maydantal, Norin, Oygaing, Pskem, Tarim, Chu, Ugam, Chatkal va boshqalar rafting va rafing uchun juda mos keladi. Ular ko'plab rapidlardan o'tib ketishadi, faqat qismlarga tekislikka chiqib ketishadi, yuqori va pastki qismida esa tor tosh daralar bo'ylab yurishadi.
Shimoliy T.-S. - Chu-Ili togʻlari, Qirgʻiz tizmasi, Zayliy Alatau (balandligi 4978 m gacha, Talgar choʻqqisi), Kungoy-Ala-Too, Ketmen; G'arbiy T.-S. - Karatau, Talas Alatau (balandligi 4484 m gacha), subskiy meridional Pskem, Ugam, Chotqol (balandligi 4503 m gacha) va Kuraminskiy tizmalari bilan, shuningdek Farg'ona tizmasi (balandligi 4818 m gacha); Farg'ona tizmasining sharqida va Issiqko'l havzasining janubida, Ichki T.- Sh. Terskey-Ala-Too tog'lari bilan (balandligi 5216 m gacha), Moldo-Too, Jetim, At-Bashy va boshqalar, tublari balandlikda joylashgan chuqurlari bilan almashadi. g'arbdan 1000 m dan sharqda 3600 m gacha. Oq-Shirak massivining sharqida eng baland Markaziy T.- Sh. Kakshaal-Too, Sariy-Jaz, Meridional va boshqa tog 'tizmalari bilan Sharqiy T.- Sh. U ikki tizma zanjiri bilan ifodalanadi: shimolda - Boro-Xoro, Eren-Xabirga (Iren-Xabirga), Bogdo-Ula (balandligi 5445 m gacha), Barkeltag va boshqalar; janubda - Xalqtau (balandligi 6357 m gacha), Boro-Xotan, Narat, Sarmin-Ula va boshqalar Sharqiy T. tog 'tizmalari etagida - Sh. Tarim, Xami va Turfan pastliklari (dengiz sathidan 155 m pastda) joylashgan.
T.-S. yengillashtirish uchun. Kenglik va pastki kenglikdagi cho'zilgan tizmalar o'ziga xos, ko'pincha asimmetrik bo'lib, turli balandliklarda tog'lararo vodiylar va bo'shliqlarga bo'linadi (eng kattasi - Farg'ona, Issiqko'l, Bagrashkelskaya). Relyefning balandlik zonalligi aniq ifodalangan. G'arbiy va tepalikli tog 'etaklari (adirlar) va shimolda tepaliklar (hisoblagichlar) o'rnini yorilgan past tog'lar, kambag'al erlar kabi landshaftlari bo'lgan joylar egallaydi, tepaliklari baland tog'li, eroziv o'rta tog'lar va baland tog' cho'qqilari, sirklar, karvonlar, troglar va morena tog'lari. Vodiylarning chuqurligi 2,5 km gacha.
Qo'shimcha va Markaz. T.-S. Qadimgi tekislash yuzalari keng rivojlangan, tekis tog 'tizmalari bilan chegaralangan va vodiylarning baland tublari (ko'llar va botqoqlarni o'z ichiga olgan) bilan tepalikli morena topografiyasi va o'tloqlar (siriya deb ataladigan - Sariy-Djazskiy, Arabelskiy va boshqalar) bilan ajralib turadi. Balandligi 3200 m dan yuqori, tog'li tog 'vodiylari tekisliklarining 60% gacha tog' jinslari. 100 m (Chotir-Ko'l havzasi). Permafrostning quruqliklari tipik: termokarstlik pasttekisliklari, tekisliklarning teraslari va boshqalar. Tog'lar ko'pincha toshloq kanonlarni tashkil etuvchi antioksid daryo vodiylari bilan kesishadi: Kakshaal (uzunligi 30 km), At-Bashi, Muzart va boshqalar. Tog 'daralari go'zal: Ala-Archinskiy , Kegeti, Ak-Sui, Boom va boshqalar. Ko'pincha tor daralar tekis botqoq suv toshqini (sazalar) bilan birlashtirilgan.
Ko'plab osilgan vodiylar. Allüvial proluvial drift konuslari oyoq bo'ylab odatiy hisoblanadi. Ba'zi joylarda karst ishlab chiqilgan: qulflar (Ugam tizmasida 1 km2 ga 80 tagacha), Karatau (Karasayskaya, Oltinsayskaya) tog 'tizmalaridagi g'orlar, Chotqalskiy (Xodjikentskaya) va boshqalar.Seysmik ko'chkilar va ko'chkilar (250 million m3 gacha) tez-tez, cho'kib ketgan ko'llar. 3 million m3 bo'shashmasdan material tashiydigan eng katta toshqinga olib keladi (Yashil ko'li, 1966). Ko'chkilar faol (eng katta ko'chki - 6 mln. M3 G'arbiy T.Sh.ga xos), shuningdek ko'chkilar va eroziya jarayonlari.
Tyan-Shan katlamali qopqoq tizimi Ural-Oxotsk ko'chma kamarining bir qismidir. Shimolda u Qozogʻiston-Severo-Tyan-Shan massivi bilan, janubda - Tarim platformasi va Pomir viloyati bilan, gʻarbiy qismida T.- Sh. Turon plitasi qopqog'i ostiga tushdi, sharqda ular Jungar siljishi bilan kesiladi. Shimoli-g'arbda yirik Talas-Farg'ona yorig'i ish tashlash bukilgan tizimni g'arbga ajratadi. va sharqda. qismlari. Shimolda katlanmış tuzilmalar shimoli-g'arbga ega. va pastki kenglikdagi zarba, janubda pastki kenglik. Xususiyatlari bo'yicha, geologik. Tyan-Shan tizimi Shimoliy (Kaledon), O'rta (Kaledon-Gertsian) va Janubiy (Gertsian) megazonlariga bo'lingan.
Shimoliy megazon - bu faollar. Qozog'iston-Severo-Tyanshan massivining bir qismi (qadimgi Paleo-Osiyo okeanidagi mikrokontinent). Shimoliy va O'rta Megazonlar qirg'iz-Terski choklari (Paleo-Osiyo okeanidan oqib o'tadigan qadimiy okean havzasi bilan bir xil bo'lgan tikuv) bilan ajratilgan. Shimolda. T.-S. Asosiy vulkanik tog 'jinslari va Yuqori Rifan va Vendian pekmezlari bilan qoplangan Rifan terrigen-karbonat qatlamlari, erta Prekambriya poydevorida yotadi. Janubda. megazonning qismlari keng tarqalgan Vendian-erta Kembriyali opiolitlar va O'rta Kembriya-Ordovik vulqonlar va terrigen qatlamlari. Okeanik. Shimolni birlashtiradigan basseyn. va Sredinny T.-Sh. Prekambrian oxirida - Paleozoyning boshlanishi, Kechki Ordovikda ajralib chiqdi va siluriyaliklar tomonidan katta granitli intruziyalarning kiritilishi bilan yakunlandi. Gertsin davrida turli xil joylarda quruq er osti vulqonlari, qizil rangdagi va terrigen-karbonat konlari to'plangan.
O'rta megazone Qirg'izistonda eng aniq kuzatilgan, Talas-Farg'ona yorig'i sharqida; janubdan megazonlar At-Bashy-Engilchek opiolit choklari bilan ajratilgan; Xitoyda qon to'kiladi. O'rta T.-S. Vendian yoki boshidan beri Kembriya o'zini o'zi ta'minlay olgan. Paleo-Osiyo okeanidagi mikrokontinent; uning erta Prekambriyadagi bazasi ko'ldan janubga qarab joylashgan. Issiqko'l; Yuqorida Vendiya konglomeratlari, karbonat, kremniy-gil va kembriyning terrigen konlari - Ordovik, Siluriya pekmezlari - Kaledon kompleksi. Qirgʻiz-Terskiy okeanining yopilishidan keyin devonda. havzasi va Shimoliy mikrokontinentning yagona aglomeratsiyasining shakllanishi. va Sredinny T.-Sh. ikkinchisida avval qit'a rangidagi tabaqalar to'planib, so'ngra karbonat platformasining konlaridan iborat. Sredinny janubida T.-Sh. bu davrda Turkiston marginal dengizi rivojlandi; karbonatli okeanik bu dengiz qobig'i vulqonoplutonik paydo bo'lgan Sredinny T.- Sh. ostki qismida harakat qila boshladi. kamar kech paleozoy davrida rivojlangan. Gertsin tektonogenez davrida Turkiston havzasi yopildi. Sredinnyda Permda T.-Sh. to'plangan shinni, riolit ignimbritlar, tuff va lavalar hosil bo'ldi.
Janubiy megazon odatiy qoplama tuzilmasiga ega; qopqoqlarning oldinga siljishi hl. arr. janubda yo'nalishi. Ipoteka janubiy. Prekambriyadagi qit'a qobig'ining vayron bo'lishi bilan bog'liq bo'lgan megazonlar paleozoy davrining boshlarida yuz bergan, bu ushbu asrdagi opiolitlarning mavjudligidan dalolat beradi. Siluriyada - 1-qavat. Qit'a qobiqlari massivlarida karbonatifali massalar (Olay mikrokontinenti) to'plangan ohaktoshlar, okean qobig'ida. turi - terrigenous qatlamlar, pashshalar. Ko'tarilish va qopqoq paydo bo'lishining boshlanishi o'rta oltingugurt seriyasini anglatadi, bu kuchli olistostromlar tomonidan tasdiqlanadi. Karbon va Erta Permning oxirida ko'tarilish kuchayib, butun qoplama majmuasi granitlar tomonidan murakkab deformatsiya qilingan va parchalanganida; burmalangan zonaning orqa qismida shinam suv oqimi paydo bo'ldi (Farg'ona havzasi); keyinchalik tuzilish katta siljishlar bilan murakkablashdi (shu vaqtga qadar Talas-Farg'ona). Ortiqcha janubi-g'arbiy qismida megazonlar Hisor-Oloy zonasini ajratib turadi (shunga o'xshash qopqoqlarning harakati shimoliy yo'nalishda sodir bo'lgan), Qorako'lning orqa oqimi va Janubiy Hisor tosh-ko'mir Perm vulqonoplutoniklari uni itargan. kamar (afg'on-tojik prekambriyali massivining shimoliy chekkasida joylashgan).
Gerxiyan tektonogenezidan keyin butun T.-S. asosiyda edi penoplenizatsiya qilingan. Zamonaviy yaratgan tog 'binosi Alligen relyefi, ayniqsa, Pliotsen va To'rtlamalikda namoyon bo'lgan Oligotsendan boshlangan; siqilish stresslarining tarqalishi natijasida Hindustan blokining Evroosiyo bilan to'qnashuvi. Shu bilan birga, ko'tarilgan tepaliklar orasida Farg'ona va Janubiy tojik pekmezlari paydo bo'ladi. T.-S. tektonikani saqlaydi. ko'pchilik uchun xos bo'lgan zilzilabardoshlik bilan ifodalangan harakatchanlik. uning joylari.
Foydali qazilmalar polimetal rudalari bilan ifodalanadi (Tojikistonning shimoliy va sharqiy qismidagi Karamazar ruda viloyati; Pb va Zn dan tashqari, Ag, Cu, Bi, C rudalari ham mavjud.
Markaziy Osiyoning tabiati boy va rang-barangdir. Tog'larning qudratli zanjirlari va tog'oldi vodiylari cho'lning keng hududlariga o'tgan odam tomonidan yaratilgan vohalarga tutashgan. Dunyoning barcha tog 'tizimlari orasida Tyan-Shan tog'lari (samoviy tog'lar) eng shimoliy ettinchi minginchi tog'lardir. Va bu, albatta, ularning markaziy qismiga tegishli: G'alaba cho'qqisi (dengiz sathidan 7439 m balandlikda) va Xon Tengri (dengiz sathidan 7010 m balandlikda). Tyan-Shan tog'larining umumiy yo'nalishi cho'zilgan bo'lib, g'arbdan sharqqa 2500 km dan oshadi, markaziy qismi ancha tor, sharqiy va g'arbiy tog'li hududlari esa 500-700 km gacha kengayadi.
G'arbiy Tyan-Shan tog'lari Tyan-Shanning markaziy qismidagi tog'lar singari unchalik baland emas, ammo ular o'ziga xos va har xil. G'arbiy Tyan-Shan Qozog'iston, O'zbekiston va Qirg'izistonni va qisman Tojikiston hududini egallab, shimoliy-sharqdan (Talas Alatayu) janubi-g'arbiygacha (Oltintopkan va Karamazar tog'lari) 300 km dan oshadi. G'arbiy Tyan-Shan tog'lari tizimining eng baland joyi Chotqol cho'qqisidir (dengiz sathidan 4503 m balandlikda), Qirg'iziston hududida Chotqol tizmasining sharqiy qismida joylashgan [6]. G'arbiy Tyan-Shanning O'zbekiston Respublikasi ichidagi eng baland joyi (T. Jumaevning so'zlariga ko'ra) Beshtor cho'qqisi (Beshtar) - dengiz sathidan 4299 m balandlikda. [1]. Garchi qo'shni Adelung cho'qqisi dengiz sathidan 4301 m balandlikda joylashgan bo'lsa va Pskem tizmasining sharqiy qismida dengiz sathidan 4395 m balandlikda noma'lum cho'qqini joylashgan. 4395 cho'qqisi - G'arbiy Tyan-Shanning O'zbekiston ichidagi eng baland joyi. Jug'rofiy jihatdan u Shovursoyning yuqori qismida joylashgan (Shabarsay) Pskem tizmasining sharqida, u erda Talas Alotasi bilan birlashadi. Cho'qqining janubida 4.98 "Besh uzuk" dovoni (3950 yoki 3970).

G'arbiy Tyan-Shanning asosiy suyagi bu Talas va Chirchiq daryolarining havzalarini ajratib turuvchi Talas Alatau. Bu tizma sharqdan g'arbga Qirg'iziston hududi bo'ylab cho'zilib, faqat g'arbiy ekstremallari bilan O'zbekiston va Qozog'iston hududiga kiradi. Undan janubi-g'arbiy yo'nalishdagi Ugamskiy, Maydantalskiy, Pskemskiy, Sandalash (Chandalashskiy) va Chotqol tizmalari joylashgan. O'z navbatida, bir qator boshqalar, masalan, Koksu (Koksu), Kuraminskiy, Sargardong, Kumbel, Karjantau kabi ushbu poligonlardan chiqib ketishadi. Ushbu poligonlarning katta qismi O'zbekiston Respublikasiga to'g'ri keladi.

G'arbiy Tyan-Shanning relefi o'ziga xos kuchga ega bo'lib, kuchli parchalanish bilan ajralib turadi. O'zining ochiq ishlarida bu O'rta Osiyo tog'laridagi eng qiyin relef turlaridan biridir. Chuqur daryo vodiylari bilan ajratilgan baland va qoyali tizmalar ulkan va murakkab tog 'relefini hosil qiladi. Muzliklar asosan shimoliy yon bag'irlarida joylashgan, bu erda relef yumshoq chiziqlar bilan ajralib turadi. Ko'pgina muzliklar aralash, qor ko'chkisi bilan oziqlanadi. Muzliklar orasida Paxtakor, Ayutorskiy, Tekesh, Koziy, Kolesnik, Jenisu, Karabulakulkun va boshqa muzliklarni qayd etish mumkin. Tog 'tizmalaridan oqib keladigan ko'plab daryolar, muz va qor bilan oziqlanadi. Pastki balandliklarda kichik daryolar er, yomg'ir suvlari bilan to'yinishni boshlaydilar. G'arbiy Tyan-Shanning barcha daryolari Sirdaryoning o'ng sohilidagi havzadir. Katta daryolar - Chotqol, Pskem, Talas, Norin, ularning ko'plab irmoqlari bilan, masalan, Ohangaron, Chandalash, Ters, Akbulak, Ko'ksu, Oygaing, Maidantal, Ugam va boshqalar Daryolarning eng katta toshqinlari bahorda (aprel-iyun oylarida) kuzatilmoqda. )
G'arbiy Tyan-Shonning iqlimi mo''tadil va keskin kontinental bo'lib, relef kuchli ta'sir qiladi: qo'pollik, yonbag'irlarning ochilishi, balandliklar, kengliklar, uzunliklar va tizmalarning daralar bilan yo'nalishi. Tog'larga chiqqanda yog'ingarchilik miqdori ortadi (ma'lum bir balandlikka). O'rtacha har 100 m uchun ko'tarilish bilan harorat 0,5-0,6o (har 1000 m uchun 5-6o) pasayadi [1]. Biroq, ko'tarilayotganda havo harorati pasayadi, quyosh radiatsiyasi oshadi va atmosfera bosimi pasayadi. Maksimal yog'ingarchilik bahor oylarida (mart-may) yuz beradi. Iqlim va relef xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, G'arbiy Tyan-Shanda tog 'hodisalari, masalan, ko'chki, ko'chkilar va sel toshqinlari kam uchraydi. G'arbiy Tyan-Shan etaklarida o'rtacha yillik harorat 12,6o. Iyul harorati + 28o (560 m) + 26o (700-900 m), + 20o (1400-1800 m), + 10o (3000-3400 m). G'arbiy Tyan-Shanning mutlaq maksimal darajasi (tog'larda + 34o + 36o). Sovuq davr yuqori namlik, mo'l-ko'l yog'ingarchilik va qalin qor qoplami bilan ajralib turadi. Tog'larning past zonasida yanvarning harorati -3 ° dan -8 ° C gacha, baland tog'larda -15-20 ° C gacha, mutloq minimal -40 ° C.
Shimoliy Tyanshan okrugi. Bu okrugga Chuv —Ili, Orqa Ili, qirqiz, Kungay Olatoqi, Kеtmon, qorat, Boroxora, TrSskеY Olatoqi qamda ular orasidagi botiqlar kiradi. Issiqkol toqlar orasidagi juda katta botiq qisoblanadi. Shimoliy Tyanshan tizmalari kalеndon burmalanishi bosqichida vujudga kеlgan. Tizmalar kеnglik boylab chozilgan, oralarida yarim yopiq botiqlar qosil bolgan. Ular mеzo — kaynazoy yotqiziqlari bilan qoplangan va еr yuzasi dеyarli tеkisliklardan iboratdir. Toq tizmalarining shimoliy yonbaqirlari chuqur vodiylar bilan parchalangan. Shimoliy Tyanshan sеysmik faolligi bilan njralib turadi, bu еrda yana tuproqning yuvilishi, sеl, qor kochishi, qulashlar, surilmalar bolib turadi, gilli karstlar mavjud.
Shimoliy Tyanshanning iqlimi toqli rеlеf tufayli, xilma—xil, lеkin qattiq kontinеntalligi bilan ajralib turadi. quyosh yiliga 2500 soat nur sochib turadi. Yoqin —sochin garbidan sharqiga tomon kamayib borib, 500 — 250 mm ni tashkil etadi. Okrugda yoz issiq, qishi sovuq. Toqlarda balaidlik mintaqalari tashkil topgan. Tеkislik—toq oldi qismida-iqlimning kontinеntalligi, yozining quruq va yssiq bolishi ekinlarni suqorishni taqoza qiladi. Iqlimiy sharoiti bu еrda buqdoy, qand lavlagi, tamaki, kanop, mеva — sabzovotlardan yaxshi qosil olishga imkon bеradi. Shimoliy Tyanshanda shimol va sharq o’simlik va qaayvonot dunyosi vakillari kop uchraydi (Sibir pixtasi), boz, kashtan, qora tuproqsimon tuproqlar, toq— otloq tuproqlar kеng tarqalgan.
Shimoliy Tyanshshanda Issiqkol botiqi aloqida ajralib turadi. Issiqkolda suv satqi 1608 m balandlikda joylashgan. Atrofidagi toq tizmalarining nisbiy balandligi 3000 m gacha boradi.
Tеrеskay Olatoqining shimoliy, Kungay Olatoqining janubiy yonbaqirlari Issiqkol botiqiga tik tushib kеladi. Botiqda toq allyuvial tеrasalari va kol —tеrrasa tеkisliklari uchraydi. qirqoq boyi tеkisligining eni 2—12 km ni tashkil etadi. Issiqkol dunyodagi eng katta toq kollaridan biridir. Maydoni 6200 km2, uzunligi 182 km, zng kеng joyi 58 km, eng chuqur joy 702 m, qirqoqlari tеkis, kam parchalangan, kol atrofidagi еrlar iqlimini yumshatib turadi. qishning ortacha qarorati —3° dan pastga tushmaydi, еzning ortacha qarorati 16 — 18°, yillik ortacha qarorat Q4,Q8° Suvning qarorati qishda Q3° yozda Q 20° atrofida. Issiqkolning qarbida yoqin —sochin 100 mm, sharqida esa 600 mm ga boradi. Bukga sabab qarbidagi quruq qavo kol ustidan otayotib, namga toyinib qoladi.
Kolga 80 ga yaqin daryo kеlib quyiladi, ammo undan bironta daryo oqib chiqib kеtmaydi, shu sababali, uning suvi bir oz shorroq (5 — 6%). Kolda 11 xil baliq bor. Kol va uning atrofi rеkrеatsiya aqamiyati juda katta.
Shimoliy Tyanshanda balandlik mintaqalaridan dashtlar mintaqasi 750 m dan 1600 gacha kotarilgan. Bu mintaqada asosan shuvoq, tipchoq, chalov va boshoqli otlar kеng tarqalgan. Undan yuqorida orxmon va toq dasht mintaqasi 1600 m dan 3000 m gacha, subalp otloqlari mintaqasi 3000 m dan 3500 m gacha, alp otloqlari mintaqasi 3500 m dan 4000 m gacha, muzliklar mintaqasi 3500 dan 5000 m gacha va undan balandda joylashgan.
Markaziy Tyanshan okrugi. Bu okrug sharqdagi qalaba — Xontangri toq massividan garbdagi Farqona tizmasi, Talas Olatoqi va qirqiz tizmasiga qadar, shimoldagi Kungay Olatoqidan janubda Kokshaqaltoqga qadar chozilgan еrlarni band qilgan. Bu okrug onlab tog tazmalaridan, yassi platolar va sirtlardan iborat. Sirtlar Markaziy Tyanshanda kop.
Sirtlar toq oraliqidagi kеng еrlar, tеkis vodiylar, platolar yoki yassi toqlardan iborat bolib, ortacha balanddipi 2500 — 3000 m dan sharqda 4000 m gacha еtadi. Tyanshan sirtlarida Toshloqlar, morеna va qoya toshlar kop, bu еrlarda dasht va chol ogimliklari osadi. Landshafti baland toq otloqlaridan Iborat. Iqlimi salkin, yozgi otloqlar sifatida foydalaniladi.
Markaziy Tyanshanda Oqshiyroq, Borqoldoy, Norintoq, Kmontoq, Otboshi, Е:timtoq, Farqona, Kokshaqaltoq va boshqa toq ti.chmalari bor. Ularning ortacha balandligi 4000 m atrofida Xomtangri toqliqi butun Tyanshanning eng baland toq tuguni. Bu 14)1 tugunining orografik asosini 5 ta tizma tashkil etadi. ("prijoz, Inеlchеk, Kokshaqaltoqda Tyanshanning eng baland choqqilari —qalaba (7439 m), Xontangri (6995 m), Marmardеvor (1>I(> m) joylashgan. Tyanshanning katta muzliklari —Inеlchеk, Mushkеtov, Koindi, Rеznichеnko, Sеmеnov muzliklari toq tichmalari orasidagi boylama vodiylarda joylashgan. Muchliklarning umumiy maydoni 825 km2.
Asosan kеnglik boylab chozilgan Ichki Tyanshanning toq tichmalari palеozoy jinslaridan tuzilgan, ular orasidagi chokmalar esa qalinligi 3000 — 4500 mеtr bolgan mеzo — kaynozoy jiislari bilan tolgan. Ichki Tyanshan sеysmik jiqatdan juda (|)Markaziy Tyanshan iqlimi quruq va juda kontinеntal. qudud quyosh radiatsiyasining koplygi, biroz bulutligi, yillik qano qaroratining pastligi, mеtеoelеmеntlarning sutkalik va fasliy farqlarining kattaligi bilan ajralib turadi. Yillik ortacha qarorat toq oraliqidagi chokmalarda, pastki toq podiylarida Q18, Q20,Q23°, ortacha balandlikdagi vodiylarda Q15, I 17°, sirtlardaQ5°, toq tеpalarida 0° va undan qam past boladi. qimg qamma еrda sovuq, yanvarnig ortacha qarorati — 20° gacha. Eng iast qarorat sirtlarda —50° gacha, Orta Norin va Susamir bogiqlarida —38° va — 45° gacha tushadi. Okrugda ortacha yillik g*gai miqdori kam bolib 20i —300 mmdan oshmaydi. Eng kop yoqi g.ch oylariga toqri kеldi.
Toq oraliqidagi botiqlarda 1500 — 2300 mеtr balandlikdagi qududlarda issiqlik arpa, suli, kartoshka, koknori еtishtirishga otarli.
Okrug qududidan sеrsuv daryolar boshlanadi (Norin, Chuv va boshqalar). Markaziy Tyanshan o’simlik qoplamida chol va dashtlarning ksеrofit o’simlik turlari (3000 — 3500 m) koproq uchraydi. 1800 — 2300 m balandlikda toq qora tuproqlari, sirtlarida toq — dasht tuproqlari, subalp va alp otloqlarida toq otloq—dasht tuproqlari tarqalgal. Ormonlar qududning 2 % iii egallaydi. Butazorlar unga nisbatan kamroq uchraydi.
Markaziy Tyanshanda chala chol mintaqasi joyiga qarab 800-1100 m dan 2100-2300 m gacha bolgan еrlarda uchraydi. quruq va otloq toq dashtlari 1800-1900 m dan 2600-2900 m gacha; subalp va alp otloqlari 2500-3500-3700 m gacha; sovuq chollar 3100-4000 m gacha balandlikda muzliklar mintaqasi 3800 m dan baland еrlarda uchraydi.
Markaziy Tyanshan suv enеrgiyasi rеsurslariga, tabiiy otloqzorlarga boy. Yaylovlaridan yil boyi foydalaniladi. Toq yonbaqirlarida baqorikor dеqqonchilik rivojlangan.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda Tyan-Shan tizimining O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston hududini qamrab oluvchi O‘rta Osiyo qismi YUNESKOning Jahon merosi ro‘yxatiga “G‘arbiy Tyan-Shan” transchegaraviy ob’ekti sifatida 2016-yilning 17-iyulida kiritilgan edi. O‘zbekiston tomonidan mazkur ob’ektga Ugom-Chotqol davlat milliy tabiiy bog‘ining Maydontol va Boshqizil hududlari kiritildi.
G‘arbiy Tyan-Shan Chotqol tog‘lari — Jahon moddiy merosi ob’ekti maqomini olgan O‘zbekistondagi birinchi tabiiy ob’ekt bo‘ldi. Markaziy Osiyoning mazkur tog‘li hududida flora va faunaning noyob endemik turlariga boyligi bilan bir qatorda, bu yerda yashagan aholining qadimiy madaniy va xo‘jalik yodgorliklarini ham o‘z bag‘rida saqlab kelmoqda.
Xuddi shu kuni Navro‘z hamda milliy oshni tayyorlash bilan bog‘liq an’analarning YUNESKO nomoddiy madaniy yodgorliklari Reprezentiv ro‘yxatiga kiritilgani to‘g‘risidagi sertifikatlarni topshirish marosimi ham bo‘lib o‘tdi.
O‘zbekiston Jahon moddiy yodgorliklar ro‘yxatiga Sarmishsoy suratlari, Shohimardon, Zomin tog‘lari, Hisor tog‘ tizmalari va Boysun qo‘riqxonasini ham kiritishni rejalashtirgan.
Tyan-Shan - O'rta Osiyoning yuragidagi ulug'vor tog'lar. Bu yerga odamlar peyzaj go'zalligidan bosh tortish, chuqur jarliklarda ruhning bir qismini qoldirish va zich ignabargli o'rmonlar va billur ko'llarga oshiq bo'lib, abadiy tinchlikni yo'qotish uchun kelishadi.