Tizimni modellashtirish

---

5-mavzu 

 

Ma‟ruzachi: Xidirova Charos Murodilloyevna  

5-Mavzu  

 

TIZIMNI MODELLASHTIRISH

 

Reja: 

5.1. Kontekst modellari 

5.2. О„zaro ta‟sir modellari  

5.3. Strukturaviy modellar  

5.4. Xulq-atvor modellari  

5.5. Modelga asoslangan arxitektura 

 

Tizimni  modellashtirish  -  bu  tizimning  mavhum  modellarini  ishlab  chiqish 

jarayoni  bo'lib,  unda  har  bir  model  o'zgacha  nuqtai  nazar  yoki  nuqtai  nazarni 

taqdim  etadi.  Tizimni  modellashtirish  odatda  Birlashgan  Modellashtirish  Tilida 

(UML)  diagramma  turlariga  asoslangan  biron  bir  grafik  modeldan  foydalangan 

holda  tizimni  ifodalashni  anglatadi.  Shu  bilan  birga,  odatda  tizimning  batafsil 

spetsifikatsiyasi  sifatida  tizimning  rasmiy  (matematik)  modellarini  ishlab  chiqish 

mumkin.  Bu  yerda  UML-dan  foydalanib  grafik  modellashtirishni  yoritiladi  va 

grafik  modellashtirish qisqacha 10-mavzuda muhokama qilinadi. 

Modellar  talablarga  javob  beradigan  muhandislik  (injiniring)  jarayonida, 

tizim  uchun  batafsil  talablarni  olishga  yordam  berish  uchun,  tizimni  ishlab 

chiqaruvchi  muhandislarga  tizimni  tavsiflash  uchun,  va  tizimni  tuzilishi  va 

ishlashini  hujjatlashtirish  uchun  loyihalash  jarayonida  qo'llaniladi.  Siz  mavjud 

tizimlar  va  ishlab  chiqiladigan  tizimlarning  modellarini  ishlab  chiqishingiz 

mumkin: 

1.  Mavjud  tizimning  modellari  talablar  injiniringi  (dasturiy  ta‟minot 

talablarini  ishlab  chiqish)  vaqtida  qo'llaniladi.  Ular  mavjud  tizim  nima  qilishini 

aniqlashtirishga  yordam  beradi  va  ulardan  kuchli  va  zaif  tomonlarini  muhokama 

qilish uchun foydalanish mumkin. 

2.  Yangi  tizimning  modellari  talablarni  loyihalash  jarayonida  boshqa 

tizimning  tomonlariga  taklif  etilayotgan  talablarni  tushuntirishga  yordam  berish 

uchun  ishlatiladi.  Muhandislar  ushbu  modellardan  loyiha  takliflarini  muhokama 

qilish va tizimni joriy qilish uchun hujjatlashtirish uchun foydalanadilar. Agar siz 

modelga asoslangan muhandislik jarayonidan foydalansangiz (Brambilla, Cabot va 

Wimmer  2012),  tizim  modellaridan  to'liq  yoki  qisman  tizimni  yaratishingiz 

mumkin. 

Tizim  modeli  ishlab  chiqilayotgan  tizimning  to'liq  ifodalab  beraolmasligini 

tushunish  muhimdir.  Tushunishni  osonlashtirish  maqsadida  unda  tafsilotlar 

qoldiriladi.  Model  bu  tizimning  muqobil  namoyishi  emas,  balki  o'rganilayotgan 

tizimning  alternative  ifodasidir.  Tizimning  vakili  taqdim  etilayotgan  mantiqiy 

ob'ekt  to'g'risidagi  barcha  ma'lumotlarni  o'z    ichiga  olishi  kerak.  Abstraktsiya 

ataylab  tizim  loyihasini  soddalashtiradi  va  eng  muhim  xususiyatlarni  tanlaydi. 

Masalan,  ushbu  kitob  bilan  birga  kelgan  PowerPoint  slaydlari  kitobning  asosiy 

fikrlarining  abstrakt  ifodalanishidir.  Ammo,  agar  kitob  tarjima  qilingan  bo'lsa 

ingliz  tilidan  boshqa  tiliga  o'tganda,  bu  alternativ  vakillik  bo'lishi  mumkin. 

---

5-mavzu 

 

Ma‟ruzachi: Xidirova Charos Murodilloyevna  

Tarjimon barcha ma'lumotlarni ingliz tilida taqdim etilganidek saqlab turishni niyat 

qilgan. 

Tizimni  boshqasidan  ifodalash  uchun  siz  turli  kurinishdagi  turli  xil 

modellarni ishlab chiqishingiz mumkin. Masalan: 

1.  Tashqi  ifodasi,  unda  siz  tizimning  kontekstini  yoki  atrofini 

modellashtirasiz. 

2.  Tizim  va  uning  muhiti,  yoki  tizim  va  uning  tarkibiy  qismlari  o'rtasidagi 

o'zaro munosabatlarni modellashtiradigan o'zaro ta'sir ifodasi. 

3.  Tizimning  tashkil  etilishini  yoki  tizim  tomonidan  ishlov  berilgan 

ma'lumotlarning tuzilishini modellashtiradigan tarkibiy ifodasi. 

4.  Xulq-atvor  ifodalanishi,  unda  tizimning  dinamik  xatti-harakatlarini  va 

voqealarga qanday munosabatda bo'lishi modellashtiriladi. 

Tizim  modellarini  ishlab  chiqishda  siz  ko'pincha  grafik  notatsiyasini 

ishlatishda  moslashuvchan  bo'lishingiz  mumkin.  Siz  har  doim  notatsiyaning 

tafsilotlariga qat'iy rioya qilishingiz shart emas. Modelning tafsilotlari va qat'iyligi 

siz  uni  qanday  ishlatmoqchi  ekanligingizga  bog'liq.  Grafik  modellardan  keng 

foydalaniladigan uchta usul mavjud: 

1.  Mavjud  yoki  taklif  qilinayotgan  tizim  haqida  qiziqishni  oshirish  va 

diqqatni  jalb  qilish  usuli  sifatida.  Modelning  maqsadi  –  tizimni  ishlab  chiqishda 

ishtirok  etadigan  dastur  muhandislari  o'rtasida  qiziqishni  oshirish  va  diqqat 

markazida bo'lishdir. Modellar to'liq bo'lmasligi mumkin (agar ular munozaraning 

asosiy  jihatlarini  qamrab  olsalar)  va  ular  modellashtirishga  oid  notatsiyalardan 

norasmiy  foydalanishlari  mumkin.  Shunday  qilib,  odatda  modellarni  tezkor 

o‟zgaruvchan (agile) modellashtirishda foydalaniladi (Ambler va Jeffrie, 2002). 

2.  Mavjud  tizimni  hujjatlashtirish  usuli  sifatida.  Modellar  hujjat  sifatida 

ishlatilganda,  ular  to'liq  bo'lishi  shart  emas,  chunki  siz  tizimning  ba'zi  qismlarini 

hujjatlashtirish  uchun  faqat  modellardan  foydalanishingiz  kerak  bo'lishi  mumkin. 

Biroq,  ushbu  modellar  to'g'ri  bo'lishi  kerak  -  ular  notatsiyalardan  to'g'ri 

foydalanishi va tizimning aniq tavsifini ifodalashi kerak. 

3.

 

Tizim  amalga  oshirishni  generatsiyalash  uchun  ishlatilishi  mumkin 

bo'lgan tizimning batafsil tavsifi sifatida. Agar modellashtirish modelga asoslangan 

ishlab chiqish jarayonining bir qismi sifatida foydalanilsa, tizim modellari to'liq va 

to'g'ri  bo'lishi  lozim.  Ular  tizimning  dastlabki  kodini  yaratish  uchun  asos  sifatida 

ishlatiladi  va  shuning  uchun  siz  turli  xil  ma'nolarga  ega  bo'lgan  strelka  va 

blokirovka  strelkalari  kabi  o'xshash  belgilarni  chalkashtirib  yubormaslik  uchun 

juda ehtiyot bo'lishingiz kerak.  

Ushbu  mavzuda  Unifikatsiyalashgan  (birlashgan)  modellashtirish  tilida 

(UML  -  Unified  Modeling  Language)  aniqlangan  diagrammalardan  foydalanilgan 

(Rumbaugh, Jacobson  va  Booch  2004;  Booch,  Rumbaugh  va  Jacobson  2005),  bu 

ob'ektga  yo'naltirilgan  modellashtirish  uchun  standart  tilga  aylandi.  UML  13  ta 

diagramma turiga ega va shuning uchun har xil turdagi tizim modellarini yaratishni 

qo'llab-quvvatlaydi.  Ammo,  o‟tkazilgan  so‟rov  natijalariga  ko‟ra  (Erickson  va 

Siau,  2007)  UML  foydalanuvchilarining  aksariyati  beshta  diagramma  turi 

tizimning  zaruriy  ma'lumotlarini  ifodalashi  mumkinligini  ta‟kidlashgan.  Shunga 

ko‟ra UML diagrammalarining  ushbu beshta turini ko‟rib chiqamiz: 

---

5-mavzu 

 

Ma‟ruzachi: Xidirova Charos Murodilloyevna  

1.  Faoliyat  diagrammalari  (activity  diagrams),  jarayonlarda  yoki 

ma'lumotlarni qayta ishlashda ishtirok etadigan faoliyatlarni ifodalaydi. 

2.  Ishchi  diagrammalar  (use  case  diagrams),  tizim  va  uning  tashkil 

etuvchilari o‟rtasidagi o'zaro ta'sirini ifodalaydi.  

3.  Ketma-ketlik  diagrammalari  (sequence  diagrams),  tizimga  ta‟sir  etuvchi 

sub‟yekt  va  tizim  o'rtasidagi  o'zaro  aloqani  va  tizim  tarkibiy  qismlari  o'rtasidagi 

o'zaro aloqani ko'rsatadi. 

4.  Sinf  diagrammalar  (class  diagrams),  tizimdagi  ob'ekt  sinflarini  va  ushbu 

sinflar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi. 

5.  Holat  diagrammalari  (state  diagrams),  tizimning  ichki  va  tashqi 

hodisalarga qanday munosabatda bo'lishini ko'rsatadi.