Tilshunoslikda modallikni ifodalovchi

TILSHUNOSLIKDA MODALLIKNI IFODALOVCHI

VOSITALAR

Z.R.Mamatova - 2-kurs magistrant

Andijon davlat universiteti

Modallik gapning asosiy birligi, gap semantikasining eng muhim

komponentidir. Tilshunoslikda modallik deganda, odatda, gap mazmunining ob’ektiv borliqqa munosabati va so‘zlovchining gap mazmuniga bo‘lgan

munosabati tushuniladi [1.145]. Modallik kategoriyasiga gap modalligini

ta’minlashga xizmat qiladigan xilma-xil vositalar kiritiladi. V.Z.Panfilov

ta’kidlaganidek, juda ko‘p mualliflar tomonidan modallik kategoriyasi sostaviga

o‘z mohiyati jihatidan FUNKSIONAL vazifasi, til tuzilishiga mansubligi jihatidan,

xilma-xil bo‘lgan ma’nolar kiritiladiki, natijada bu kategoriya ma’lum aniqlikdan

mahrum bo‘ladi [2.3]. Bu esa xatto modallikning alohida til kategoriyasi sifatida

mavjudligini ham shubha ostiga qo‘ydi. Jumladan, I.P.Raspapov modallik haqida

fikr yuritib, sof grammatik ma’nodagi kategoriya sifatida hech qanday modallik

kategoriyasi mavjud emas, deydi. Uning fikricha, modallik kategoriyasi haqida

emas, balki gapning modal sifati haqida gapirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

[3.10]. T.P.Lomtev ham bu kategoriyaga nisbatan xuddi shunga o‘xshash fikr

bildiradi. Uning fikricha, modal xarakteridagi grammatik kategoriya “bir

grammatik kategoriyani emas”, balki bir sistemani tashkil etadi [4.91]. Modallik

haqidagi bunday fikrlar tasodifiy emas, albatta. Modallikning an’anaviy tadqiqiga

ko‘ra, darhaqiqat, uni ta’riflash juda qiyin. Modallik ma’nosi til sistemasining turli

sathlarida kuzatiladi. Modallikni ifodalovchi vositalar ham rang-barangdir.

Tilshunoslikda bu vositalarni aniqlashning yagona metodikasi bo‘lmaganligi

tufayli, modallikni ifodalovchi vositalar turli tillar materiallari asosida turlicha

ajratilmoqda. Jumladan, N.Yu.Shvedovaning fikricha, modallik vositalariga mayl,

gapning alohida konstruksiyalari, intonatsiya, so‘z tarkibi, takror, yuklama, undov,

kirish (modal) so‘zlar va gaplar mansubdir.

Turkiy tillar materiallari asosida, asosan, quyidagi modallik vositalari

ko‘rsatiladi: mayl, zamon va shaxs-son qo‘shimchalari gapning alohida

qurilmalari, yuklamalar, so‘z tartibi, intonatsiya, yuklama vazifasidagi so‘roq

olmoshlari, undalmalar, kirish so‘z va gaplar. Ko‘rinib turibdiki, bu kategoriya

ostida xilma-xil vositalar: morfologik (mayl, zamon, shaxs affikslari), leksik

(so‘zlarning turli guruhlari), sintaktik (alohida gap qurilmalari, so‘z tartibi, takror

va fonetik vositalar, ya’ni intonatsiyalar) kiritiladi. Bir kategoriya ostida