Temir- uglerodli qotishmalar temir uglerodli qotishmalar

TEMIR- UGLERODLI QOTISHMALAR
TEMIR – UGLERODLI QOTISHMALAR — tarkibi, asosan, temir Fe va uglerod S dan iborat boʻlgan qotishmalar. Sof va texnik turlari boʻladi. Sof Temir- uglerodli qotishmalarning holati maxsus diagramma bilan ifodalanadi va bu diagramma holat diagrammam deb ataladi. Sof Temir- uglerodli qotishmalar tarkibida baʼzi qoʻshilmalar juda oz miqsorda boʻladi. Texnik Temir- uglerodli qotishmalar tarkibiga doimiy qoʻshilmalar (fosfor R, oltingugurt S, marganes Mp, kremniy Si, vodorod N, azot N, kislorod O), legirlovchi qoʻshilmalar (xrom Sg, nikel Ni, vanadiy V, molibden Mo, titan Ti, kobalt So va b.) va modifikatsiyalovchi qoʻshilmalar (magniy Mg, germaniy Se, kalsiy Sa va b.) kiradi va ularning baʼzilari (legirlovchi hamda modifikatsiyalovchi elementlar) ataylab qoʻshiladi. Temir- uglerodli qotishmalar tarkibidagi uglerod miqdoriga qarab, poʻlat va choʻyanta boʻlinadi. Temir- uglerodli qotishmalarning tarkibi va strukturasini oʻzgartirish yoʻli bilan xilmaxil xossali poʻlat va choʻyan hosil qilish mumkin. Temir- uglerodli qotishmalar mashinasozlik va qurilishda keng ishlatiladi.
Temir uglerod holat diagrammasi.
Yuqorida ko’rilgan qotishmani holat diagrammasidan texnikada katta axamiyatga ega bo’lgan po’lat va cho’yanni ko’ramiz. Po’lat va cho’yan tarkibida ozroq bashqa aralashmalarni bo’lishi uni erish nuqtasiga aytarli ta’sir ko’rsatmaydi.
Fanda Fe-C diagrammasi po’lat va cho’yan xaqidagi fundamentar bilim xisoblanadi.
Uglerod temir bilan ximik birikma (sement) yoki erkin xolda (grafit shaklida brikkan bo’lishi mumkin). Shunga binoan ikkita diagramma mavjud sement va grafit. Ma’lumki Fe-1539 da eriydi. 1539 gacha bir nechta kritik nuqtalarini bo’lishi, temirni qizdirganda bir nechta allotropik shakl o’zgarishi ko’rsatadi. Temirni qizdir-ganda va sovutganda egri chiziqlarni temir ma’lum darajaga yetganda birmuncha vaqt o’zgarmay turishini poFonalar bilan ifodalanadi. Bu pog’onalar temir sovu-ganda xam, qiziganda xam unda qandaydir o’zgarishlari sodir bo’lishini ko’rsatadi.
Temirni qizdirganda sodir bo’ladigan bu o’zgarishlar vaqtida metallga berilgan issiqlikni o’ziga oladi., sovuganda ro’y beradigan o’zgarishlar vaqtida metalldan issiqlik ajraladi.
Temir 768 ⁰ Spast bo’lgan temepraturada magnit xossasiga ega bo’lib kristal panjarasi markazlashgan ko’p panjara. Temirni bu shakli  temir deb ataladi.
Temperatura 768 oshganda temir magnitsizlanadi. Bu shaklni o’zgargan temirni -temir deb yuritiladi.
900-910 ⁰ S da temirda kristall panjara o’zgarib tomonlari markazlashgan kub shaklini oladi.
Temir va uglerod qotishmalarini o’rganayotganda 910 ⁰ S da sodir bo’ladigan o’zgarishlar ayniqsa katta axamiyatga ega. Temirni rentgen nurlari bilan tekshirganda kristall panjaralarni o’zgarganligini ko’rish mumkin, bunda temirga berilgan issiqlik ana shu o’zgarishga sarf bo’lib egri chiziq to’xtab poFona hosil qiladi va  temirga aylanadi Tomonlari markazlashgan panjara temiri 1400⁰ S qizdirgangacha o’zgarmaydi va temperatura 1401 da temirda kristall panjara yana o’zgaradi va markazlashgan kub xoliga o’tadi. Suyuq temirni sovutilgan vaqtda xamma o’zgarishlar teskari tartibda takrorlanadi. Metall suyuq xolga kelganda kristall panjara buziladi va atomlar tartibsiz xarakatda bo’ladi.
Temirni qattiqlik holatida 2 xil fazoviy kristall panjaraga ega bo’lgan 3 xil ko’rinishda bo’ladi. Uglerod atomlari temir panjarasida joylashganda uglerod temir bilan qattiq eritma hosil qiladi ( Fe). Bu eritma ferrit deb,  Fe qattiq eritma austenit deb aytiladi. Uglerod Fe da yaxshi eriydi. Uglerodni temirda eruvchanligi temperaturaga bog’liq. 720 ⁰ S da uglerod maksimal 0,05% erishi mumkin. Magnit xossasiga ega, elektrni yaxshi o’tkazadi, oddiy temperaturada uglerod 0,006% gacha erigan xolda bo’ladi. Ausenitda  Fe uglerod 2% eriy oladi. (1130 ⁰) a-temirni anchagina uglerodni eritishi qobiliyatli. Termik va ximik termik operatsiyalarni bajarish imkoniyatini tug’diradi.
Agarda temirni 910 ⁰ S dan yuqoriroq temperaturaga qizitsak, temir yirik donli bo’lgan bo’lsa., mayin strukturaga ega bo’ladi.
1868 yilda rus olimi Chernov tomonidan po’latdagi uglerodni miqdoriga qarab kritik nuqtalarni mavjudligi aniqlangan.Temirda uglerodni eng ko’p miqdori 6,67% bo’lib,ximiyaviy birikma shaklida bo’lib sementit-karbid temir (Fe₃C) deb yuritiladi.
Sementit turFunmas ximik birikma bo’lib, katta temperaturada bo’linib ketadi.
Fe₃C=3Fe+C
Shuning uchun kurmoqchi bo’lgan diagrammani temir sementit yoki bo’lmasa temir-uglerod holat diagrammasi deb yuritiladi. Temir uglerod holat diagrammasi yuqorida ko’rilgan uslubda oligan kritik nuqtalar va temperaturalar asosida masshtablarda chiziladi. Tayyor chizilgan Fe-C holat diagrammasini taxlil qilamiz (5-rasm).
ASD chizig’i. Likvidus bo’lib, shu chiziqni yuqorisida joylashgan xamma qotishmalar suyuq holatda. AESF chizig’i esa Solidus bo’ladi.

3.5-rasm. Temir uglerod qotishmalarini holat diagrammasi.

Chiziqlarni xarakteri diagrmma murakkab ekanini yapni 1 va 2 tipdagi diagrammalar yiFindisidan tashkil topganligini ko’rsatadi.A nuqtadan Ye nuqtagacha 2 tipdagi va Ye dan Fgacha 1 tipdagi diagramma. Sovush jarayonida aralashmadagi S miqdoridan qatoiy nazar AS chizig’i bo’ylab suyuq aralashmalardan qattiq eritmaning 1 kristallari paydo bo’la boshlaydi, (bunda uglerodni kristallari) buni austenit deb yuritiladi.
Demak, ASE oblastida aralashma ikki fazadan iborat bo’lib, suyuq aralashma va austinit.
SD chizig’i bo’yicha suyuq aralashmadan qattiq sementitni kristallari paydo bo’la boshlaydi.
6,67% S li sementitni bir qancha kristallari paydo bo’lib S nuqtada suyuq aralashmadagi qolgan sementit kristallanadi va evtektik aralashma xsil qilib (4,3%S) 1130 da qatadi.Demak , YeSF chizig’ida sementit to’la qotib bo’ladi.
SFD oblasti ikki fazali aralashmadan iborat bo’lib suyuq sementit S nuqtada (4.3% S) bir vaqtning o’zida ausenit va sementit kristallanib ledeburit evtektika hosil qilinadi.
Ledeburit evtektikiti tarkibida 2-6,7% S bo’lgan xamma qotishmalarda mavjud bo’ladi va to’la qotishmani cho’yan deb yuritiladi.
Ye nuqta temirni uglerod (2%) bilan to’yingan nuqtasi hisoblanadi. Ye nuqtadan chap tomonda yotgan xamma qotishmalar to’la qotgan vaqtda austinitni bir o’zidan iborat bo’lib bunday qotishmalar po’lat gruppasini hosil qiladi.
Qotgan qotishmadagi o’zgarishlarni ko’ramiz.GSE, RSK va GRQ chiziqlari ko’rsatib turibdiki qotgan aralashmalarda xam struktura o’zgarishlari yuz beradi.
Qattiq holatdagi o’zgarishlar temir bir modevikatsiyasidan ikkinchi modevikatsiyasiga o’tishda va uglerodni temirda eruvchanligini o’zgarishi xisobiga bo’ladi.
Diagrammada AGSE oblastida austinit(A) bo’lib, qotishma sovushi davomida austinitdan GS chizig’i bo’ylab ferrit ajraladi. Ferrit uglerodning  Fe dagi qattiq eritmasi. Boshqacha qilib aytsak Fe  Fe o’tadi. Bundan tashqari temperatura 1130 ⁰S dan 723⁰S pasayishida uglerodni  Fe eruvchanligi 2% dan 0.8 % gacha qisqaradi.
Diagrammada SE chizig’i bo’yicha austinitdan ikkinchi sementit ajraladi.
Ikkinchi sementit qattiq qotishmadan ajraladi.
GSR oblasti ikki fazadan iborat diagrammani yapni ferrit va bo’linuvchi,o’zgaruvchi austinitdan iborat.
S nuqtada (0.8%S) 723 ⁰ S xamma ausenit bo’linib, o’zgarib mayin mexanik aralashma hosil qiladi. (Ferrit va ikkilamchi sementitdan iborat) evektoid bu sistemada perlit deb ataladi. Demak S nuqtadagi 0.83 % S di bo’lgan po’lat evtekoid aralashma deb ataladi. Tarkibida 0.8 % kam uglerod bo’lgan Po’latlarni evtekoidgacha bo’lgan Po’latlar va tarkibida 0.8 % -2 % S bo’lgan Po’latlarni evtekoiddan keyingi po’latlar deb ataladi.
RSK chizig’i bo’yicha barcha qotishmalarda qolgan xamma austinitni bo’linib erib bo’lib perit hosil bo’ladi. Shuning uchun RSK chizig’i perlit hosil qiluvchi chiziq deb yuritiladi.Diagrammadan S va C chiziqlarni bir biriga solishtirsak quyidagilarni ko’ramiz:
1). S nuqtadan yuqori suyuq ararlashma, S nuqtadan yuqorisi esa qotgan austinit.
2). S nuqtada AS va SD chiziqlari uchrashgan bo’lib,suyuq aralashmadan kristall paydo bo’lishini ko’rsatadi.
t nuqtadan GS va SE chiziqlari uchrashgan bo’lib, qotgan aralashmani ikkilamchi kristallanishni ko’rsatadi.
3) S nuqtada 4.3%S li suyuq aralashma bo’lib, kristallanib Ledeburit evtektika hosil qilsa S nuqtada esa, 0,8% S li aralashma katta kristallanib perit hosil qiladi.
4) S nuqta sat’ida FE evtetik-ladeburit chizig’i yotgan bo’las, S nuqta sat’ida esa RK chizig’i evtentaid-perit chizig’i yotibti.
5) S nuqta birlamchi kristallanish markazi bo’lsa, S nuqta esa qotishmani ikkilamchi kristallanish markazi xisoblanadi.
temir uglerod qotishmasini suyuq holatdan asta-sekin (soatiga 10 dan) uy temperaturasiga sovutilib borilganda tubandagi strukturani ko’ramiz. Ferrit, sementit, austinit, perit va ledeburit.
a) Ferrit (F) uglerodni alfa temirdagi qattiq eritmasi bo’lib, bu eritmada uglerod 0,3 miqdorda (0da 0,006%) bo’ladi.Ferrit texnik toza temirdir.
Ferritni mexanik xossalari tubandagicha:
Qattiqligi NV=8-10 N/m² (Brinell buyicha)
Nisbiy cho’ziluvchanligi =30-40% t Cho’zilishga bo’lgan musta’kamlik chegarasi _v=26-30
v) Sementit (S) temir bilan uglerodni ximiyaviy birikmasi (temir karbidi), ub birikma juda qattiq bo’lib, uni qattiqligi Nv=80 N/mm²
s) Austinit (A) uglerodni gamma temirdagi qattiq birikmasi bo’lib bu eritmada uglerod 2% bo’lishi mumkin.
g) Perlit (P) ferrit bilan semetitni mayda donalarida hosil bo’lgan mexanik aralashma