Tema: En’ qadimgi jazba dereklerde ta’lim – tarbiya ma’seleleri

Tema: En’ qadimgi jazba dereklerde ta’lim – tarbiya ma’seleleri

Reje:

1. Ta’rbiyanin’ kelip shig’iwi

2. En’ qadimgi jazba dereklerde ta’lim – tarbiya ma’selelerinin’

tu’sindiriliwi
3. Avesto – en’ qadimgi ta’rbiyelik a’hmiyeti

Ta’rbiyeni a’melge asiriw, bul ta’jiriybelerdi uyreniwge bolg’an muqtajdiqtin’ tuwiliwi pedagogika pa’nin ju’zege keltiredi. Shaxs ja’miyetten sirtta ka’mel taba almaydi, ja’miyetten sirtta ta’rbiya ha’m boliwi mu’mkin emes. Ta’rbiya ja’miyet o’miri, onin’ toqtawsiz rawajlaniwi tarbiyasiz bolmaydi. Ta’rbiya bolmasa, ja’miyette bolmaydi. Ja’miyette bala o’zinin’ o’mirlik protsesinde u’lkenlerdin’ jumislarina qatinasip, olar menen ku’ndelik ma’mlede bolip, ta’rbiyalanatin ha’m ta’lim alatin edi. Er ballar u’lken jastag’i erkekler menen aw qilip, baliq tutiw, qural jasawda qatnasip, qizlar bolsa hayallar basshilig’imen egin egib, hasil jiynap, awqat pisiriw, idis jasaw, kiyim tayyarlaw jumislarinda qatnasqan. Matriarxat quramasi song’i basqishlarinda jas awldlardin’ jasawi ha’m ta’rbiyalaniwi ushin er balalarg’a bo’lek ha’m qizlarg’a bo’lek birinshi ta’rbiya orinlari jaslar u’yleri payda boladi. Jaslar u’ylerinde balalar aqsaqallar basshilig’imen ta’rbiyalang’an, jumisqa o’tkiziletug’un sinawlarda tayarlanatug’in edi. Patriarxat quramasi basqishinda sharwashiliq, diyqanshiliq ha’m basqa ka’sip payda bolip rawajlanip bardi. Ja’miyettin’ rawajlaniwi menen birge balalarg’a dalalardi o’lshew, suw tasqinlarinin’ aldin aliw, insanlardi emlew bilimleri artti. Na’tiyjede mekteplerde h’m jaziwg’a qa’jettilik sezile basladi. Basta su’wretli piktografik xat payda bolg’an bolsa, keyin qon’si ma’mleketlerden kirip kelgen ha’rip penen jaziw usili payda boladi ha’m tez tarqala baslaydi.Eramizdan aldin birinshi min’ jilliq ortalarinda yunon jaziwi menen birge forsiy biraz waqitqa shekem qollanip kelgen. Sol da’wirde Xorazm, Sug’d, Kushan, Run, Uyg’ur ha’m basqa jaziwlar payda bolg’an ha’m ta’lim – ta’rbyanin’ rawajlaniwina a’hmiyet ko’rsetken.Insan qurama bolip jasaw ta’rizin a’ste a’ste rawajlandirip barip, jahan ma’deniyatinda u’lken jan’aliqlar jaratadi. Eramizdan alding’i shamamen 484- 431 jillarda jasag’an yunon tarixshisi Gerodottin’ «Tarix » kitabinda qa’dimgi forslar, saklar ha’m massagetlerdin’ ta’lim – ta’rbyaliq qaraslarg’a kerekli ma’limetler berilgen. En’ qa’dimgi da’wirlerde ta’lim – ta’rbiyag’a kerekli qimbatli ma’limetlerdi xalq awizeki shig’armashiliq u’lgileri – afsanalar, qahramanliq eposlari, qosiqlar, maqallarda ko’remiz. Uluwma xalq awizeki shig’armalardin’ barliq janrlarinda ha’m ta’lim – ta’rbiya, jaslardin’ barkamallig’i ju’da’ u’lken itibar qaratilg’ani sonday, biz bulardan ta’rbiya isleri qanday bolg’anlig’i, qaysi qasiyetler ulug’lang’anlig’i, qaysi qasiyetler qaralang’anlig’in ha’m bilip aliwimiz mu’mkin. Turkiy xaliqlardin’ «Urxun – Enasoy » eskertkishleri, «Irq bitikleri » siyaqli jazbalarinda ta’rbiyaliq xarakterdegi qaraslardi ko’riwimiz mu’mkin. En’ qadimgi turkiy tilde jaratilg’an turk – runiy jaziwinda Urxun – Enasoy VI – VIII asrlerde jazip qaldirilg’an bolip, olar ta’lim – ta’rbiyag’a kerekli qimbatli ma’limetler beredi.

« Avesto » Orata Aziya, Azerbayjan, Eron ha’mde Jaqin ha’m Orta Sharq xaliqlarinin’ en’ qadimgi (eramizdan keying 2 –min’ jilliqtin’ son’inda 1 – min’ jilliqtin’ keyingi asrlerinde bolg’an) da’wirdegi tarixi ha’m turmisi urip a’deti, diniy, qosiqlari, sharwashiliq, diyqanshiliq, sawda – sattiq qon’si xalqlar menen ma’deniy mu’na’sebetlei jaritilg’an. Bir qarasta « Avesto » taza mazmundag’i diniy kitap siyaqti, biraq ol pa’lsafa, tarix, geografiya, biologiya, ta’rbiyaliq ha’m basqa ma’selelerdi o’z ishine alg’an. Alimlardin’ boljawlarina qarag’anda Avestonin’ tiykarshisi Zardusht bolip, eramizdan alding’i VI asrde Xorezmde jasag’an. Ol sharwashiliq penen shug’ullang’an. Avesto uzaq asrler dawaminda balalarg’a ilim u’reniwde da’sturli a’mel bolip kelgen.
Zardusht ta’lim – tarbiya ma’selelerine ayriqsha a’hamiyet berib bilay deydi:
« Ta’rbiya o’mirdin’ en’ kerekli negizi bolip esaplaniwi sha’rt. Ha’r bir jasti sonday ta’rbiyalawimiz za’rur, ol jaqsi oqiwdi ha’m jaziwdi u’yreniwi menen en’ u’lken da’rejege ko’terilsin ».
Kitapta balalardi oqitiw ha’m ta’rbiyalaw to’mendegishe usiniladi:
a) diniy ta’rbiya b) jismaniy ta’rbiya v) oqiw ha’m jaziwg’a u’yretiw
Zardushtiyler balalar ta’lim – tarbiyasina u’lken itibar beretin bolg’an.