Tarixi buxoro amirligining tugatilishi buxoro xsrning tuzilishi 3 buxoro xsr konstitutsiyasi

BXSR NING TASHKIL TOPISHI VA SURHON VOHASIDAGI MILLIY-OZODLIK HARAKATLARI

REJA:
1 TARIXI
1.1 BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI
1.2 BUXORO XSRNING TUZILISHI
1.3 BUXORO XSR KONSTITUTSIYASI
1.4 BUXORO XSR HUKUMATINING SOVETLASHTIRILISHI
1.5 BUXORO SOVET SOTSIALISTIK RESPUBLIKASI
2 IQTISODI
3 SHUNINGDEK QARANG
4 MANBALAR


Buxoro Xalq Sovet Respublikasi, Buxoro XSR, BXSR (ruscha: Бухарская Народная Советская Республика; tojikcha: Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро) — Buxoro amirligida amirlik tuzumi agʻdarib tashlangach, yuzaga kelgan xalq respublikasi. Maydoni 182,193 ming km², aholisi taxminan 2,2 million kishidan ortiq boʻlib, asosan oʻzbeklar, tojiklar va turkmanlar, qisman qozoq, qoraqalpoq, tatar va buxoro yahudiylari yashagan. Buxoro XSR Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Turkiston ASSR va Afgʻoniston davlatlari bilan chegaradosh boʻlib, poytaxti Buxoro shahri boʻlgan.
Buxoro XSR 1920-yil 8-oktabrda tuzilgan. 1924-yil 19-sentabrda Buxoro XSR nomi Buxoro Sotsialistik Sovet Respublikasi (Buxoro SSR) (ruscha: Бухарская Социалистическая Советская Республика) deb oʻzgartirilgan.^[1] Oʻrta Osiyo respublikalarini milliy-hududiy chegaralarini belgilash jarayoni ortidan Buxoro SSR hududi yangi tuzilgan Oʻzbekiston SSR, Turkmaniston SSR hamda Tojikiston ASSR (1929-yildan Tojikiston SSR) tarkibiga kiritilgan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro amirligining tugatilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib Podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylanganidan soʻng xalqning tirikchiligi ilgarigidan ham ogʻirlashgan. Amirlikdagi xalq qoʻzgʻolonlari podsho Rossiyasi qoʻshinlari yordamida bostirilgan. Rus maʼmurlari amirlikda katta imtiyozlarga ega boʻlgan. Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada boʻlgan Yosh turklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin amirlik hududida jadidchilik va undan oʻsib chiqqan Yosh buxoroliklar harakati kuchaydi.
1917-yil 7-aprelda Amir Olimxon mamlakatda islohotlar oʻtkazish toʻgʻrisida farmon chiqardi. Lekin amirning bu farmoni amalda joriy qilinmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirgandan soʻng, mamlakatda ularni yoppasiga taʼqib qilish boshlandi. 1917-yil Oktabr inqilobidan keyin Rossiya bilan Buxoro amirligi oʻrtasida munosabatlar yomonlashdi. Turkiston XKS Buxoro davlatiga gʻanimlik qilib, amir hukumatini kuch bilan agʻdarishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qoʻllab-quvvatlashdi. 1918-yil mart oyida Turkiston oʻlkasi XKS raisi Fyodor Kolesov qoʻmondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan boʻlsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni oʻzgartirish uchun urinish toʻxtamadi. Amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar firqasi (partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni oʻrnatmoqchi boʻlgan jadidlar — yosh buxoroliklarni yoʻqotish yoʻlini tutdi. Fayzulla Xoʻjayevning taʼkidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Buxorolik adib Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt – eski Buxoro emas, balki Gʻijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorakoʻl, Chorjoʻy, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib nohaq oʻldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga joʻnab ketishga majbur boʻlishdi, yosh buxoroliklarning bir qismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini tuzishdi, Xoʻjayev Moskvadagi muhojirligi davrida – 1918-yil oktabrida Turkiston respublikasining Rossiya SFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasi boʻlimini tashkil qildi. 1920-yil yanvarda Toshkentda Xoʻjayev boshchiligida inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil qilindi. Bolsheviklar yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini agʻdarishda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni koʻzlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. 1920-yil 25-avgustda rus qoʻmondoni Mixail Frunze Turkfront qoʻshinlariga „qoʻzgʻolon koʻtargan Buxoro mehnatkashlariga yordam koʻrsatish toʻgʻrisida“ buyruq berdi. 1920-yil 2-sentabrda Turkfront qoʻshinlari amirlik hokimiyatini agʻdarib tashladi.