Statistik kuzatish uslubiyati Reja Statistik kuzatish mohiyati va ahamiyati

Statistik kuzatish uslubiyati
Reja
1.Statistik kuzatish mohiyati va ahamiyati.
2.Statistik kuzatish turlari va ularning o’ziga xos jihatlari.
3.Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash usullari.
Ommaviy jarayonlarni statistika jihatidan o’rganish,ya’ni bir turli hodisalar va ularning belgilari orasidagi bog’lanishlarni miqdoriy ifodalab ularning to’plarida namoyon bo’ladigan statistik qonuniyatlarni aniqlash uchun dastlab ular haqida, o’rganilayotgan ob’ektlar to’g’risida boshlang’ich ma’lumotlar yoki boshqa so’z bilan aytganda xom statistik materiallarni to’plash kerak. Mana shu jarayon statistik kuzatish deb ataladi. Kuzatish so’zi quyidagi lug’aviy ma’noga ega:
1)biror narsa ( predmet, ob’ekt )ni bilish, aniqlash maqsadida sinchiklab ko’zdan kechirish;
2)biror narsa yoki kimsani zimdan qarab tekshirib turish, ta’qib qilish;
3)voqealarni o’rganish, tekshirish, biror narsa yoki maqsadni nazarda tutish.
Statistik kuzatish ommaviy hodisalarni, jarayonlarni sinchiklab tekshirish uchun ular haqida boshlang’ich materiallarni to’plashdir. U o’rganilayotgan ob’ektlarni va ularning unsurlarini hisobga olish bilan bog’liq. Hisob – bu biror predmet miqdorini sanab yoki o’lchab aniqlash, biror kimsa yoki narsa mavjud miqdorini belgilash uchun maxsus hujjatda u haqidagi ma’lumotlarni qayd qilish.Statistik kuzatish xo’jalik va turmush voqealarining hisobiga asoslanadi. Turli shakldagi korxonalar va ularning uyushmalarida xo’jalik voqealari buxgalteriya va operativ texnika hisoblarida qayd qilinadi. Statistik kuzatish ko’pincha ana shu hisob turlari ma’lumotlariga tayanadi. SHu bilan birga ayrim iqtisodiy,ishlab chiqarish masalalarini o’rganish uchun bevosita kuzatish ham amalga oshiriladi. Statistik kuzatish va uning natijasida to’planadigan ma’lumotlar uchta talabga javob berishi kerak, ya’ni: 1) aniqlik va to’g’rilik; 2) to’lalik va har taraflamalik; 3) Taqqoslamalik,solishtirmalik. Statistik kuzatish - bu o’rganilayotgan ommaviy hodisalar haqida bosh-lang’ich ma’lumotlarni to’plash jarayonidir.Statistik kuzatishga talablar: aniqlik,to’lalik, taqqosla-malik Iqtisodiy ma’lumotlarning taqqoslamaligini ta’minlash uchun milliy va xalqaro standartlarni (andozalarni) ishlab chiqish va ularga to’la amal qilish muhim rol o’ynaydi. Milliy standartlar mamlakat miqyosida ob’ektlarni tasniflash, ko’rsatkichlarni tuzish va hisoblash, ma’lumotlarni qayd qilish jarayonida rioya qilinishi zarur bo’lgan talablar, tartib qoidalar, kontseptsiyalar majmuasidir. Ular odatda xalqaro standartlarga asoslanadi. Xalqaro andozalar deganda o’rganilayotgan hodisalarni tasniflashda, statistik ko’rsatkichlarni tuzish va hisoblashda,ma’lumotlarni qayd qilish va olish jarayonida butun dunyo miqyosida yoki ma’lum mamlakatlar birlashmasi chegarasida qo’llash uchun tavsiya etiladigan umumiy tartib qoidalar, talabla,r kontseptsiyalar majmuasi tushiniladi. Milliy standartlarga rioya qilish majburiydir.
Statistik kuzatish turlari va ularning o’ziga xos jihatlari.qanday qilib? degan savol statistik kuzatish usullari va turlarini aniq belgilashni talab qiladi. Hodisalarni qayd qilish vaqti, boshlang’ich ma’lumotlarni olish usuli, kuzatish birliklarini o’z ichiga qamrab olishi va tashkiliy jihatdan statistik kuzatish quyidagi turlarga bo’linadi.Tashkiliy va moliyalashtirish jihatidan statistik kuzatishlarni to’rtta turga bo’lish mumkin: 1) statistik hisobot; 2) maxsus doimiy tekshirishlar; 3) ro’yxatlar; 4) biznes tekshirishlar. Ular keyingi ma’ruzada yoritiladi. Voqealar sodir bo’lishini qayd qilish vaqtiga qarab statistik kuzatish uch turga ajraladi: 1)uzluksiz (joriy) kuzatish; 2) fursatli kuzatish; 3) bir yo’la kuzatish.Uzluksiz kuzatishda voqea (hodisa) sodir bo’lishi bilanoq, ya’ni o’sha damning o’zida qayd qilinadi. Masalan,tug’ilish, o’lish, nikoxdan o’tish va ajralishlarni fuqarolik holatini qayd qilish organlarida va qishloq yig’inlarida qayd qilish, yaratilgan mahsulotlarni boshlang’ich hujjatlarda hisobga olish, ishchi va xodimlarning ishga chiqishini tabel hisobida qayd qilish va h.k.Fursatli davriy kuzatish deganda voqea sodir bo’lgandan so’ng ma’lum vaqt o’tganda uni qayd qilish va kuzatishlarni teng vaqt oralig’ida takrorlab turish tushuniladi.Masalan, har o’n yilda aholi ro’yxatini o’tkazish, talabalaro’zlashtirish darajasini har yarim yilda reyting ballari orqali hisoblash.Bir yo’la kuzatish qandaydir masalani yechish maqsadida zaruriyat tug’ilgan hollarda turlicha’lo muddatlarda qayta amalga oshirilib turiladi. Bunday kuzatishga uy-joy fondi ro’yxati, ko’p yillik mevali daraxtlar ro’yxati, tabiiy ofat natijasida ko’rilgan zararlarni baholash ishlari misol bo’la oladi. O’rganilayotgan to’plam birliklarini o’z ichiga qamrab olishiga qarab statistik kuzatish yoppasiga kuzatish va qisman kuzatishga ajratiladi. YOppasiga kuzatishda to’plam barcha birliklari haqidagi zaruriy ma’lumotlar to’planadi.Statistik hisobot shu tarzda tashkil etiladi. Uni barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tuzadi va statistika tashkilotlariga taqdim etadi. Aholi ro’yxati, ekin maydonlarining yakuniy hisobi, chorva ro’yxatlari ham yoppasiga kuzatishga misol bo’la oladi. Uzluksiz kuzatish-buvoqea ro’y berishi bilanoq uni qayd qilish (hisobgaolish)dir.Fursatli davriy kuzatish - bu voqea sodir bo’lgandan so’ng ma’lum muddat o’tganda uni qayd qilib tekshirishlarni teng vaqt oralig’ida takrorlab turish.Bir yo’la kuzatish -bu hodisani har zamonda, extiyoj tug’ilishiga qarab kuzatish.YOppasigakuzatish - bu to’plamninghamma birliklari haqida ma’lumot to’plash.Hisobot korxona va tashkilotlar faoliyati haqidagi ma’lumotlarni uzluksiz, belgilab qo’yilgan tartibda va vaqtda to’plashning muhim yo’li (shakli)dir.“O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistikasi haqidagi” qonunga muvofiq respublika hududida joylashgan va yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan barcha korxonalar va tashkilotlar, ularning mulkiy va tashkiliy-xuquqiy shaklidan qat’iy nazar, o’z faoliyati haqida aniq va to’la ma’lumotlarni belgilangan dasturda, tartibda va muddatda tegishli davlat statistika tashkilotlariga taqdim etishga majburdir. Joriy maxsus statistik tekshirishlar deganda statistik tashkilotlar tomonidan maxsus respondentlarni yollab o’rganilayotgan hodisa, jarayon haqidagi boshlang’ich ma’lumotlarni muntazam yoki vaqtma-vaqt qayd qilib to’plash tushuniladi. Bunday kuzatishga uy xo’jaliklari byudjeti statistikasi, iste’mol baholari statistikasi, uyushmagan savdo statistikasi, dehqon xo’jaligi (fermer xo’jaligi bilan aralashtirib yubormang!) statistikasi va h.k. misol bo’lishi mumkin. Biznes-tekshirishlar bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan statistik kuzatishdir. Ularning asosiy maqsadi tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyatini o’rganishdan iborat. Joriy maxsus tekshirishlardan farqli o’laroq,biznes tekshirishlar tadbarkorlardan intervyu olish, oldin tayyorlangan savollarga yozma yoki og’zaki javoblarni maxsus savolnomalarda qayd qilishga asoslanadi. Ularning o’ziga xos xususiyati shundaki, savolnomalar kompleks xarakterga ega bo’lib, o’zaro bog’langan bir-birini to’ldiruvchi savollardan, ularning ma’lum masalaga oid majmualaridan tashkil topadi, natijada iqtisodiy faollikni har taraflama yoritish imkonini beradi. Joriy maxsus tekshirishlar va biznes tekshirishlar ma’lum masalalarni o’rganishda qo’llanadi. Bundan tashqari, ro’yxatlar ham statistik kuzatishning muhim tashkiliy yo’li sifatida qo’llanish sohalariga ega.
Har qanday kuzatish, qanchalik yaxshi tashkil etilib amalga oshirilmasin, xatolardan xoli bo’lmaydi. Ma’lumotlarni to’plash jarayonida yo’l qo’yilgan xatolar kuzatish xatolari deb ataladi.Juda katta aniqlikka ega bo’lgan o’lchov vositalari yordamida bajariladigan bir predmetli kuzatishlarda ham xatolar bo’ladi.Kuzatish xatolari ikki turga bo’linadi: a) muntazam xatolar va b) tasodifiy xatolar. Muntazam xatolar o’z navbatida ikki xil bo’ladi: a) o’lchov xatolari va b) xususiy xatolar ya’ni kuzatuvchi shaxs xatolari qisman kuzatishlarda voqealarni hisobga olish jarayonida qayd qilish va arifmetik xatolar bilan bir qatorda muntazam xatolar ham uchraydi. Ular g’arazli va g’arazsiz bo’ladi.xatolar biror maqsadni ko’zlaydi. Beg’araz xatolar esa kuzatish uslubini, ayniqsa dasturni va yo’riqnomalarni umumiy ko’rinishda mujmal bayon etilishdan va kuzatuvchilarning ishni osonlashtirish uchun belgilangan tartibdan qisman chetlanishidan kelib chiqadi. SHu bilan birga qisman kuzatishlarda xususiy xatolar mavjud, ular reprezentativlik xatolari nomi bilan yuritiladi.Reprezentativlik xatosi deganda tanlama kuzatish natijasida to’plangan ma’lumotlarga asoslanib aniqlangan umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni tekshirayotgan bosh to’plamning aynan shunday haqiqiy ko’rsatkichlaridan farqi tushuniladi. Hisobot - korxona va tashkilotlar faoliyati haqidagi ma’lumotlarni muntazam ravishda belgi-langan tartibda va vaqtda olishni ta’minlovchi kuzatish turidir.Joriy maxsus tekshirishlar - bu maxsus respondentlarni yollab hodisalar haqida boshlang’ich ma’lumotlarni muntazam yoki vaqtma-vaqt qayd qilish yo’li bilan to’plash jarayonidir.Biznes tekshirishlar - bu savolnomalar yordamida iqtisodiy holatni tahlil qilish va qisqa muddatli iqtisodiy istiqbolnibelgilash uchun savol-javob yo’li bilan tadbirkorlar-dan ma’lumotlar to’plash-dir.Kuzatish xatolari- bu ma’lumotlarni to’plash jarayoniga xos xatolardirReprezentativlik xatosi- bu bosh va tanlama to’plam umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari orasidagi farqdir.