Sport turleri fakulteti uliwma-kasiplik, gumanitar ham tabiyiy panler kafedrasi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI DENE TARBIYASI HAM SPORT MINISTRLIGI

O’ZBEKSTAN MAMLEKETLIK DENE TARBIYASI HAM SPORT UNIVERSITETI NO’KIS FILIALI

SPORT TURLERI FAKULTETI

ULIWMA-KASIPLIK, GUMANITAR HAM TABIYIY PANLER KAFEDRASI

«Sport iskerligi (Basketbol)» ta’lim bag’dari 3-kurs studenti

Kenesbayev Abdiraxmannin’

Basketbol boyinsha

“Bir orinnan eki qollab ko’krekdenham joqaridan sevetge top taslaw duzilisi” temasinda jazg’an

KURS JUMISI

Tayarlag’an: Kenesbayev A.

Ilimiy basshi: Mambetjumayev T .

No’kis – 2021

MAZMUNI

KIRISIW………………………………………………………………………….4

BALKIM BASKETBOL SPORTI TARIXINA NAZER TASLAP ONIN’ BARLIQ TAREPLERINE SUYENGEN HALDA BUGAN AYDINLIQ KIRITIW ZARUR …………………………………………………………….…………...4

I BAP BASKETBOL SPORTININ’ RAWAJLANIW TENDENSIYASI HAM TARIYXI...................................................................................................5

1.1 BASKETBOLDIN PAYDA BOLIIW TARIXI ...……………………………5

1.2 BASKETBOLDIN OZBEKSTANG’A KIRIP KELIWI………………………7

1.3 BASKETBOL HAQQINDA ULUWMA TUSUNIK……………………….10

II BAP SEBETKE JAQIN, ORTA, UZAQTAN ILAQTIRIWDI UYRETIWDIN METODIKALIQ JOLLARI....................................................................................16

2. 1. BASKETBOL OYNAW TEXNIKLASIN UYRENIW IZBE IZLIGI ..........16

2. 2. QANDAYDA BIR ORINNAN SEBETKE JAQIN, ORTA, UZAQQA ILAQTIRIW USULLARI QASIYETLERI............................................................19

2.3 OYIN WAQTINDA JOL QOYMAW KEREK BOLGAN NADURUS XAREKETLER..........................................................................................22

III BAP SEBETKE TASLAWLARDIN KLASSIFIKACIYASI .........................24

3.1 MUMKUN BOLGAN QATELER...........................................................24

3. 2. MUMKUN BOLMAGAN QATELER..........................................................27

3.3. TOPTI TASLAWDA JETILISTIRIW WAQTINDA KORIWDI JETILISTIRIW............................................................................................29

JUWMAQ...................................................................................................32

ADEBYATLAR DIZIMI .............................................................................33

BASKETBOL SPORTI SHINIG’IWLARININ’ TERMINLERI

• Buzzer (anglichan buzzer beat) yamasa sirena menen ılaqtırıw - oyınnıń sońǵı sekundalarında, kóbinese sirenadan keyin urılǵan udar. Tiykarınan, olar bunı jeńis yamasa qosımsha waqıtqa alıp kelgen gol haqqında búydesedi.

• Bump (anglichan bump the cutter) - oyınshınıń háreketine tosqınlıq etip, tosıq (sızıqsha ) soǵıwǵa ırkinish beredi.

• Beysbol pasasi - beysbol xızmetine uqsas bir qol menen jelke uzatpasi.

• Hit-run (anglichan run-n-gun) - qorǵaw hám hújimde oynaw strategiyası, onıń mazmunı oyın tezligin tezlestiriw bolıp tabıladı. Hújim waqtında top demde aldınǵa jıljıtıladı hám oyınshılar birinshi ush taslaw, ádetde úsh ochkodan aladılar, qorǵawda bolsa, oyınshılar toptı ustap qalıw ushın tolıq sud basımınan paydalanadılar.

• Aktyordı blokirovka qılıw (anglichan blok ) - qorǵawshı háreketlenip atrg’anda hújimshiniń jolin top menen to'sg’anda qaǵıydalardı buzıw.

• Kútpegende atıw (anglichan blok ) yamasa bank, banan, shapka - qorǵawshınıń top baǵdarın tiyiwi yamasa ózgertiwi, hújimshiniń gol urıwına tosqınlıq jasap atır.

• Qaptal sızıq - sayttıń keńligin shekleytuǵın sızıq.

• Úlken (anglichan úlken adam ) - hár túrlı ólshem degi oyınshı, ádetde oray yamasa salmaqli forvard, tiykarınan boyaw hám " murt" zonası ushın juwapker bolıp tabıladı.

• Úlken tánepis yamasa yarım (anglichan tánepis) - 2 hám 3-sherekler arasındaǵı tánepis 15 minuta dawam etedi, sonnan keyin jámáátler úziklerin almastıradılar.

• Bonus - jámáátlerden birinde 4 ta jámáátlik turpayılıq bolǵan jaǵday, hám hár bir keyingi turpayılıq (hújim degi turpayılıq bunnan tısqarı ) buzılıw esaplanadı.

KIRISIW

KURS JUMISININ’ MAQSETI Basketbol sport turunde xareografiyaliq tayarliq oqiwsahilardi jillar dawaminda ilim pange tikarlang’an halda ha’r tarepleme rawajlandirip tarbiyalaw bolip esaplanadi

KURS JUMISININ’ WAZIYPASI to’mendegiler onin’ tikargi waziypalari:

1. 
   Insan organizimi forma ham funksiyalarin insannin fizikaliq qabilyetin har tarepleme rawajlandiriwga har tarepleme salamatligin bekkemlewgw uzaq jillar dawaminda iskerlik korsetip jasawlarin taminlewge bag’darlang’an quramali rawajlaniw
   
2. 
   Turmisliq ahmiyeti, hareket ko’nlikpe ham tajriybelerdi qaliplestiriw ham arnawli bilimler menen bayitiw
   
3. 
   Adeplik bekkemlik ham estetik qasiyetlerdi tarbiyalaw
   

KURS JUMISININ’ OBEKTI uluma insaniy qadiryatlardin milliy manisi bolg’an sport ha’m dene tarbiyasi mamleket siyasatina aylang’an g’aresiz zamanda salamat awlaatti tarbiyalaw ham qaliplestiriw bas waziypalardan esaplanadi bul dene tarbiya ham sporty tarawindag’i milliy koncepsiyanin’ tiykari sanaladi

KURS JUMISININ’ Tiykarinan tu’su’niw ham tu’su’ndiriw ‘’induksiya, deduksiya’’ metodlarin qollanip tema mazmunin ken’irek aship bardim.

I BAP. BASKETBOL SPORTININ’ RAWAJLANIW TENDENSIYASI HAM TARIYXI

1.1 BASKETBOLDIN PAYDA BOLIIW TARIXI

Basketbol inglizshe basketball sozinen alingan bolip ( basket-sebet ball-top) bolip har birinde besewden qatnasatugun komandali sport turi . Oyinda bas maqset topti qol menen oynagan halda 3,05 m biyikliktegi shitke bekkemlengen sebetke tusurip ilaji barinsha kobirek ochko aliw. Basketbolniń watanı AQSh, onıń «otasi» bolsa James Nesmit esaplanadı. Oyın XIX ásir aqırında payda bolǵan. Springfild xalıq aralıqshinigiwlar mektebiniń dene tárbiyası oqıtıwshısi, bir waxitlari ájayıp regbishi hám gimnastikashı bolǵan James Neismit studentlerdiń qısqı waqıtta fizikaliq jaqtan jáne de ko'birek shınıqtırıw maqsetinde zalda top penen aynalatuǵın jańa oyın oylap taptı. Al toptı taslaw arqalı studentlerdiń mergenligin tekserip ko'riw ushın qarawıldan eki bas qutı keltiriwdi iltmas etedi. Qutı tapa almaǵan qarawıl mıywe salınatuǵın sebet keltirdi. Sebetlerdi bálentligi 3, 05 m bulgan zaldin eki tárepindegi balkonga ornatti . Usi jol menen basketbol payda boldı.

Neysmit jańa oyındıń qaǵıydaların islep shıqtı hám 1891 jıldıń 21 dekabrde Springfild mektebiniń zalida birinshi basketbol ushırasıwı ótkerildi. Gruppada 18 student bar edi. Oyında xar biri 9 kisiden ibarat 2 komandi qatnastı. Basketbolning dáslepki qaǵıydaları 13 bólimnen ibarat edi hám olardan geyparaları hazirge shekem saqlanıp qalınǵan. 1893 jılda sebetlerdi túrli temir sheńber menen almastırıwdı. 1895 jılda bolsa olar shitlarga ornatildi. Oradan 2 jıl ótkennen, xar bir komandidan 5 kisiden maydanǵa túsetuǵın boldı. 1893 jılda Frantsiyalıq Mel Ridu Springfild kolledjin pitkergennensoń, watanına qayttı hám watanlaslarin jańa oyın menen tanıstırdı. Nátiyjede basketbol pútkil Evropaǵa tarqala basladı. 1932 jıl 18 iyunda Jenevada milliy basketbol assotsiatsiyalariniń dáslepki xalıq aralıq konferenciyası ótkerildi hám ol jerde Xalıq aralıq Basketbol Federatsiyasi (FIBA) dúzildi. 1999 jılǵa kelip FIBAga aǵza mámlekeler sanı 180 nen asıp ketti. 1936 yilgi Berlin Olimpiadasınan baslap basketbol Olimpiadaga kiritildi.

Basketbol shınıǵıwı hám jarısları ushın tórtmuyesh maydansha (ólshemi 26×14 m) yamasa zal (ball. 7 m) talap etiledi. Hár bir jámáátte 12 danadan oyınshı bolıp, maydanǵa bir jola hár jámáátten 5 ewden oyınshı túsiriledi (bul oyınshılar almastırılıwı múmkin). Qaysı jámáát qarsilasiniń sebetine kóp top túsirse, sol utqan esaplanadı. Úyinde sebetke túsirilgen top ushın 2 ochko, járiyma belgilengende túsirilgen top ushın 1 ochko, járiymadan sırtdaǵısı ushın 3 ochko beriledi. Er adamlar 40 min., hayallar 36 min., 15 — 16 jasar óspirimler hám qızlar 30 min., 13 — 14 jaslar ul hám qız balalar 24 min. oynaydı. Oyın 2 bólekten ibarat, orada 10 min. dem alınadı. Belgilengen waqıtta jámáátler teńdey ochko alsa, qandayda bir jámáát jeńilpaz shiqqansha 5 min. tan qosımsha waqıt beriledi.

1.2 BASKETBOLDIN OZBEKSTANGA KIRIP KELIWI

Ózbekstanda basketbolning payda bolıwı hám rawajlanıwı tariyxı O‟zbekiston sportshıların “basketbol” degen o‟yin menen birinshi ret Moskva instruktorlar hám shaqiriq jasındaǵı jigitlerdi áskeriy xızmetke tayarlaw mektebiniń pitkeriwshisi Turkistan jurtina xızmet saparına jiberilgen uluma bilim beriw wákili L. Barxash tanıstırǵan. Ol 1920 jıldıń aprel ayında Skobalev (házirgi Fargana) qalasında instruktorlardan hám áskeriy xızmetke shaqiriq jasına jetip atırǵan o‟smirlerden ibarat basketbol jámáát sholkemlestiredi. Olarǵa o‟yin qaǵıydasın túsintirip úlgili o‟yindi o‟zinde otkerip ko‟rsetedi. 28 x16 metrli maydanshada o‟rtasinan eki uzınına sızıq tartılǵan shegara qo‟yip, hár birinde 9 dananan o‟yinchi bo‟lgan eki jámáát ushrasadı. Tashkent qalasında basketbol jámáátin dúzgen kisi áskeriy xızmetke shaqırıw jasına jetken úlken jaslı o‟smirler áskeriy-jawınger mektebiniń o‟qituwshisi S. Stariy bo‟lgan edi. Bul jerda Uluma talim háwlisinde sholkemlestirilgen basketbol maydanshasında 1920-jıldıń sentyabr ayında birinshi o‟yin bo‟lib otilken edi. Ol jaǵdayda hár bir jámáátte bes danadan o‟yinshi bolib top ornida futbol topinan paydalanǵan edi. Halqa ornina sport maydanshasınıń hár eki shetindegi ústinlerge asib qoyilǵan astiitesik eski sheleklerden paydalanılǵan edi Islengen mine sol dáslepki úlgili o‟yinlar jergilikli jaslarǵa fizikalıq tárbiya instruktorlariga maqul bolib, olarda úlken tásirler qaldıradi.Tashkentte otkazilgan sol birinshi basketbol oyini urıs qatnasıwshısı M. D. Mogilevskiydin aytiwinsha, jigitler hár kúni kiyip júrgen kiyimlerinde oyinga túsirgen hám kopleri jalań ayaq oynaǵan. Oyin basinan ayaq bir-birine top atıw hám qolina túsken topti asip qoyilǵan eski shelekke taslawdan ibarat bo‟lgan. Bul jerde o‟yinning eń ápiwayı qaǵıydalarına ámel etilmegenligine qaramastan, jańa oyin adamlarǵa kúshli tınıshsızlanıw oyatqan, jaǵdaydıń tez-tez ozgrrip turıwı bul jrda toplangan osmirler hám jaslardıń dıqqatın ozine tartqan.1920 jıldıń jazında hám kuzinde bir neshe ko‟rgizbeli ushırasıwlar o‟tkazildi. Jańa oyinga qızlar da qıziǵa basladı. Sol jılı Andijanda dene tárbiyası instruktori I. Bluskiy baslıqlıǵı astında hayallar basketbol jámááti sholkemlestirildi . Qızlar oǵan “Suńqar” atın berdi. Basketbol jámáátleriniń sholkemlestiriliwi shiniǵiwlarlar ushın jay koriw zárúriyatın júzege keltirdi. 1921-jılda Tashkentte, Qoqonda, Andijanda, Ferg’anada kamsomolniń ǵayratı menen hám profsoyuzlardiıń aktiv qollab- quwatlawin nátiyjesinde basketbol maydanshaları qurıldı. Qayta qurılǵan maydanlardıń ozine tán tárepi sonda edi, bunda halqashalar jaratılǵan edi. Sol jıldin ozindeaq basketbol bo‟yicha eki jarıs o‟tkerildi: “eki háptelik” hám “Shaqırıwshıǵa bo‟lganlar hápteligi”. 1921 jıldıń iyulida Tashkentte II O‟rta Aziya olimpiadası o‟tkerilip atrǵan waqıtta Ferg‟ana, Samarqand, Chernyayevtiń jaqsı hayallar basketbol jámáátleri birinshi rásmiy jarıslarlı o‟tkerildi. “Doprizivnik” jurnalı Farg‟onalik qızlardıń jaqsı tayarlıq ko‟rganligin ta‟kidlagen edi. Olimpiada basketbolniń jáne de rawajlanıwı ushın jańa itibarlar qaratti. Lekin birden-bir nızam - qaǵıydalardıń qoyilǵanliǵi, metodikalıq hám sport xarakter degi informaciyanıń jaman jetkeriliwi, basketbol oyininin texnika hám taktikasin jaqsı biletuǵın instruktorlik quramınıń joqliǵı basketbol jámáátleriniń sheberligin osiwin toxtatip turardı. 1923 jılda Turkistan MIK qasında fizikalıq tárbiya boyicha aymaq Soveti duzildi. Fizikalıq tárbiya hám sport rawajlanıwınıń mámleket basqarıw pánleri payda boliswi menen jámiyetlik shólkemleridiń sport oyinlari, atap aytqanda, basketboldi sholkemlestiriwdegi iskerligi aktivlesedi. Zavodlar, fabrikalar, orta hám joqarı o‟quv orınlarında sport dogerekleri ashıla basladı.1924 jıldıń avgustında Ferg‟na, Poltorask, Tashkent, Sirdarya hám respublika paytaxtı joqarı o‟qiw orınlarınıń terme jámáátleri I - Pútkil Turkistan fizikalıq tárbiya bayramı jarıslarında ushrasti. Fizikalıq hám texnikalıq tayarliqlari oz qarsilaslarinan ústinlew bo‟lgan Tashkenttiń er adamlar hám hayallar jámáátleri bul jarıslardıń g‟aliblari bo‟lǵan. Jarıslarda shama menen 60 kisi qatnasıw etdi. Jarıslar “Moskva qaǵıydalari” bo‟yicha o‟tkerildi. Maydanı 26 x15 m hám tuwri to‟rt múyesh formasında bo‟lgan maydanshada oynagan. Juzeli dep atalatuǵın qısqa sızıqlardıń o‟rtasinda vertikal bo‟lgan tirshekler ornatilǵan bolip, onıń o‟lshemleri 180 x205 sm bo‟lgan hám jer maydanınan 270 sm biyiklikte o‟rnatilgan. Shittniń tómengi shegarasınan 30 sm aralıqta oǵan gorizontal túrde kronshteynǵa radiusı 18 sm bo‟lgan temir halqa o‟rnatilgan edi. Hár biri 20 minutadan bo‟lgan 2 taym oynalar edi. Oyin dawamında halqaǵa taslanǵan to‟p - 2 ochko, járiyma topi retinde taslanǵan top bolsa - 1 ochko keltirer edi. O‟z qarsilasi halqasına kobirek top túsire alǵan komanda uluma utqan esaplanar edi.

Hesh qanday kombinaciyalar bolmas edi, qorǵawshılar arnawlı bir hújimshilerdiń jolin tosar edi, bunda shep qorǵawshı qarsilastin oń hújimshilerdi tosar edi, oraylıq oyinshi bolsa tek oraylıq oyinshi menen shug’ullanar edi. Minutlıq tánepisler bolmaytin edi. Oyin waqtında oyinchi almastırıw múmkin emes edi (baxtsız kútilmegen jaǵdaylardan tısqarı ) keminde 4 kisige oynaw ruxsat etiler edi. Oraydan oyin baslaytuǵın oyinchi bir qolin arqasında qılıp alıwı kerek edi. Topti orayda oynatiw waqtında hár eki jámááttiń hújimshileri o’z raqipleriniń maydanshasında zárúr edi. Sol zaman qaǵıydalarına ko‟re, oyinshi topnti bir orında 2 sekundtan artıq ustap turıwına ruxsat berilmeytugun edi. Bul toptiń bir oyinchidan ekinshisine o’tip, mudami hárekette bolliwina hám tez-tez uzatılıwına múmkinshilik berer edi. Oyinshilar nomerlenbes, protokollar strukturasi edi. Oyinǵa bir kisi sudyaliq eter edi hám esap qanday bolganin túsirilgen hár bir toptan keyin aytip turar edi. Jerga túsken topni 2 qollab alıp sebetshege túsiriw hám hawa daǵı topti bir qo‟llab atip nıshangna túsiriw eń keń tarqalǵan usıllardan esaplanǵan. Arnawlı tárbiyashılaw bolmagan. Oyin waqtında topni álbette basdan asırıp taslaǵan, biraq ko‟p jaǵdaylarda eki qollab top taslaw jáne onı jerdan alıp tómenden joqarıǵa birdrn ko‟trrip sebetsheni gózlew ko’brek súwret bo’lg’an.

Bara-bara basketbol jaslar arasında keń tarqalıp keta basladı. 1927 jılda ol Pútkil O‟zbekiston Spartakiadasinin programmasına da kirgizildi og’andin bolsa qala jarısları bolib o’tti. Tashkent qala birinshiligi ushın basketbol boyinsha o’tkerilgen jarıslarda 20 dan artıq jámáát qatnasıw etdi, Ferg’anada 8, Samarqandda 12, Andijanda 6 jámáát qatnasti. Olardıń ayırımları klublar boyinsha dúzilgen bolib, baspashılar (Tashkent) 3 jámáát temirjolshilar (Samarqand, Andijan ) - hár biri 2 den, profinternshiler (Tashkent) 3 ten jámáát duzib oynaǵan.

1.3 BASKETBOL HAQQINDA ULUWMA TUSUNIK

Basketbol jedel rawajlanıp baratırǵan sport túrlerinen biri bolıp tabıladı. Oyınтıń dinamikligin, hújim hám qorǵaw ortasındaǵı maqul túsetuǵın koefficientti asırıw jolların izlew ámelge asırılıp atır, waqıtı -waqıtı menen tabılǵan naǵıslardı dúzetip, oyınlar qaǵıydalarına ózgertiw hám qosımshalar qabıl etilip atır.

Báseki gúresleri intensivliginiń asıwı, qorǵawdıń aktivligi hám hátte basqınshılıǵı, ásirese uzaq aralıqlarǵa ılaqtırıw ma`nisin keskin asırdı. Basketbolda bir hújim waqtında 3-4 ochko alıw múmkinshiligi bul texnikanı jetilistiriwdiń ámeliy baǵdarların intensiv izlew menen belgilenedi.

Ílaqtırıwlardıń anıqlıǵı, hár túrlı aralıqtaǵı (sonday-aq orta hám uzaq) hújimlerdi juwmaqlaw zárúriyatı barǵan sayın artıp barıp atır, hár túrlı maman sportshılar ushın sport shınıǵıwları usılların úyretiw hám jetilistiriwdiń áhmiyeti asıp atır. Aralıqqa ılaqtırıw texnikasın jetilistiriw usılların islep shıǵıw bólek aktuallıqqa iye.

Sonı atap ótiw kerek, sırtqı uqsawlıqqa qaramastan, jelkeden bir qolı menen ılaqtırıwlardı orınlaw usılı sportshınıń sayt daǵı jaǵdayına, aralıqqa baylanıslı hám háreketlerdiń kinematik hám dinamikalıq dúzilisinen parıq etedi. Tálim hám tárbiya procesi hám básekige shıdamlı iskerlikti shólkemlestiriwde bul nizamlıqlar esapqa alınıwı kerek.

Bul shınıǵıwdı shólkemlestiriw mashqalasınıń áhmiyetin hám hár túrlı aralıqtan ılaqtırıwlardı orınlaw texnikasınıń oyın sharayatında hújimler natiyjeliligine tásirin belgileydi.

Izertlew ob'ekti: basketbolda ılaqtırıwlardı ámelge asırıwdı jetilistiriw metodikası bar edi.

Izertlew teması : basketbolda járiyma tobin, bes metrlik hám úsh ochkolik toplardıń anıqlıǵı jáne onı jetilistiriw usılları kórip shıǵıldı.

Izertlew maqseti: 16 jastan 17 jasqa deyingi basketbolshilar ortasında ılaqtırıw anıqlıǵın asırıw.

Izertlew gipotezasi: basketbolshilarning anıqlıǵın rawajlandırıw procesi, eger onı jetilistiriw ushın siyasiy gruppalastırılgan shınıǵıwlar jıynaqlarınan paydalanılsa, jáne de dinamikalıq hám nátiyjeli boladı.

Izertlew maqsetleri:. .. Basketbolchilarda anıqlıqtı rawajlandırıwdıń teoriyalıq hám stilistik tiykarların úyreniw.. .. Nopok sızıqtan, bes metrli hám úsh noqatlı sızıqlardan ılaqtırıwlar anıqlıǵın asırıwǵa qaratılǵan shınıǵıwlar komplekslerin islep shıǵıw.. .. Jas basketbolshilardin ılaqtırıwları anıqlıǵın asırıwǵa qaratılǵan islep shıǵılǵan shınıǵıwlar kompleksinen paydalanıw natiyjeliligin ashıp beriw.

Basketboldin basqa sport oyınları menen kóp uqsaslıqları bar, usınıń menen birge ol olardan ayriqsha ayriqsha qásiyetleri menen ajralıp turadı. Zamanagóy basketbol - bul insannıń funktsional múmkinshiliklerine joqarı talaplardı qóyatuǵın sport oyını.

Basketbol jámáátlik oyın. Oyın 28 x 15 m ólshem degi maydanshada, 5 adamlıq jámáátler ortasında 40 minuta dawamında 10 minutalı tánepis menen oynaladi.

Oyındıń maqseti - raxiptiń halqasına maksimal dárejede top atıw.

Basketbol tábiy háreketler (júriw, juwırıw, sekrew) hám topsız anıq motor háreketlerinen (toqtap qalıw, búklem, qaptal qádemler menen háreketleniw hám t.b. ), sonıń menen birge top penen (ustaw, uzatıp jiberiw, dribling, ılaqtırıw ) ibarat. Maqsetleri raxiptiń sebetin tartıp alıw hám óz qorǵalıwın qorǵawdan ibarat bolǵan qarama-qarsılıq insan ushın zárúrli bolǵan barlıq fizikalıq pazıyletlerdiń kórinetuǵın bolıwına sebep boladı : tezlik, tezlik-quwat hám muwapıqlastırıw qábiletleri, mayısqaqlıq hám shıdamlılıq. Onıń denesiniń derlik barlıq funktsional sistemaları ishinde qatnasadı, tiykarǵı mexanizmleri kiritilgen Energiya támiynatı. Sport nátiyjesine erisiw oyınshılardan maqsetke muwapıqlıq, qatańlıq, mártlik, ózine isenim, kollektivizm sezimin talap etedi.

Oqıwshılarǵa bunday hár tárepleme hám quramalı tásir basketboldi tekǵana tınıshsızlanıwlı sport túri, bálki túrli jas taǵı fizikalıq hám etikalıq tárbiyanıń eń nátiyjeli qurallarınan biri dep esaplaw huqıqın beredi.

Basketbol oynawdıń juwmaqlawshı nátiyjesi júdá anıq:

- hár bir oyın ushın juwmaqlawshı nátiyjediń úlken muǵdarlıq kórsetkishi (ortasha 80-85 ball );

- aralıq nátiyjelerdi ózgertiw chastotası (ortasha hár 30 sekundta esap ózgeredi);

- teńbe-teń nátiyjesi joq, yaǵnıy.gúresti mawasaǵa keltiriwdiń ılajı joq ekenligi

Tabısqa erisiw ushın barlıq gruppa aǵzalarınıń muwapıqlastırılgan háreketleri, olardıń háreketlerin ulıwma wazıypaǵa baǵınıwı talap etiledi.

Hár bir jámáát oyınshısınıń háreketleri ayriqsha jóneltirilgen bolıp, oǵan kóre basketbolchilar rolı menen ajralıp turadılar :

- oray oyınshısı bálent bo'yli, sport menen shuǵıllanǵan, jetilisken shıdamlılıq hám sekrew qábiletine ıyelewi kerek;

- hádden tıs hújimshi bul áwele joqarı ósiw, tezlik hám sekrew qábileti, waqıt hám mákannıń jaqsı rawajlanǵan sezimi; snayper qábiletleri, oyın ortalıǵın bahalaw hám batır hám qatańlıqlı hújim qılıw qábileti;

- qorǵawshı ılajı bolǵanınsha tezirek, epshil hám sabırlı, aqılǵa say hám dıqqatlı bolıwı kerek.

Oyınshılardı funkciyaları boyınsha bólistiriw oyın iskerliginiń tiykarǵı principlerıden biri bolıp tabıladı. Oyınshılar ózleriniń rolı menen tekǵana oyın texnikası hám maydanda jaylasıwı, bálki psixofiziologikalıq qásiyetleri menen de ajralıp turadılar. Oyın háreketleriniń natiyjeliligi sensorimotor tásir kórsetkishleri menen bekkem baylanıslı. Eń integrallasqan sensimotor kórsetkish - bul " waqıt sezimi" bolıp, onı basketbolchilarning arnawlı qábiletleri strukturalıq bólegi dep esaplaw múmkin. " waqıt sezimi" dıń rawajlanıwı analizatorlar kompleksi iskerligine tiykarlanadı, sebebi waqtın aqıl etiw keńislikdegi in'ikos menen baylanıslı. Hár qıylı roldeǵı basketbolchilar waqıt aralıǵın qánigelesken aqıl etisleri kerek. Aktyorlar arqa sızıq 5-10 sekund aralıǵinda jaqsı baǵdarlanǵan bolıwı kerek, bul oyındı shólkemlestiriw menen baylanıslı, oraylar - járiyma maydanshasında oynaw qaǵıydaları menen ajıratılǵan 3 sekund aralıǵinda aldınǵı sızıq oyınshıları - 1 sekund, ılaqtırıwdıń eń turaqlı aralıǵı.

Toptı sebetke ılaqtırıw ushın raxiptiń qarsılıgın jeńip ótiw kerek jáne bul oyınshılar málim texnikalar hám taktikalarga iye bolsalar, tez háreket ete alsalar, jónelisti, háreket tezligin kútpegende ózgertire alsagna boladı.

Hár bir oyınshı tekǵana hújim ete alıwı, bálki uzukti aktiv qorǵawı kerek. Raxipden toptı ustap qalıw yamasa onıń erkin ılaqtırıwına jol qoymaw ushın raxip jámáát oyınshıları, serikleri hám top jaylasqan jaydı esapqa alǵan halda onıń barlıq háreketlerine waqıtında hám tuwrı juwap beriw kerek. Oyın iskerligi qural sheberliginiń turaqlılıǵın hám ózgeriwshenligine, fizikalıq sapalardıń rawajlanıw dárejesine, oyınshılardıń den sawlıǵın hám aqıl -ziyreklikine tiykarlanǵan [8].

Báseki - bul sporttıń rawajlanıwı kórinetuǵın boladı hám maydanda oyınshılardıń ornı anıqlanadı. Sebebi studentler barlıq múmkinshiliklerin eksperimental sharayatlarda, yaǵnıy oyınlarda ashıwları hám kórsetisleri múmkin.

Búgingi kúnde sportshınıń básekige shıdamlı iskerligin úyreniw hár qanday sport túrindegi sport pániniń eń qızıqlı hám zárúrli bólimlerinen biri bolıp tabıladı. Kóplegen sport túrlerinde bul rekord sońǵı payıtlarda keń tarqalıp atır

Sportshılardıń básekige shıdamlı háreketleri. Turaqlı básekige shıdamlı iskerlik maqsetinde basketbolchilarning háreketleri jazıp qoyıldı.

Jarıslarda qatnasatuǵın basketbolchi áp-áneydey isleydi: hár bir oyında joqarı maman sportshı 5000-7000 m aralıqtı jeńip shıǵadı, usınıń menen birge 130 -140 sekrew, kóplegen (120 -150 ge shekem), tezleniwler hám toqtap qalıwlardı ámelge asıradı. Joqarı tezlikte háreketleniw toptı sebetke atıw hám ılaqtırıw menen birlestiriledi. Izertlewler sonı kórsetdi, oyında 40 minuta dawamında qatnasatuǵın basketbolshi almastırıwsız tuwrıdan-tuwrı 3, 5-4 minuta dawamında top penen isleydi hám qalǵan waqıt olar topsız oynaǵan.

Oyın dawamında sportshı salmaǵı 2-5 kg ni joǵatadı. Hár qıylı jınıs hám maman sportshılardıń energiya sarpı hár túrlı.

Eger oyınshılardıń nerv sistemasındaǵı úlken keriliw hám jeńiske erisiw ushın etikalıq hám shıdamlılıqlik háreketler zárúr ekenligin esapqa almasa, oyındıń mánisi tolıq ashıp berilmaydi. Basketbolshilar iskerligin xarakteristikalaytuǵın barlıq táreplerdi biliw oqıw -tárbiyalıq hám básekige shıdamlı processlerdi joybarlawǵa, normativ tiykarlardı yamasa úlgili ayrıqshalıqlardı jaratılıwma járdem beredi, buǵan erisiw ushın tálim-tárbiya procesi jóneltiriliwi kerek.

Oyınıń zamanagóy tendentsiyası texnikalıq tayarlıq baǵdarın belgileydi. Oyınshılardıń joqarı dárejedegi texnikalıq tayınlıǵı menengana joqarı nátiyjelerge erisiw múmkin. Onıń ushın basketbolshi:

1. Zamanagóy basketbolga málim bolǵan oyın texnikasın ózlestiriw hám olardı túrli sharayatlarda ámelge asıra alıw ;

2. Hár túrlı oyın sharayatında hár qanday izbe-izlilikde texnikanı bir-biri menen birlestire alıw. Hár túrlili dushpan menen jalǵız gúres sharayatında hár qıylı texnikalardi birlestirgen háreketler;

3. Oyında tez-tez isletiwińiz kerek bolǵan texnikaler kompleksin ózlestiriw hám olardı eń úlken effekt penen orınlaw ;

4. Texnikanı turaqlı túrde rawajlanıwlandirip barıw, olardı ámelge asırıwdıń ulıwma izbe-izligi hám tezligin asırıw.

Basketbolda jámááttiń tabısı anıq tamamlaw soqqisi menen támiyinlenedi. Jaqınǵa shekem hám házir de hújimdiń tiykarǵı quralı - sekiriwde bir qol menen joqariga atıw. Dúnyanıń eń kúshli er adamlar jámáátleri jarıslarında maydannan túsirilgen barlıq tartısıwlardıń 70 procentige shekem bolǵan aralıǵı sol jol menen, túrli aralıqtan turıp ámelge asıriladı.

Basketbolda ılaqtırıwlar haqqında gáp ketkende, ush tiykarǵı ózgeshelikti este saqlaw kerek – bul jerde ılaqtırıw waqtında háreketlerdiń shólkemlestirilgen dúzilisi retinde túsiniletuǵın ılaqtırıw túri, usılı hám texnikası. Basketbol snayperler usılı, ılaqtırıwlarınıń túrli-turliligi menen ajralıp turadı. Biraq olar texnologiya tiykarları - háreketlerdiń biomexanik principleri - toptı sebetke anıq jollang’ qol, ayaqlar, denede parq etpeydi. Ayaq háreketi, toptı ustap turıw hám uloqtiratug’un qoldıń shig’anag’ina baǵdarı sıyaqlı texnikanıń tiykarları hár qıylı mergenler ushın birdey emes. Ilaqtırıwdıń tiykarǵı qásiyetleri..

Sebetke tartısıw basketbolning zárúrli elementi bolıp tabıladı. Ushırasıwda utıw ushın jámáát raxibin esapta jeńiliske ushıraǵan etiwi kerek hám buǵan anıqlaw zarbalar arqalı eriwiladi. Oyındıń basqa barlıq texnikalari sebetti ózlestiriw ushın sharayat jaratılıwma xızmet etedi. Jámáát ushın paydalı bolıwı ushın hár bir oyınshı sebetti urıwı kerek.

Hár bir ılaqtırıw altı ılaqtırıw usıllarınan birine tiykarlanadı :

1) eki qol menen tómenden;

2) bir tárepden tómenden;

3) eki qol menen orından;

4) bir qolı menen orından;

5) atıw ;

6 ) kanca.Hár qıylı aralıqlar hám sharayatlar ushın azmaz ózgertiw zárúr bolsa -da, joqarıda sanap ótilgen soqqilar basqasına tiykar bolıp xızmet etedi

II BAP SEBETKE JAQIN, ORTA, UZAQTAN ILAQTIRIWDI UYRETIWDIN METODIKALIQ JOLLARI ı

2. 1.BASKETBOL OYNAW TEXNIKLASIN UYRENIW IZBE IZLIGI

Basketbol oynaw texnikasın oqıtıw procesiniń natiyjeliligi kóp tárepten oqıtıwshınıń barlıq materiallardı málim bir izbe-izlilikde, oqıtıwda úzliksizlik principlerıge ámel etken halda hám oqıwshılardıń jas qásiyetlerin esapqa alǵan halda qurıw qábiletine baylanıslı.

Basketbol oynaw texnikasın tómendegi izbe-izlilikde úyretiw maqsetke muwapıq :

1.jaǵday hám háreketlerdi úyretiw.

2. Hújimde top menen islew texnikasın úyretiw.

3. Qorǵawda toptı qarsı turıw hám ózlestiriw texnikasın úyretiw.

4. Hújimde háreketlerdi hám qorǵaw daǵı qarsı háreketlerdi oynawdı úyreniw.

Oyın texnikasın úyretiw processinde onıń eki tárepi - tálim hám tárbiya ortasındaǵı ajıralmas baylanıstı mudami eslab turıw, hár bir sabaqta onı ámelge asırıwǵa umtılıw zárúr. Bul qural qábiletlerin qáliplestiriw hám qural qábiletlerin tárbiyalaw (rawajlandırıw ) ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatadı. Mısalı, birinshi sabaqlarda top uzatmalarini úyreniwde, hárekettiń tuwrı dúzilisin ózlestiriw menen bir qatarda, paydalanıw logikalıq jaqtan tuwrı keledi

Joqarı ayaq-qolınıń tezlik-quwat sapaların rawajlandırıw boyınsha wazıypalar (toldırılǵan hám tennis topların ılaqtırıw hám basqalar ). Bul keyingi shınıǵıwlarda bul texnikanı jáne onıń ayriqsha fizikalıq sapasın jáne de jetilistiriw ushın dáslepki shártlerdi jaratadı.

Oyın texnikasın oqıtıwdı basqıshpa-basqısh baslaw kerek:

1. Qabılxona menen tanısıw.

2. Qabıllawdı ápiwayılastırılgan sharayatlarda úyreniw.

3. Texnikanı tereń úyreniw.

4. Háreketleniw ilmiy tájriybelerin pútin qáliplestiriw.

5. Qabıllawdı situatsion úyreniw.

6. Oyında qabıldı birlestiriw.

Hújimdiń oyın texnikasın úyretiw. Hújimdiń oyın texnikasın ózlestiriwdiń eń nátiyjeli izbe-izligi:

1. Basketbolchining hújim degi tiykarǵı pozitsiyasi.

2. Eki basqıshda toqtatıw.

3. Jayında hám háreketde aylanadı.

4. Toptı ustap turıw hám top tasıwshın ustap turıw.

5. Toptı jayında ustaw hám uzatıw.

6. Uzatgandan keyin toptı ustap alıw menen eki qádemde toqtatıw.

7. Toptı háreketde ustaw hám uzatıw.

8. Toptı dog'dan ılaqtırıw.

9. Bir qol menen joqarıdan háreket menen uloqtiring.

10. Qádem taslaǵaningizdan keyin bir qolı menen joqarıdan uloqtiring

11. Toptı dribling qılıw.

12. Driblingdan keyin eki basqıshlı toqtap qalıw.

13. Driblingdan keyin háreket menen bir qolı menen joqarıdan taslang.

14. Sekrew menen toqtating.

15. Toptı sekrewde ılaqtırıw.

16. Driblingdan keyin bir qolı menen háreketleniw túrleri.

17. Sekrew ılaqtırıw túrleri.

18. Topsız hám top menen fintlar

19. Texnikalerdiń kombinatsiyası.

Qorǵaw texnikası iyeliktegi jámáátke qarsı turıw ushın mólsherlengen. Qorǵaw pozitsiyasini hám háreket usılların úyretiw, hújim usılların úyreniw menen parallel túrde baslanıwı kerek. Oqıwshılar hújimdiń ayriqsha usılların ózlestirgende topǵa qarsı turıw hám toptı ózlestiriwdiń aktiv usılları uyretiledi. Sonlıqtan, qarsı sharalardı úyreniwden aldın hújim qılıw texnikası tiykarların ózlestiriw kerek. Sol munasábet menen tómendegilerdi oqıtıw maqsetke muwapıq :

1. Tutıw hám ustawdı ózlestirgennen keyin toptı tartıp alıw.

2. Tutıwdı, uzatıwdı hám driblingni ózlestirgennen keyin toptı nokaut qılıw.

3. Toptı ustaw, uzatıwdı hám driblingni ózlestirgennen keyin tosıqlar.

4. Ílaqtırıwlardı ózlestirgennen keyin toptı jabıw hám urıw.

5. Ílaqtırıwlardı tamamlaǵannan hám tamamlaǵannan keyin qalqanıńızǵa tikleniw aparıw.

2. 2. QANDAYDA BIR ORINNAN SEBETKE JAQIN, ORTA, UZAQQA ILAQTIRIW USULLARI QASIYETLERI

Ílaqtırıwlardıń anıqlıǵın asırıw ushın paydalanılǵan qurallardıń analizi zamanagóy ámeliyatda eń kóp ushraytuǵın shınıǵıwlardı kórsetiwge múmkinshilik berdi. Bul shınıǵıwlarǵa, eń dáslep, halqa ishine orta hám uzaq aralıqlardan top uzatıwlardı ceriyali orınlaw kiredi. Basketbol ámeliyatında olardı ámelge asırıwdıń bir neshe túrleri bar. Tiykarınan, olardıń barlıǵı toptı kóbeytiw, qorǵawshınıń aktiv qarsılıgı hám olardı ámelge asırıwda basqa qatnasıwshılar sanın kóbeytiw arqalı eriwiladigan intensivlikti asırıw ushın qaynab ketedi.

Basqa usıllar menen birgelikte ringga top atıwdı jaqsılaw ushın eń kóp isletiletuǵın shınıǵıwlar. Bularǵa " tez tánepis" ni jetilistiriw boyınsha bir qatar shınıǵıwlar kiredi. Bul shınıǵıwlardı orınlawda juwmaqlawshı basqısh ortasha aralıqtan atıw esaplanadı. Bul shınıǵıwlardı orınlawda júk kólemi hám intensivligin tártipke salıw basketbol maydanından otip atırǵanda paslar sanın hám olardı ámelge asırıw waqtın sheklep, tákirarlanishlar sanı sebepli ámelge asıriladı.

Pútkil tayarlıq procesi anıq ılaqtırıw qábiletlerin rawajlandırıw ushın eń qolay sharayatlardı jaratılıwma baǵınıwı kerek. Ílaqtırıwdıń anıqlıǵı kóp tárepten texnikaǵa baylanıslı. Tuwrı texnika ushın baslanǵısh pozitsiyasi úlken áhmiyetke iye. Shınıǵıwlar waqtında buǵan itibar qaratıladı. Háreketlerdiń izbe-izligi hám olardıń baǵdarı da zárúrli bolıp tabıladı.

Ílaqtırıw háreketlerin gózlew uqıpına úyretiw kerek. Studentlerge bir waqtıniń ózinde de nıshandı, da toptı kóriwge úyretiw kerek, olar tamamlanguncha háreketlerin kózleri menen basqarıw.

Sebettiń ózi baslanǵısh basketbolchining itibarın shalǵıtadigan emotsional faktor bolǵanlıǵı sebepli, birinshi shınıǵıwlar ol halda ılaqtırıw waqtında toptıń ushıwına uyqas traektoriya menen uzatmalarda atqarıladı. Sebet menen birinshi shınıǵıwlarda birinshi náwbette nıshanǵa itibar qaratıladı, keyininen toptıń traektoriyası. Urıwǵa pát tek tuwrı háreketke isenim bolsa ámelge asırılıwı kerek. Birinshi basqıshda wazıypanı kiyim-kensheklestiriw ushın oyınshılarǵa maqsetlerin ańsatlashtiradigan, sonıń menen birge, háreketlerin basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın qosımsha jónelislerdi beriw kerek. Ílaqtırıwlar tómendegi izbe-izlilikde uyreniledi: jaqın aralıqtan, penaltidan, orta, uzaq hám keyininen toptı tamamlaw. Jaqın aralıqtan ılaqtırıwlar ushın bir qo'lli usıllardan paydalanıladı. Dáslepki shınıǵıwlar qalqanǵa múyesh astında atqarılıp, onı gózlew ushın qosımsha qóllanba retinde isletiledi. Birinshiden, shınıǵıwlar tiykarǵı qol ushın atqarıladı, sonda ámeliyatshılar toptı qoyıp jiberilgen jıldamdı hám qoldıń háreketlerin ózleri sezediler, sonda top nıshanǵa tiyiwin támiyinleydi. Onıń ushın oyınshılar halqanıń ońına bir aralıqtan turıp, gezek menen toptı joqarıǵa kóterip, qolınan «aylantirib» atqaradılar. Qalqannan sáwlelendiriw menen atıw. Keyin shınıǵıwlar háreketde atqarıladı. Eń keń tarqalǵan qáteler tómendegiler bolıp tabıladı: uzınlıqqa sekrew, joqarıǵa emes, ustawda / sekrewde / qádemler ritmining aynıwı. Birinshi qáte túsindiriw hám bir ayog'ini silkitib juwırıwda sekrewde qosımsha shınıǵıwlar járdeminde dúzetiledi. Ekinshi halda, shuǵıllanǵan oyınshı toptı oqıtıwshınıń qolınan uzaǵıraq waqıt dawamında alıp taslaw menen shınıǵıw qılıw kerek. Biypul ılaqtırıwdı úyreniw tekǵana texnikaǵa, bálki tayarlaw hám orınlaw tártiplerine de qaratılǵan. Úyreniwdiń dáslepki basqıshında bul jaqsılaw bolıp tabıladı. Kelesinde demde bir qolli ılaqtırıwǵa ótiwge múmkinshilik beretuǵın joqarıdan eki qol menen usıldan paydalanıń. Maqset qaǵıydaların túsindiriw kerek / sebettiń old shetine /, baslanǵısh pozitsiyasini anıqlawtırıw, gevşeme hám ılaqtırıwǵa tayarlıq / dıqqattı jıynash, hádden tıs kernewden qutılıw /, ılaqtırıw háreketlerin orınlaw. háreketlerdiń turaqlı amplitudasi menen turaqlı ritmda. Orta aralıqqa ılaqtırıw arnawlı tayarlıqtı talap etedi. Ílaqtırıw ushın eń nátiyjeli usıllardan biri saylanǵan / házirde bul bir qol menen tepaga atıw /. Aralıq bólek ornatıladı. Tiykarǵı itibar tuwrı qol jaǵdayına hám qol hám ayaqlardıń muwapıqlastırılgan jumıslarına qaratılıwı kerek. Keyin qoldıń sońǵı háreketine itibar beriledi.

Tuwrı ılaqtırıw ushın eń qolay shárt-sharayattı jaratıw ushın baslanǵısh pozitsiyasi kerekli háreketlerdiń erkin, stresssiz atqarılıwın ańsatlastırıwı kerek. Jeke baslanǵısh pozitsiyasi tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek: kóriw sızıǵı hám toptıń ushıw jolınıń proektsiyasi menen payda etińan nıshan noqatı daǵı múyesh minimal bolıwı kerek; maqul túsetuǵın baslanǵısh pozitsiyasi ushın kórsetilgen sızıqlardı tegislew ushın háreket qılıw kerek.

Ílaqtırıw háreketlerin belgilewde tiykarǵı itibar qol háreketleri amplitudasining turaqlılıǵınǵa beriliwi kerek. Onıń tolıq amplituda, qoldıń tolıq keńeyiwi menen atqarılıwı ushın háreket qılıw kerek tirsek qosılıwı. Toptı tómenge túsiriw yamasa hádden tıs asırıp jiberiw menen baylanıslı barlıq anıq emeslikler tártipke solinishi kerek / tuwrı ayaq / qol jumısı menen - ayaqlardıń dizeleri shozılǵanlıǵı sebepli quwatlı tayaqlanıw háreketi menen. Háreketlerdi tuwrı ózlestiriw qol jumısın oydinlashtirishga múmkinshilik beredi: eger qol tolıq amplituda islese, ol halda qol tábiy sıpırıw háreketin ámelge asıradı, bul bolsa ılaqtırıwda kerek boladı.

Házirde sekrew ılaqtırıw orta aralıqqa ılaqtırıw ushın eń keń qollanıladı. Birinshi shınıǵıwlarda ılaqtırıwǵa eliklew, anıqrog'i ılaqtırıwǵa tán traektoriya menen sekrewde kóshiriw formasında ámelge asıriladı. Tiykarǵı itibar toptı waqıtında baslanǵısh jaǵdayına qoyıp jiberiwge, keyininen sekrew ushın ushıwǵa qaratılıwı kerek. Ushıw qısqa múddetli bolıwı kerek hám ılaqtırıw sekrewdiń eń joqarı noqatında ámelge asırılıwı kerek.

2.3 OYIN WAQTINDA JOL QOYMAW KEREK BOLGAN NADURUS XAREKETLER

Qáteler tómendegishe bolıwı múmkin: toptı óz jayına waqıtında alıp taslamaslik, qol hám ayaqlardıń bir-birine uyqas kelmaytuǵın háreketleri, ayaq barmaǵın ıyteriw, nátiyjede sekrew emes, bálki ırǵıw, toptı waqıtında qoyıp jiberiw.

Toptı sekrewde waqıtında qoyıp jiberiwdi ózlestiriwge tómendegi shınıǵıw járdem beredi: biyiklikte / skameykada, stulda / top menen turing, keyininen sekrep turing, ılaqtırıwdı atqarıń. Háreketde sekrewde tuwrı ushıw ushın siz topsız shınıǵıw etiwińiz kerek

Fizikalıq shınıǵıwdı atqarayotganda shınıǵıw qılıp atırǵan oyınshı tabanınan tabanǵa ayaq qoyıp, soǵan uyqas túrde otırǵanlıǵına isenim payda etiń.

Tamamlaw sekrew ılaqtırıwdı ózlestirgennen keyin uyreniledi. Tamamlaw ushın toptı sabınlaǵısh menen waqıtında tuwrı jóneliste jiberiw qábiletin iyelewińiz kerek. Tómendegi shınıǵıwlar bul maqsetke xızmet etedi:

1. Diywalǵa toptı ılajı bolǵanınsha bálentlew sekrep turatuǵın etip ótkeriń. Aldınǵa jılısıw aldından uzatılǵan qol menen sekrewdiń eń joqarı noqatında toptı uslań

2. Tap sol, biraq toptı uslamań, lekin diywalǵa sabınlaǵısh menen urib qoyıng.

3. Tap sol zat, biraq transferni shınıǵıw sherigi ámelge asıradı.

4. Qaptal sızıqtıń ortasına jup bolıp sap tartıń. Birinshi oyınshı toptı arqa panelge tóbeizadi hám jaqın aralıqtan ılaqtırıwǵa eliklew etip, onı keyin basıp uzatadı. Ekinshisi arqa panelden sekrep shıǵıp atırǵan toptı tamamlawı kerek.

5. Arqa panelge qaray turıp, arqa panelge úsh ret, keyininen sebetke ótiń

Ílaqtırıwlardıń anıqlıǵın asırıw, sonıń menen birge, basqa quramalı texnikalerdi jetilistiriw, olardı ámelge asırıwdıń tuwrı sheberligin bekkemlew, kóp sanlı tákirarlawdı talap etedi.

Usınıń menen birge, oqıw shınıǵıwlarınıń úlken kólemine qaramay, tez-tez júz boladıki, ılaqtırıwlardıń anıqlıǵı etarlicha aspaydı hám olardı jaqsılawǵa sarp etiw etilgen waqıt nátiyjesiz sarplanadı. Bulardıń barlıǵı metodlar hám stilistik metodlardı izlewge bólek qızıǵıwshılıq oyatadı, olardıń járdeminde oqıtıw hám oyın iskerligi processinde ılaqtırıwlar anıqlıǵın asırıwǵa erisiw múmkin.

III BAP SEBETKE TASLAWLARDIN KLASSIFIKACIYASI

3. 1 MUMKUN BOLGAN QATELER

1) eki qol menen ılaqtırıw ; bir qolı menen ilaqtiradi;

2) joqarıdan, ko'krekten, tómennen, joqarıdan tómenge ılaqtırıw, tamamlaw

3) toptı aylandırıw menen, arqa panelden tikleniw menen, arqa panelden qaytpastan atıw ;

4) oyınshı háreketiniń tábiyaatı boyınsha : orından, háreketde, sekrewde:

5) aralıq boyınsha : uzaq, orta, jaqın

6 ) qalqan tárep: tuwrıdan-tuwrı qalqan aldında, qalqanǵa múyesh astında, qalqanǵa parallel.

Eki qol menen háreketsiz turǵan halda ko'krekten ılaqtırıw - basketbolshi pozitsiyasindag’i oyınshı, top tós dárejesinde (ayaqları birdey sızıqta turıwı yamasa bir ayag'i azmaz aldınǵa sozılıwı múmkin) barmaqları menen uslanadı gewde bóleginde dize bolimlerinde ayaqlar azmaz iymeygen, gewde tuwrı, arbag’a jóneltirilgen názer. Toptıń dumalaq háreketi menen bir waqtıniń ózinde (bir waqtıniń ózinde uzatıwda bolǵanı sıyaqlı ) hám sonıń menen birge dize boliminde ayaqlardıń úlken iymeyiwi menen top ko'krekke keltiriledi. Háreketti toqtatpasdan, toptı deneni boylap halqa baǵdarı boyınsha hám qoldıń tolip tosqan háreketi menen joqarıǵa hám aldınǵa alıp barıladı, toptı berip, teris háreket barmaq ushidan bosatiladi, ayaqları bolsa tuwrılanadı. Dene salmaǵı aldınǵa turǵan ayaqqa uzatıladı, denesi hám qolı toptıń ushıwına joldas bolıwı kerek. Toptı qoyıp jibergennen keyin, oyınshı túp jaǵdayına qaytadı.

Múmkin bolǵan qáteler

• qol vertikal túrde joqarıǵa qaray tuwrılanadı

• ılaqtırıw ayaq háreketisiz, teris aylanıw traektoriyasız ámelge asıriladı

• sabınlaǵıshlardıń úlken háreketi joq

• robotlarning qolı hám ayaqları izbe-izligi joq ekenligi.

Bir orında turǵan halda jelkeden bir qol menen atıw. Dáslepki jaǵdayında ayaqlar elkalarining keńliginde jaylasqan. Uloqtiruvchi qol menen birdey nomdagi ayaq 10 -15 santımetr aldınǵa jıljıydı, onıń barmaǵı hám dizesi sebet baǵdarı boyınsha tolıq aylantırıladı, dene salmaǵı eki ayaǵına teń bólistiriledi, top tós dárejesinde.

Usınıń menen birge, ayaqlar bir az egilib, salmaqlıq orayı ayaqlardıń old tárepine ótkeriledi, toptı eń qısqa jol menen oń jelkesine alıp barıladı, shep qol toptı qaptal tárepden qollap -quwatlaydı. Top barmaqlardıń barlıq falanjlarida tolıq jatıwı kerek. Ílaqtırıw qolınıń tirsagi aldınǵa jóneltirilgen, top menen qol ılajı bolǵanınsha keyin basıp egilgan. Jelke sızıǵı polga shama menen parallel. " Ílaqtırıw" qolınıń ayaǵın (ońında ) keńeytiw menen bir waqıtta, ekinshisi qaptal tárepke tartıp alınadı. Top aldınǵa hám joqarıǵa 65-70 dáreje múyesh astında háreket etedi. Jelke, bilek hám qol derlik tuwrı sızıq payda etgende top barmaqlardan kóteriledi. Toptı barmaqlardan kótergennen keyin, qol áwmetsizlikke iyiledi (qo'lni basıp ). Keyin qol tómenge túsiriledi, sonnan keyin oyınshı baslanǵısh pozitsiyasini iyeleydi.

Múmkin bolǵan qáteler:

• balanstı joytıw

• qol hám ayaq jumısındaǵı saykes emeslik

• tirsek bo'g'imidagi qoldıń tolıq uzatılmaǵanlıgı

• qoldıń bir-biriniń ústine chiqmasligi.

Bir qolı menen joqarıdan háreketke atıw toptı dribling hám ustawdan keyin ámelge asıriladı. Oyınshı toptı qádem menen tamshılatib ońına uzatadı (1-qádem, uzın) toptı qolına aladı, shep ayaǵı menen ekinshi qádem qısqa, toqtaydı, tabannan tap ayaqqa aylanıp atır hám usınıń menen birge shep itarib jiberiledi, oń átkónshek hám top oń elkasi boylap alıp barıladı, sonda ol oń qolında jatadı, shep bolsa onı qaptal tárepte qollap -quwatlaydı. Sekrewdiń eń joqarı noqatında qol tirsek qospa bóleginde aqırıǵa shekem tuwrılanadı, ılaqtırıw tawsıladı

sabınlaǵıshdıń úlken háreketi. Toptı bosatgandan keyin, oyınshı eki ayog'iga túsedi. Oń tárepden uloqtirayotgan oyınshılar ushın háreketti ılaqtırıw texnikasınıń xarakteristikası berilgen.

Múmkin bolǵan qáteler:

• toptı uloqtirayotgan qoldıń keri ayaǵı astına túsiriw.

• qádem taslaǵanda ılaqtırıw ushın toptı qol menen keńeytiw.

• tirsekte iymeygen qoldan toptı bosatish.

• toptıń qol menen keskin, kúshli háreketleniwi.

• oń ayaq menen átkónshek etiwmasligi, lekin jaysha dize bo'g'imida ıyıw.

• qoldıń úlken háreketlerin emes, bálki barmaqlardıń iymeyiwi [6].

Sekrew zarbasi orından, dribling hám toptı uslaǵannan keyin ámelge asıriladı. Top menen basketbolchining jaǵdayı, ayaqları bir-birine parallel. Top tós dárejesinde. Oyınshı dize bo'g'imida ayaqlardıń iyiliwin atqaradı, tabanınan ayaq barmaqlarına vertikal joqarıǵa qaray jıljıydı hám usınıń menen birge toptı denesiniń orta sızıǵı boylap júrgizedi, qol menen birge aylanıw háreketin ámelge asıradı. top oń qol barmaqlarınıń barlıq falanjlarida tolıq jatıwı ushın shep tárepke toplar, shep qol bolsa toptı qaptal tárepden qollap -quwatlaydı. Shama menen polga parallel túrde elkama sızıǵı. Ushıwdıń eń joqarı noqatında, oyınshı qollap -quwatlanmaydigan jaǵdayda asılıp turǵanday tuyulganda, uloqtirayotgan oń qolı tirsek hám bilek buwınlarında bukiladi, qoldıń sıpırıw háreketi sebepli top qoyıp jiberiledi. Toptı bosatgandan keyin, oyınshı basketbolchining keyingi háreketleri ushın pozitsiyasini esapqa alǵan halda, eki ayog'iga túsedi.

3. 
   2. MUMKUN BOLMAGAN QATELER
   

• sekrewden aldın zarba ushın top túp jaǵdayına jiberiledi

• toptı shayqalıwı " egilib jatqanda" gúzetiledi

• uloqtirayotgan qoldıń tirsagi túsiriledi hám qaptal tárepke jatqızıladı

• top pútkil kaftda jatadı

• top joqarı jaǵdayında aldınǵa yamasa keyin basıp uzatıladı

• ılaqtırıw waqtında qol tolıq cho'zilmasligi

Ílaqtırıw ushın máslahátlar :

• ılaqtırıwlardı demde orınlaw

• baslanǵısh jaǵdayında, ılaqtırıwdan aldın, toptı denege jaqın, tós aldında uslań

• eger bir qol menen uloqtirsangiz, uloqtirayotgan qoldıń tirsagini aldınǵa alıp barıń

• toptı kórsetkish barmaǵıńız arqalı qoyıp jiberiń

• maqsetlerge mudami qaray turing

• ılaqtırıwǵa tolıq itibar beriń

• ılaqtırıwdıń jeńilligi hám qolaylıgini tamasha etiń

• dúnyanıń eń jaqsı basketbolchilarining ılaqtırıwların tamasha qılıw

• tuwrı ılaqtırıw texnikası joqlıqtı anglatmaydi, individual taslanıw usılın esaptan tısqarı etpeydi.

Bir neshe jıllar dawamında izertlewshilerdińdiń dıqqatları ılaqtırıwlardıń anıqlıǵına tásir etiwshi faktorlardı anıqlawǵa, sonıń menen birge bul kórsetkishni asıratuǵın túrli usıllar hám stilistik metodlardı islep shıǵıw hám sınap kóriwge qaratılǵan. Bul usıllar, birinshi náwbette, differentsial inhibisyon dep atalatuǵın fiziologikalıq Mexanizmlerge tiykarlanǵan usıllardı óz ishine aladı. Sportda bul mashqala v. S. Farfel tárepinen islep shıǵılǵan hám " wazıypalardı birlestiriw" usılında konkretlestirilgen. Usıldıń mánisi sonnan ibarat, shınıǵıwlar processinde sportshılar az-azdan jaqınlashuvi menen keskin keri wazıypalardı atqarıp, qábiletti rawajlantıradı bulshıq etlerdiń háreketlerin parıqlaw. Ílaqtırıw anıqlıǵın asırıw ushın bul usıldan paydalanǵan halda basketbolchilar uzaq hám qısqa aralıqlarǵa ılaqtırıwlardı kontrasttıń az-azdan tómenlewi menen gezekpe-gezek atqaradılar, nátiyjede hár túrlı aralıqtan anıq ılaqtırıwlardı orınlawda bulshıq et háreketleriniń differentsiatsiyasi rawajlanǵan.

3.3. TOPTI TASLAWDA JETILISTIRIW WAQTINDA KORIWDI JETILISTIRIW

Toptı sebetke taslawdı jetilistiriwde bul usıldan paydalanıw ápiwayıroqdan joqarı nátiyjelerdi kórsetedi ılaqtırıwlardı qayta tákirarlaw. Basketbolshilar texnikanı jaqsı orınlaw texnikasın ózlestirip alǵandagina " wazıypalardı birlestiriw" usılınan paydalanıw nátiyjeli boladı. Sebetti atıwda qatań uqıpǵa erisiw ushın, atqarıw etilish usılınan qaramastan, eń nátiyjeli usıl bul tákirarlaw usılı bolıp, ol erda ılaqtırıwlar málim bir noqattan alınadı.

Sonday etip, S. A. Keraminas, jańa baslaǵan sportshılarǵa ótkerilgen izertlewinde, eń jaqsı tásir sub'ektler standart pozitsiyalardan ılaqtırıwlardı ámelge asırǵanda, olar uqıptı bekkemlamaguncha hám atqarıw texnikası turaqlılashguncha gúzetiledi. Keleshekte eń jaqsı nátiyjelerge erisildi mashqalalardi jaqınlastırıw usılına uqsas " wazıypalardı belgilew tiykarǵına qaraǵanda qıyınroq" usılınan paydalanǵanda" wazıypanı belgilew tiykarǵına qaraǵanda qıyınraq" usılınıń mánisi sonda, ılaqtırıwlar aldın uzaǵıraq aralıqtan, keyininen tiykarǵısı - tıńlawshınan ámelge asıriladı. Bul usıl menen alınǵan nátiyjeler úzliksiz aralıqtı kóbeytiw usılı menen erisilgen nátiyjelerge qaraǵanda talay jaqsı edi.

Sońǵı payıtlarda ılaqtırıwlar kishilew diametrli halqaǵa ótkeriletuǵın usıl keń qollanila baslandı. Bir qatar qánigeler hám tárbiyashılardıń pikirine kóre, bul túrli aralıqtan ılaqtırıwlardı ámelge asırıwda xitlar payızınıń sezilerli dárejede asıwına járdem beredi. Diametri kishreytirilgen halqalardan paydalanıwdıń maqsetke muwapıqlıǵı haqqındaǵı barlıq dáliller avtorlardıń sub'ektiv pikirlerine tıykarlanıp, olar kishilew diametrli halqalarǵa taslaw úlken itibar, háreketti shólkemlestiriwde qatańlıq hám basqalardı talap etedi. Maqsettiń ózgeriwi faktorın (atap aytqanda, basketbol halqasınıń úlkenligi) úyreniwge urınıslar kishilew diametrli halqalardan paydalanıw maqsetke muwapıqlıǵı tuwrısında isenim menen búydewge múmkinshilik bermeydi.

Avtorlardan kewilli qosımsha shınıǵıwlarda da, sebetke taslawdı jaqsılawda da qosımsha kórsetpelerden paydalanıwǵa úlken áhmiyet beredi. Bul stilistik texnikadan paydalanıw ılaqtırıw háreketin oydinlashtiradi, aytıp otedi

Maqsettiń ózgeriwi faktorın (atap aytqanda, basketbol halqasınıń úlkenligi) úyreniwge urınıslar kishilew diametrli halqalardan paydalanıw maqsetke muwapıqlıǵı tuwrısında isenim menen búydewge múmkinshilik bermeydi.

Avtorlardan kewilli qosımsha shınıǵıwlarda da, sebetke taslawdı jaqsılawda da qosımsha kórsetpelerden paydalanıwǵa úlken áhmiyet beredi. Bul stilistik texnikadan paydalanıw ılaqtırıw háreketin oydinlashtiradi, aytıp otedi hárekettiń tuwrı atqarılıwı menen payda bolatuǵın zárúr bulshıq et sezimlerine itibar.

Sebetke zarbalarni jaqsılawda qosımsha kórsetpelerden paydalanıw basketbolchilar qáteleriniń ózgeshelikine baylanıslı. Sonday etip, Keraminas óz dóretpelerinde sebetke taslawdı jaqsılaganda, aldın basketbolchilar arasında tez-tez ushraytuǵın qátelerdi anıqlawdı usınıs etedi, keyininen olardıń tábiyaatınan kelip shıǵıp, halqa ústindegi qos jantlar hám antennalar sıyaqlı qosımsha kórsetpelerdi qollań.

Biraq shınıǵıwlar processinde ılaqtırıwlardı jetilistiriwde qosımsha kórsetpelerden paydalanıw dáslepki basqıshında ózin aqlaydı. Bul stilistik texnikanı turaqlı túrde isletiw istalmagan aqıbetlerge alıp keliwi múmkin, sebebi oyın sharayatında birpara qosımsha belgilerdiń joq ekenligi olardı isletiw menen shınıǵıwlar processinde islep shıǵılǵan qural sheberliginiń aynıwına alıp keliwi múmkin.

Sebet de xitlarning anıqlıǵın asıratuǵın stilistik metodlardan biri bolıp tabıladı. Anıq tábiyaat daǵı háreketlerdi ámelge asırıwda kóriwdi óshirip qoyıw, sub'ektlerdiń qural bayqaǵıshlıǵın kusheytiwi sebepli olardıń anıqlıǵın asıradı. Toptı sebetke urıwdı jaqsılaganda, ılaqtırıw háreketin kózlerin jumıp orınlaw, bulshıq etlerdiń háreketlerin parıqlawın hám bulshıq etlerdiń bayqaǵıshlıǵın anıqlıǵın asırıp anıqlıqtı asıradı.

Basketbolda texnikalıq háreketlerdiń natiyjeliligi ólshew atqarılıw tezligi hám anıqlıǵı menen belgilenedi. Hár túrlı aralıqtaǵı háreketlerdiń tezligi hám anıqlıǵı kombinatsiyası zárúr shárt bolıp, onıń atqarılıwı ılaqtırıwdıń anıqlıǵın támiyinleydi.

Marmarning salmaǵı texnikalıq háreketler natiyjeliligine qanday tásir etiwi haqqında sóylegende, bir qatar avtorlar tárepinen alıp barılǵan eki izertlew baǵdarın atap ótiw kerek. Bul snaryadlarning salmaǵı hám ólshemleriniń texnikalıq háreketlerdiń tezligi hám anıqlıǵına tásiri.

Basketbolda toptıń salmaǵı ózgeriwi menen baylanıslı halda toptı sebetke taslawdıń anıqlıǵın úyreniw v. M. Koryagin tárepinen ámelge asırıldı. Ol hár túrlı salmaqlıqtaǵı toplar menen orınlanǵanda ılaqtırıwlardıń anıqlıǵı ózgerip barıwın anıqladi. Optimal salmaqlıqtaǵı toplardı ılaqtırıw azraq yamasa azraq salmaqlıqtaǵı toplardı taslawdan kóre natiyjelilew edi. Oyın iskerliginiń ayriqsha qásiyetlerin esapqa almaǵan halda sebetke toptı taslawdı jetilistiriwde stilistik metodlardan paydalanıw oyın daǵı xitlar payızınıń kóbeyiwine alıp kelmeydi. Báseki sharayatında basketbolchilar shınıǵıw sharayatında birdey aralıqtan ılaqtırıwlarǵa salıstırǵanda ılaqtırıwlardıń anıqlıǵın sezilerli dárejede azaytadı.

JUWMAQ

Izertlew mashqalasına arnalǵan ilimiy hám stilistik ádebiyatlardı analiz qılıw sonı kórsetti, basketbol texnikasın úyretiwde texnikanı ámelge asırıwda qátelerdi anıqlaw ushın úzliksiz túrde imtixanlar ótkeriw zárúr. Ásirese, ılaqtırıwlar atqarılıwına itibar beriw kerek, sebebi ılaqtırıwlar basketboldıń tiykarǵı texnikalarınan biri bolıp, quramalı dúziliske iye. Oqıw procesi natiyjeliligin asırıw ushın basketbol programmasına kóplegen ılaqtırıw túrleri kiritilmewi kerek. Bul keleshekte onı ámelge asırıwdıń jaqsı texnikalıq kórsetkishleri menen turaqlı qural sheberligin qáliplestiriwge múmkinshilik beredi.

Texnikanı qáliplestiriw waqtında ılaqtırıw shınıǵıwlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talap olardıń atıw aralıǵın, toptıń salmaǵın hám basketbol sebetiniń bálentligin tártipke salıw arqalı erisilgen jas basketbolshılardıń ılaqtırıw kúshiniń rawajlanıw dárejesine muwapıqlıǵı bolıwı kerek.

Basketbolshılar sebetshege jaqın, orta, uzaq aralıqlarǵa ılaqtırıwlardı ózlestiriw procesi, eger oqıtıw metodikası tómendegi quramǵa iye bolsa, jáne de tabıslı boladı: ılaqtırıw texnikasın túsindiriw; traektoriya boyınsha juplıq menen ılaqtırıwdı orınlaw; jaqın aralıqtan sebetke soqqılar (onıń, shep hám keyin oray ); aralıqtı turaqlı túrde asırıp, toptı sebetke taslaw; vizual uyqas jazıwlar punktlerinen paydalanıw; qátelerdi saplastırıw boyınsha turaqlı jumıs; jetekshi shınıǵıwlardan paydalanıw; fizikalıq qábiletlerdi rawajlandırıw ushın shınıǵıwlardan paydalanıw.

ADEBYATLAR DIZIMI

1. Axmerov, E. K. Mektepte sport hám ashıq oyınlar. / E. K. Axmerov-Minsk, 1995.-98 s

2. Babushkin v. Z. Jas basketbolchilarni tayarlaw.- K.: Zdorov'ya, 1998.-

144 p., Ill

3. Basketbol / vM Koryagin, vN Muxin, vA Bojenar, R. S. Mozola.- K.:

Joqarı mektep. Bas baspa, 2005 y.- 232 p., 41 kesel.

4. Basketbol: oyın hám shınıǵıwlar : Abbr.per. anglichan tilinen L. S. Feigina.- M.: Fizikalıq mádeniyat hám sport, 1996.- 280 p., Ill.

5. Aǵash D. Zamanagóy basketbol: Per. anglichan tilinen - M.: Fizikalıq mádeniyat hám sport, 2007.- 256 b., Ill.

6. Gomelskiy A. Ya. Basketbol. Ustazdıń sırları.- M.: " Yarmarka" agentligi, 1997.- 224 b., Ill.- (" Sport" ceriyasi).

7. Kondrashin v. P., Koryagin v. M. Eń joqarı dárejedegi basketbolchilarni tayarlaw.- Kiev: Zdorov'ya, 1998.- 96 p., Ill.

8. Koryagin v. Taǵı bir bar erkin atıw haqqında // Sport oyınları.- № 10, 1995.- B. 14-15+