Спорт турлари мусобакаси психалогиясининг тавсифи ва тахлили

СПОРТ ТУРЛАРИ МУСОБАКАСИ ПСИХАЛОГИЯСИНИНГ ТАВСИФИ ВА ТАХЛИЛИ
ЎзбекистонРеспубликасихудудларидажисмонийтарбияваоммавийспортниянадаривожлантириш Дастурининг асосий йўналишлари қаторида -таълиммуассасалариўқувчилариорасиданиқтидорлиспортчиларнисаралаболиш (селекция) вауларнимақсадлитайёрлашвазифаларимуҳимаҳамияткасбэтади [1].Ҳозиргидаврдаспортчишахсиганисбатанэътиборваталаблармажмуидаболаларспортидагииқтидорвамалакаларнисаралашназариясинингюзагачиқаришгаалоҳидаурғуберилмоқда. Болаларниспортгасаралашназариясинингбошланишдаври 60-йиллар ўрталаридаРоссиява чет мамлакатлардабошланганлигигақарамасданбугунгикундаэнгдолзарбмуаммоларқаторидаўринолган [2].
Иқтидорлиболаларниспортгасаралашмуаммоларидоимийизланишиорқалимукаммаллаштиришвадавомийтадқиқотларолибборишнитақазоэтади Спорт мактабларигаболаларнисаралаш, бўлажакнатижаларнипрогнозлаштиришметодларинингилмийасосланганлиги, болаларспортиданбошлабюқоринатижаларспортигақадармуҳимва
ажралмасбосқичсаналади [3,4].
Болаларнингспортдагибошланғичнатижалариданқониқишҳисси-спорт туринитўғританланганлигибилантўғрипропорционалдир. Шунингучун спорт туринитўғританлашқайта -қайтасинашорқалиэмас, балки ўқитувчи, спорт мураббийларикабимутахассисларвакенгжамоатчиликтомониданбошқариладиганжараёндир. Болаларнисаралашва спорт орентация
масаларида “спортограмма” орқалиамалгаоширилади (алоҳида спорт туринингорганизмгакўрсатадиганталаблари, иқтидорвақобилият).
Қобилият- белгиланганфаолиятганисбатаншартлиэҳтиёж, фаолиятбиланбоғлиқвазифаларучунзарурбўлганбилим, кўникмавамалакаларни тез эгаллашнатижасидагисамарадорликдир.
Спорт иқтидори- организмнинг анатомо-физологикхусусиятларибўйичажисмонийҳаракатниосонбажараолишорқалисамарадорликкаэришишйўлидафаолиятгайўналтирилганқобилиятларбирикмасидир.
Спорт ариентацияси- инсоннингмаълумбир спорт тури биланшуғулланишигайўналтирилган, унингқизиқиши, бўлажак спорт машғулотлариданқониқишинипрогнозлаштиришкабитадбирлартизимидир.
Жисмонийтарбиява спорт оммавийлигиниривожлантиришвазифасимумкинқадаркўпроқболаларниушбуфаолиятгамунтазамжалбқилинишибиланбоғлиқ. Бир қатормуаллифларфикрларигатаянадиганбўлсак, болаларваўсмирлар спорт мактабларинингбошланғич спорттайёргарлигибосқичивазифалариқаторидаўқувчиларнингсоғлигинимустаҳкамлаш,
жисмонийривожланишдаражасиниошириш, аҳлоқийбурчваиродавийсифатларнитарбиялашгақаратилганмасалаларнингҳамбелгиланишимуҳимаҳамияткасбэтади [1].
Аксарият спорт мактабларида, айнанбошланғич спорт тайёргарлигигуруҳларида 10-20% гача ўқувчиларқўнимсизлигианиқланди. Паст самарадорликсабабларисифатидаўқувмашғулотжараёнинингташкилланишидагибаъзийўлқўйилганхатоларваумумантарбиявий,
тарғиботишларнингсустлигикузатилди.Спорт мураббийларнингфикрларичаайримсабабларгакўра спорт фаолиятларини
тўхтатганўқувчиларнингаксариятқисмиўзинингбашланғич спорт ихтисислигидаюқоринатижаларгаэришишимумкинлигиэътирофэтилди.
Умумтаълиммактабларнингбошланғич (1-4 синф) мактабёшдагиболаларўзларинингхоиш-истаклариниимкониятларини объектив баҳолашгақодирэмасликлариҳаманиқланди,яъниуларнингасосийқизиқишсабаблари чемпион бўлишликни (n=78%) ташкилэтади. Бундан
ташқари, ўқувчилар спорт таълиминингболанғичэтапларидажамоавийишлар, мусобақа,баҳслашувларнингайримэлементлари, яънижамоавийфаолиятнибаҳолашгақаратилганлиги. Материалы республиканской научно-практической конференции с международным участием
уларгакўпроқмаъқулкелади. Айнан 9-10 ёшдагиўқувчиларбиланишлашдаиндивидуалликкахосишюритишмаълуммаънодаўзиниоқламайди, чункибуёшдаасосий мотив сифатидаўзтенгдошлариваўқитувчибиланбиргаликдажамоавиймуносабатлархусусиятиустунлигижиҳатиданажралибтуради.
Ўқувчиларнингтомониданбошланғич спорт ихтисиослигинитанлаш, спортмашғулотларидакўникмаларниаста-секинликдамустаҳкамланишивазифаларисамарадорлигинитаъминлашдаота-оналарнингмуносабатлариҳаммуҳимомилсаналади.Бошланғич спорт тайёргарлигибосқичидасалбийузилишҳолатларикузатилганўқувчиларнингота-оналари, спортнингшахсривожига, организмгавакундаликҳаёттарзигатаъсири, аҳамияти
тўғрисидатизимлимаълумотга зга эмаслар. Энгнохушвазиятларданбириоилавийкудаликтурмушвазифаларнингфарзандларимизистиқболиданкўрааҳамиятлироқдеббилишимиз.
Таълиммуассасаларда, кенгжамоатчиликорасида спорт фаолиятигадоирмахсусбилимларниоммалаштириш, болаларқизиқишларинишакллантиришгайўналтирилганишларасосинитарғиботташвиқоттадбирларташкилтопади.
Мактабамалиётидамавжудбўлганмуаммоларниўрганишжараёнидасоциологиктадқиқотўтказилди. Тадқиқотмақсадигаасосанетукспортчиларнинг (2014 - 2019 йилларОсиёўйинлари,олимпиада, совриндорлари, унверсиадақатнашчилари) спортгакирибкелишисабаблари
ўрганилди.Респондентлар сони п = 47 спортчиларнингберганжавобларитаҳлилида:- жисмонийтарбияўқитувчилари 60%; ота-оналарлари 18 %; ўртоқлари 12%-яқинкишилари 7%; мустақил 3% етукспортчиларнинг спорт туринитанлашдагисабаб,оқибатларўрганилади.Демакжисмонийтарбияўқитувчиларибувазифаларниечишгақодирбўлганетакчи
таълимсубъектисифатиданамоёнбўляпти. Масалагаўзгачаёндашадиганбўлсакўқитувчифаолиятибиланбоғлиқжисмониймаданияттаълимтизимисамарадорлигиваўқувчиларнингота-оналари, ўртоқлари, яқинкишилари, мустақилимкониятлариорасидаижобийбоғлиқлик(тўғрипропорционал) мавжудлигиспортгасаралашфаолиятинингтеологикжараёнига
методалогикёндашувмасалаларивужудгакелишикузатилади.
Педагогик кузатишлардавомидабошланғичсинфўқувчиларининг спорт биланшуғулланишиистиқболлари (мотивация) ўрганилди (спортгабўлганмуносабатлари). Олинганжавоблармоҳиятигакўраиккигуруҳгаажратиш мумкин:
1. Спорт фаолиятимотививациясигабевоситаалоқадор.
- чиройли, эстетик ҳаракатларданқониқишҳисси;
- ўзгарувчанвазиятлардаўзинибошқараолиши;
- имкониятиникўрсатаолишорқалиатрофдагиларэътибориниқозониш;
- номдорспортчиларгатақлидқилиш.
2. Спорт фаолиятимотивизациясигабилвоситаалоқадор.
- чиройликучлисоғломбўлиш;
- ота-оналархохишигакўра.
А.Ц.Пунимаълумотларигакўра, бошланғичсинфўқувчилардамотивизациянингдинамиклиги (ўзгарувчанлиги) хусусиятиустунлигибиланажралибтуради. Статистикмаълумотларигакўраўқувчиўзинингшахсийистакваэҳитёжлариданкелибчиқиб спорт билан
шуғулланишгажазмқилсанатижаларнингўсишсуръатидаижобийликвасабабсизкетибқолишларнисбатанкамсодирэтилишикузатилган [5].
Хулосашундаки, жисмониймаданияттаълиммазмунида ДТС талаблариқаторидаўқувчиистакларини, қизиқишларинишакллантиришвазифалариниҳалқилишдатизимлиёндашувмасаласимоҳиятанзарурийшартдир.

Адабиётлар:
1. Жисмонийтарбияваспортниянадаривожлантиришчора – тадбирларитўғрисида.ЎзбекистонРеспубликасипрезидентининг ПҚ 3031- сонлиқарори,2017 йил, 3 – июн.
2. Гаппаров З.Г. Спорт психологияси Т., “Меҳригиё” М,ЧЖ, 2011, 33 бет.
3. Быков Б.А. Прогнозирование двигательньх способностей и основа ранней ориентаций вспорте: Учебно-метод.пособие. М. 2007 год, стр.42.
4. Губа Б.П.Основырасподнания раннего спортивного таланта. Учебно-пособие длявысше.учеб.заведений физической культурь-М: Терра-спорт. 2003 год, 117 стр.
5. Пуни А.Ц. Психологическая подготовка к соревнованиям в спорте-М.1969 год, 174стр