So'zlda turdl: O'quvchl darsda yalangbosh o'tlrtshl lozlm! Qoida shunday!



Download 1,46 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/2
Sana26.06.2022
Hajmi1,46 Mb.
#706582
  1   2
Bog'liq
True




so'zlda turdl:
— O'quvchl darsda yalangbosh o'tlrtshl lozlm! Qoida shunday!
Telpaglmnl kallamga boslb ushladim.
— O'quvchl Qurbonov, senga aytyapman!
Mk) etmadlm. Mualllmlmlz telpaglmnl boshlmdan yullb oldl. Derazadan tashqariga otlb
Slnflmlz bolalar kulglsldan zlrillab ketdl. Bolalar kallamnl oftobga mengzab qlyqlrdl:
— Ura-a-a, kun chlqdi!
Kallamnl qo'llarim bllan yashlrdlm, ho'ngrab ylg'ladlm. Slyohdonnl ollb, mualllmnlng 
yuziga otdlm. Tegmadl. Keyln, tashqari otlldlm. Maktabdan qochlb ketdlm.
Yana qaytlb maktabga oyog'lmnl bosmadlm. Dlrektor bllan slnf rahbarlmlz kellb tavallo 
qlldl. Onamlz aldab-avradl. Baiiblr maktabga bormadlm.
Beshlnchl slnf kallam bllan qoldlm.
Odamlar menl kal deydlgan bo'ldl! Zlyodulla kal emlsh! E, tavba-e, tavba-e!
Awal-avval uyatdan quloqlarlmgacha lovullab yondlm. Ko'ngllm o'ksldl. Keyln-keyln 
botmaydlgan bo'ldl. Kal so'zl ko'ngllmga slngdl. Quloqlarlm kalga o'rganlb qoldl.
Endl, Zlyodulla kal, demaydlganlardan o'pkaladlm. Aynlqsa, pochtachldan hafsalam plr 
bo'ldl. Qachon ko'rsa o'rtoq Qurbonov, deydl. G'ashlm keladl. Menl mayna qllayotganday 
tuyuladl.
Blr safar Jerklb tashladlm:
— Nlmaga menl o'rtoq Qurbonov deyslz? Men blr amaldormldlmkl, yo, dlplomlm 
bormldlkl, o'rtoq Qurbonov deyslz? Bor-yo'g'l beshlnchl slnf kallam bo'lsa. Ko'p mayna 
qllmartg, sochlm bo'lmasayam tarog'lm tlllodan!
— Bo'lmasa nlma deyln?
— El qatorl Zlyodulla kal deya bering. O'z otlm o'zlm bllan...
Xudoga shukur-e, endl pochtachl-da kal deydlgan bo'ldll Olplom so'ramaydlgan turll 
Ishlarda Ishladlm. Qorovul bo'ldlm, go'loh bo'ldlm. Oxlri podachl bo'ldlm. El qo'ylnl 
boqdlm.
Adlriarda qo'y boqlb, nay chaldlm. Nafaslm yetmay qoldl. Shunda, eskl blr do'mblra 
topdlm. Do'mblramnl sayratdlm, bepoyon adlriar, yoylllb o'tlayotgan qo'ylar, cho'qqllar 
uchlda uzmay chug'urlayotgan qushlar, pag'a-pag'a oppoq bulutlarga qarab doston 
aytdlm. Du dostonlaml to'ylar, oils yaldo kechalaii bobolarlmlz ЫП qo'ylb blri aytar edl. 
Bobolamlng ko'plaii rahmatllk bo'ldl. Rahmatllklarday doston aytib bo'lmaydl. Blznlkl, 
baholl qudrat...
o'ramang, men aytmayman... Otl Momosuluv emlsh. Yuzlari 
kulchadayml, yo, suluvml? Ko'zlarl qoraml, yo zlg'lr gulldayml? Qoshlarl quyuqml? 
Quyuq bo'lsa, qayrllmaml? Kechaslllgldan ko'rmas emlshman, bllmas emlshman. 
Ko'roydln emlsh. Momosuluvlar ko'chaslda telba bo'lib yurar emlshman. Blr nlma 
yo'qotganday tentlrar emlshman. Yo'l chetldagl toshga cho'nqaylbman, kaftlartmnl 
lyamglmga tlrabman. Oyga mahllyo bo'llb-mahllyo bo'lib termlllbman. Oynlng betl klr 
emlsh. Oyga sonslz oshiqlar mahllyo termlldl. Oy qaysi oshlqqa blr o'plch berdl? Oy 
qaysl oshlqqa vafo qlldl?
Oyga qo'l slltab, o'rlmdan turibman. Momosuluvlar d


Daraxtlar panalab, derazaslga termllibman. Olmalarldan uzlb-uzlb yebman. Keyln, 
ayvonlga, undan Ichkariga kiiibman. Tlmlrskllanlb, to'shaginl topibman. Momosuluv 
uyg'onlb ketlbdl, chirtllayman, ket, debdl. Men yolvoribman. Qo'llmnl uzatlbman. U 
qo'llmnl qaytarlb, o'zlmga surlbdl. Keyin, Momosuluvning qo'ynlga klrlbman! 
Blrodariar-ye, Jamlkl olam blr taraf, qo'yln deganlari Ыг laraf ekan! Ahay-ahay!
Bortga shukur qllsam bo'lmasmldl? Тек yotsam bo'lmasmldl? Qo'ynlga qanoat qllsam 
bo'lmasmldl?
Men tlnmas, Momosuluvning ko'ngllga-da klribmanl Oshlqona-oshlqona qadamlar boslb, 
ko'ngllnl ovlabman. Zlm-zlyo blr olam emlsh. Tevarak huvlllab yotarmlsh. Qlmlriagan Jon 
yo'q emlsh. Erkak zotlnlng o'zl tugul, I
2
lari-da yo'q emlsh. Behlshtday blr olam emlsh. 
Tevarakka alanglab, kular emlsh man: ushbu behlshtga mendan o'zgalar kelmabdl! 
Ko'ngllmnl zo'r blr xushvaqtllk qltlqlar emlsh: ushbu behlshtga blrlnchl bo'llb men qadam 
qo'ylbman! Ahay-ahay!
Ko'zlmnl ochsam uy zlmlston, bollshnl quchoqlab yotlbman.
Uyqum qochdl. Uyqumnl quvalab, shlftga qarab yotdlm. Chin, qlshlog'lmlzda shunday 
qlz bor. Otl Momosuluv.
Ertalab tatll qlldlm. Bellmga tushllk o'radlm. Zarang tayog'lmnl oldlm.
Elburutdan podayotoqqa bordlm. Blr toshga yonboshlab oldlm.
El qo’y-echkllarinl haydab keldl. Shunda... shunda, u-da keldll 
Men o'mlmdan turib qaradlm. Xayollmda, yuzlarlm lovullab qlzldl.
U qo'lldagl xlvlchnl qo'ylari ketldan otlb yubordl. Izlga qayrlllb ketdl. Menga qayiillb-da 
qaramadl. AJabo, и kecha menl ko'rdlmlkln? Uyalganldan tez qayrlllb ketdlmlkln? 
Blrodariar, shu qlz ko'z oldlmdan ketmay qoldll Kechasl-da, kunduzl-da! Shu qlzga 
sovchl qo'ydlml
— Tegmayman, kallasl kal, — debdl.
Yo, plrlm-ey, yo plrim-eyl Kal bo'lsa nlma bo'pti? Gap Jundaml? Junda aql borml, 
xohlagan yeriga blta beradl-da. Blrovga quyuq bltadl, blrovga slyrak bltadl. Yana blrovga 
bltta-da bitmaydl. Bo yaratgannlng Ishl-dal
Jun eklsh dehqonchlllkmldlkl, ayb bo'lsa! Ana, kallaslga )un ekmadl, eksa-da, sug'orib, 
parvarishlamadl, oqlbat, qurlb qoldl, desa. Mayll, ana unda menl kamsltsln. Zlyodulla 
kakla erkakllk uquv yo'q, mushtday kallaslga jun eklb ololmadl, desln. U yaxshl er 
bo'lmaydl desln...
Men barlblr shashtlmdan qaytmadlm. Sovchlnl boslb qo'yaberdlm.
— Aytlb qo'ylnglar, men hall ot ollb, ko'pkarl chopamanl — dedlm.
Momosuluv noz qlllb-qlllb, oxlrt ko'ndll
To'y-tomosha bo'ldl. U mastona-mas(ona qadam qo’ylb, chlmlldlqqa kelln bo'llb klrdl. 
Men mardona-mardona odlm qo'ylb, kuyov bo'llb klrdlm.
Momosuluvga ko'rgan tushlmnl aytlb berdlm.
— Sen ham shunday tush ko'rlb edlngml? — dedlm.
— Ko'rlb edlm, - dedl.
— Chlnlngnl ayt, - dedlm.
— Chlnlm, - dedl. - Lekln, tanlyolmay qollb edlm, chlroq o'chlq edl, — dedl.
— O'sha men edlml — dedlm, ko'kraglmga urdlm.
— Slz ekanllglnglznl blllb tegdlm-da, — dedl.
— Ahay-ahay I - dedlm.
Blrodariar, Momosuluv tushlmda. Cho'lpon edl, hushlmda Oy edl, qo'ynlmda Oftob bo'ldll


Blr suruv qo'y sotdlm. Pullnl bellmga o'radlm. Namoz chavandoznl oldlmga sollb, 
Oboqllga Jo'nadlm.
Blrodariar, blznlng Surxonda mana bunday gap bor: ot olsang, Oboqlldan ol, ayol 
olsang, Irg'alldan oil
Bunlng mag'zl shukl, ot deganlari devl Ot bepoyonllknl deydl. Ot masofa nlmallglnl 
bllmaydl. Ot qahraton qlshda-da dasht-biyobonlarda choplb o'sadl. Ana shunda 
dlrklllagan ot bo'ladll Qo'ltlqlari cho'zlladl, ko'kraklarl enllk bo'ladll Uchqur keladi! Bedov 
ot bo'ladll
Oboqli ana shunday dashtl
Irg'all deganlda qlz bor! Irg'allnlng qlzlari zuvalasl plshlq keladi. Klymaganl yettlnchl 
kallsh klyadll Barlnlng bell baquwat, bo'llmll bo'ladl. Irg'allnlng qlzlarinl quchoqlasa, 
qo'yln to'ladl! Irg'allnlng qlzlari ko'rgan farzand-da alpomlsh-kelbat bo'ladl. Bolsl, 
Alpomlsh aynl shu Irg'allda o'tgan-dal 
Ana, blldlnglzml, elnlng gapl qayoqqa borayaptl?
Men Ikkl kun ot sayladlm. Oboqli dashtl gala-gala otl Dasht changltlb choplb yurlbdl! Blr 
yashar qulunlar, uch yashar toylar, to'rt yashar g'o'nonlar, best) yashar do'nonlar! 
Sag'rislga uy tlksa bo'ladlgan baytallar! Haybatll ayg'lrlarl..
Blrovinl ushlab, old tuyoqlarlnl juftladlm. Tuyoqlari orasldan musht urdlm. Mushtim o't- 
madl. Bordl-yu o'tsa, yaxshl ot bo'ladl. Qo'ylb yubordlm. Yana blrovinl ko'rdlm. 
Durustglna-yu, faqat qoml yo'q. Bor bo'lsa-da, juda tor. Bunlyam qo'ylb yubordlm, 
bo'lmaydll
Blrodariar, ot olsang, ho'klz qorindan ol, ho'klz olsang, ot qorindan oil
Orqa kezanagl bolanlng bllaglday bo'llb turadlgan ot yaxshl keladi. Shundaylnl Izladlm.
Yo'llqmadlm. Qopqog'l enllk ot-da yaxshl bo'ladl. Bundaylnga-da ko'zlm tushmadl.
Galanl aylanlb yurdlm. Blr bo'zga ko'zlm tushdl. Shunl ushladlm. Tishlarlnl ko'rdlm. Yoshl
yettida bo'lsa-da, hall ozlqll tlshl chlqmabdl. Asllda, besh yoshlda chlqadl. Oemak, endl
chlqmaydl. Ozlq tishslz ot xoslyatll ot bo'ladll
Blrodariar, shu bo'zga dll ketdll
Uch mlngnl naqd sanab berdlm. Bo'znl mlnlb keldlm.
Omborxona oldldagl ustaxonaga ollb bordlm. Bo'zga burov sotdlm: Ipga tayoqcha 
bog'ladlm, tumshug'ldan o'rab buradlm. Burov tayoq bo'z tumshug'lga botdl. Bo'znl 
qlmlrlatmay qo'ydl.
Usta bo'z oyoqlarlga nag'al qoqdl.
Blrodariar, asov otnl taqa to'xtatadll
Hovll chetlda oxur qlldlm. Bo'znl shu oxurga bog'ladlm.
Onamlz norozl bo'ldl. Betl burlshlb-burishlb og'rindl. Lablnl burlb mlng'llladl:
— Otlm nlmam... otdan mashlna yaxshl... — dedl.
— Mashlnam nlmam? Otl bomlng — qanotl bor, — dedlm.
- Otga yemlsh qanl...
- Yemlsh? Xudo har Jonlvoml o'z rizql ro'zl bllan yaratadl. Ot bltdl — qanot bltdl.
Yemlsh toplladl.
Blrodariar, mashlna deganlari temlrl Jon I yo'q! Jonl yo'q temlr odamga el bo'lmaydl! 
Temlmlng yuragl yo'q-dal Ot odamga el bo'ladl. Bolsl, otnlng Jonl bor, yuragl bor-dal
El menga-da bumlnl Jlylrlb qaradl, otlmgada bumlnl Jlylrib qaradl. El, og'zlnl i



Blrodarlar, bo'z otlm - Tarlon bo'ldl! Men Tarion otll bo'ldlm! 
Otnlng sarasl tnenda, qullng o'rgllslnl menda!
Tarlonnl qora Ishlarga solmadlm. Adlrlarda o'ynoqlatlb mlndlm. O'ynoqlatlb-o'ynoqlatlb 
qo'y boqdlm.
Shunday blr kunda kolxoz ralsl shofyori ot choptlrib keldl. Uni rals yuborlbdl. Borlb, 
Zlyodulla kalnl ollb kel, debdl. Radlodan odam kellbdl. Eng yaxshl podachlnl aytlng, 
radloda chlqaraman, debdl. Shunda, rals menl aytlbdl.
Awal-avval Ishonqlramadlm. Shofyorga slnchlklab qaradlm. Chin gapga o'xshadi. 
Shundan keyln qo'ylaml shu yaqlndagl Asad cho'ponga taylnlab keldlm.
O'zlmda yo'q xushvaqt bo'ldlm. E, yashang-e, rals aka-ye, dedlm. Blzga o'xshagan 
kallamlng yaltlroq boshlga-da oftob chlqsln debslz-da, dedlm. E, shop mo'ylovlnglzdan-
Hall tutllmagan beqasam choponlmnl klydlm. Telpaglmnl klydlm... 
Blnoylday orasta bo'ldlm.
Tarlonnl Idora oldlga bog'ladlm.
Do'mblra, tushllk sollngan xurjunnl yelkamga tashladlm. Asta-asta Ichkarlladlm.
— Assalomu alaykuml — dedlm.
— Aha, kellng uka, kellng.
Gllamdan avaylabglna yurdlm. To'rdagl nlmkatda yalpaylb o'tlrgan odam bllan 
qo'shqo'llab ko'rishdlm.
Oarrov tanldlm, bu o'zlmlznlng qlshloqllk Rlxslyev bo’ldl.
Men qayerga o'tlrlshlmnl bllmay kalovlandlm. Rlxslyev barmog'lnl nlsh qlllb Joy ko'rsatdl. 
Xurjunlmnl derazaga qo'ydlm. Omonatglna o'tlrdlm. So'rashayln degan maqsadda 
Rlxslyevga qaradlm.
— Aha, famlllyanglz nlma edl, uka? - so'radl Rlxslyev.
— Zlyodulla kal! - dedlm.
— Aha, ha-ha-hal Yo'q, famlllyanglz? Qurbonov? Aha, yaxshl, yaxshl! Sog'llq qalay, 
o'rtoq Qurbonov? Otday bo'lib yuribslzml?
— Shukur muxblr aka, shukur. Otday bo'lmasakda, yuribmlz. lshqlllb, blmavl. O'zlnglz 
qanday, bardamglnamlslz? Bolalar chopqlllab yuribdlml? Qachon bo'lsa, sfznl 
maqtayman. Mana, blzdan-da yozadlganlar chlqdl deyman.
— Rahma-a-at, rahma-a-at. Gap bunday, o'rtoq Qurbonov, men, slz haqlnglzda 
radloocherk yozamanl
— Eb-ey, u nlma deganlnglz, muxblr aka?
— A? Ha-ha-hal Ha, o'rtoq Qurbonov, o'rtoq Qurbonov! Shunaqa janr bor! Aha, 
publltslstlk janrl Bunda qahramonlar madh etlladll
— Ha-a, xayriyat-e. Men yomon gapmlkln debman. Endl, men slzga aytsam, biz unga 
arzlmaymlz-da, muxblr aka.
— Aha, yo'llnl qlllb arzlKlramlz-da, o'rtoq Qurbonov. O'zlmlznlng qo'llmlzda-yu. Mana 
qog'oz, yozlng. Ruchka yo'q? e, chatoq-ku.
— Blzda tayoqdan boshqa nlmayam bor, muxblr aka.
— Xo'p, mana, ruchkayam berdlm. Qanl, bo'llng. Ungacha reportyoml tayyorlab



— Aha, yaxshl, yaxshl! A-a-auf, chyort, uyqu bosayaptl. Nlma desak, ekan... otlar... 
otlar patrlarxal hayvon, o'rtoq Qurbonov. «Otnl boqsang qashlb boq, suvlnl (ashlb boql» 
Xo'sh, nlma bo'ptl? Malum gap-kul Albatta otga suv beradl-da, bo'lmasa benzln 
berarmldl? Qup-quruq dldaktlka! Xak) og'zakl Ijodi, ha, xalq og'zakl IJodl! Piimltlv, 
primltlv! Intellektualllk yo'q, Intellektualllk! Intellektual problemalar ko'tarillb, Ijobly hal 
qillnmaganl IJodlnglzga muvaffaqlyat, o'rtoq Qurbonov. Izlanlng, ko'proq klassiklaml 
o'qlng. Aytayllk, Betxoven, Chaykovskly, Ashrafly...
Rlxslyev qo'zg'oldl. Ketar bo'ldl.
Shunda, Rlxslyevlar qo'yl eslmga kddl. Balki, qo'ylari yuzxotlrinl qllar, degan umldda 
qo'ylaiidan gap ochdlm.
— Muxblr aka, qo'ylaringlz yaxshl! - dedlm.— Dlrklllab-dlrklllab o'ynab yuribdl! 
Rlxslyevnlng yuzlari yorishdl.
— Aha, aytganday, blznlng qo'ylar yaxshl yuribdlml, o'rtoq Qurbonov? — dedl. 
Ko'ngllmda umld uchqun berdl. Qo'llmnl ko'kslmga qo'ylb, bosh Irg'adlm.
— Shukur, muxblr aka, shukur. Yaxshl yuribdl! - dedlm. - O'zlariyam... qo'ymlsan 
qo'y-da!
— Aha, qo'yl..
— Qo'y, qo’-o'-o'yl Qo'y yaxshl!
— O'lmang!
— O-o-o, qo‘-o'-o‘y! Qo'y yaxshl narsa!
— O'lmang! Aynlqsa slznlng qo'ylaringlz! Ming qllsa-da, hl-hl-hl, mlng qllsa-da, 
muxblmlng qo'ylari-da.
— Anavl to'ng'lch akanglznlng qo'ylari bo'lmaydll Bari o'zlday kaltafahm! Slznlng qo'y­
laringlz shunday dono, shunday o'qlmlshll... Hay-hay-hay, sadag'asl ketsang, 
muxblmlng qo'ylarinlng!!
— Aha, rahma-a-at, rahma-a-atl
— Blr kunl deng, hayt-hayt, deya qo'ylaml soyga haydadlm. Qo'ylar o'zlnl qlrga urdl. 
Faqat slznlng qo'ylaringlz soyga qarab yurdl. Men, ha, omon bo'lguriar-e, mlng qllsa-da, 
muxblmlng qo'ylarisan-da, dedlm.
— Aha, rahma-a-at, rahma-a-at! Qo'ylaml tarblyalang, o'rtoq Qurbonov, qo'ylaml 
tarblyalang!
— Bay-bay-bay, qo'ylaringlz muxblmlng qo'ylari ekanllgl shundayglna bllinlb turadl-ya! 
Mol egaslga o'xshaydl, deganlari shuda...
Rlxslyev tashqarlladl.
Xurjunlml yelkalab, Izldan yurdlm. Tarionnl mlnlb, adlrga yo'l oldlm.
Blrodariar, ko'ngllm og'riyaptl...
10
Tarionnl boylovga tashladlm.
Otxonadagl baland oxurga bog'ladlm.
Go'ng chlqariladlgan teshlknl janda bllan kechalari yoplb qo'ydlm, kunduzlari ochlb
Tarionga arpa yem berib boshladlm.
Azonda to rt kilo arpa yem berdlm.
Tushda oltl kilo arpa yem berdlm.


Oqshomda besh kilo arpa yem berdlm.
Kaftlmda tuz berdlm.
Tarton tuzni kapalab-kapalab yedl.
Kaftlmda oq qand tutdlm.
Tarlon qandnl lablarl bllan oldl. Qars-qars yedl.
Endl so'yllgan qo'y quyrug'lnl tuzlab-tuzlab berdlm...
Blrodariar, ot ustl behlsht, og'zl do'zax!
11
Rosa qlrq kecha-yu qlrq kunduz bo'kll.
Ana shunda Tarlonnl otxonadan ollb chlqdlm. Tarlonnl sovuta boshladlm.
Hovll etaglda arqonlnl uzun tashlab bog'ladlm. Tarlon bo'ynlnl ko'zoynakll lion mlsol 
gajak-gajak qlldl. Qozlqnl aylanlb chopdl. Old oyoqlarlnl ko'tarlb klshnadl. Arqonlnl 
selklllatdl. Dlrk-dlr* o'ynab klshnadl. Tarlon mast boldl!
Aiqon yetadlgan yerlarga oz-ozdan xashak yoydlm. Tarlon goh и uyumdan, goh bo 
uyumdan xashak yedl.
Kunlga blttadan xom tarvuz berdlm. Tarion tarvuznl qarslllatlb-qarslllatlb yedl.
Fayzl sahar vaqtl Tarlonnl Jabduqlab mlndlm.
Katta ko'chada ohlsta-ohlsta qadamlatlb yurdlm.
Tong oqardl.
Xo’rozlar qlchqlrdl. Itlar hurdl.
Ko'cha yuzldagl radlokamay nag'ma chaldl.
Aiiqlarda Jlldlrab-jlldlrab suvlar oqdl.
Sahar yellarl xur-xur esdl. Blzlaml sllab-slypadl...
Tarlon vazmln-vazmln qadam tashladl. Tuyoq tovushlarl blr maqomda tlkllladl: tlk-tlk- 
Oldlmlzdan ariq keldl.
Oyoq lldlm. Tarlonnl arlqdan sapchltmadlm. Sapchltsam, khldagl moyl uzlllb tushadl. 
Keyln, blr yllcha ko'pkarlda chopolmaydl.
Shu bols, arlqnl aylanlb o'tdlm.
Tarlonnl suvladlm. Izlmlzga qaytdlm.
Tarton tag'ln terib-terlb qadam tashladl: tlk-tlk-tlkl
Tarlonnl qlrq kun sovutdlm. Tarton blr yerda turolmay qoldl, tuyoqlarl yerga tegar- 
tegmay yurdl. O'ynoqlab-o'ynoqlab, osmonga sapchldl. Quyundayln uchglsl keldi! 
Paxta terlml tamom bo'ldl.
To’ylar boshlandl.
12
Blrodariar, ot bllmaydlgan nlma yo'q I 
Ot qor-yomg'lml, dovulnl oldlndan blladl.
Aynlqsa, to'y-ma'rakanl darrov blladl. Bolsl, to'yda ko'pkari bo'ladl-da!
Blznlng Tarton kechasl bllan plshqlrdl.
Alag'da bo'kllm, choponlmnl yelkamga tashladlm, tashqarlladlm.
Oy yorug', osmon ochlq bo'ldl.
Tarton qozlqnl aylanlb chopdl.
Tarlonnl ushladlm. Yollarlnl slladlm.
Blr yerda to‘y bor-ov, dedlm.



shunday toplshadl-dal
Safar chavandoz to'rlg'lni Tarlondan xolls okll. Otlar tlnchldl.
Palov yedlm. Kechasl ollshnl* tomosha qlldlm.
14
Ertalab tatlllanlb, otlandlm. Lalml dashtga yo'l oldlm.
Oasht Ыг-blrlga ulashlb ketgan adlrlar orallg'lda bo'ldl. Kunboter qo'ng'lr tusli qiriar 
bo'ldl. Dasht chetlari yo'g'on-yo'g'on tutlar bo'ldl.
Ko'pkaii tomoshaga kelganlar shu tut shoxlarlda, devorlarda chumchuqdayln tlzlllb 
o'tlrdl. Tevarakdagl adlrlarda to'da-to'da bo'llb yonboshlab yotdl.
Adlr betlarlda chavandozlar otlarlnl yalang'ochladl, otlarlnl ko'pkarlga shayladl.
Men ham adlmlng blr chetlnl oldlm. Tarlonnl yalang'ochladlm, yerga yumalatdlm. Keyln 
egar bosdlm.
Oyog'lmga paytava o'radlm. Xuijundan ko'pkaii etlglmnl ollb klydlm. Etlk baland 
poshnall eUk, takanlng terisldan bo'ladl. Ten teskarisl Ichlga qaratlb tlklladl. Teskarlsl 
yaltlroq, slrpanchlq bo'ladl. Yuzasl terming o'ng tarafldlr. Etlknl mol charvisl bllan moylab 
turaman. Shunda suv, qor, sovuq o'tmaydl, ylrtllmaydl.
Butlaii blr qarlchcha ylrtlq cholvorimnl klydlm. Cholvorimnl atayln ylrtlb qo'ylbman. 
Bo'lmasa, ko'pkarida butlmga Ыгоп nlma llashadl, cholvorimnl og'lgacha aylrlb yuboradl. 
Telpaglm qulog'lnl tushlrdlm. Uzanglga oyoq 111b, egar qoshldan oldlm. Dashtga qarab
Chavandozlar tevaraknl aylanlb chopdl. Chavandozlar otlarlnl plshltdl.
Odamlar qlshloq tarafga qaradl.
- Ana. uloq kelayaptll - dedl.
Qlshloqdan Ikkl otllq keldl. Blrovl okjlda qora uloq. O'ngarlb oldl. Otllq uloqnl oldlmlzga 
ollb kellb tashladl.
Chavandozlar uloqnl otlarlga Iskatdl. Uloq yonverinl, tevaraglnl aylantlrlb ko'rsatdl.
Yuzlari tandlrdan endl uzllgan nonday qlzll, mo'ylovll Ыг odam uloq boshlga keldl.
Ana shu mo'ylov bakovul bo'ldl. Qamchl soplnl boshl uzra ko'tardl. Jarangdor ovozda 
aytdl.
- Chavandozlar-ovl Gaplmnl o'ng qulog'lng b)lan-da, chap qulog'lng bllan-da, eshltlb oil 
Chllvlr solma - Ыг! Blr-blrovlngnl yomon gap bllan so'kma - Ikkll Qamchl solma -
uch! Ylqllgan chavandoz usUga ot solma — to'rt! Ot qochganda ushlashga yordam ber — 
besh! 01, ha-oll
Bakovul shunday dedl-da, o'zl to'dadan chetga choplb chlqdl. To'danl aylanlb choplb. Jar 
soldi:
- Blrlnchl zotlga Ыг ro'mol, o'n so'm pull borl Eshltmadlm demanglarl 
Chavandozlar to'daga ot soldi. Otlarlnl qlmtl-dl, otlarlnl tlzzalaii bllan nlqtadl, otlarlnl 
qamchlladl, otlarlnl uloqqa haydadl.
Uloq sonslz ot tuyoqlarl oraslda qoldl.
Qo'llar uloqqa talplndl, ammo ololmadl.
- Ha-ha-hal
- Chu-chu-chul
- Bos-bos-bosl
Talplnlshlar samara bermadl. Uloq yerdan qo'zg'olmadl. O'zlnl uloqqa urayotganlar o'zl- 
da, otlarl-da g'arq terga botdl. Chavandozlar dastlabkl shashtldan qaytdl, otlar 
shashtldan qaytdl. Ayrlm chavandozlar to'da chetlga chlqdl, peshonalarlnl artdl,


tomoshago'y bo'ldl.
Endl, to'da tevaraglda yurgan chavandozlar o'zlnl uloqqa urdl.
Men Tarton boshi uzra qamchl havolatdim. Tartonnl qlmtlb-qlmtlb, to'daga haydadlm. 
Tarlon otlar siquvlda turtlnlb-burtlnlb uloqqa yetlb keldl. Uloiqnl blr aylanib to'xtadl.
Men qamchlnl sopldan tishlab oldlm. O'zlm uloqqa uzaldlm. Endl ko'tahb edlm, blr ot 
tuyog'l boslb qollb, uloq qo'llmdan tushlb ketdl.
Tarlonnl otlar to’dasl surdl. Tarlon qalqlb-qalqlb, uloq naryog’lga gandlraklab o'tdl. 
Chetga chlqlb qokJI.
Tarlon shashtl qaytmasln, njhl tushmasln, deya blr chaqlrimcha yerga choplb borib, 
choplb keldlm. Go'yo uloqnl ollb chlqdlm!
15
Uloq yerdan qlmlriamadl.
Shunda bakovul zotnl oshlrdl.
— Chavandozlar-ov, eshltmadlm demanglar, usUga yana Ыг go'sam serka qo'ylldl! 
Chavandozlar chuh-chuh, deya otlarinl uloqqa chorladl. Sag'rllariga tare-tan qamchllar 
urdl.
Otlar plshqlrdl, otlar klshnadl.
Nlhoyat, uloq yerdan ko'tarlldl. To'da asta-asta jonlandl. Otlar qulog'l llk-llk etdl. To'da 
pastga slljldl.
Bakovul jar soldi.
— Uloq ko'tarlldl, uloq ko'tarildll
To'da blrdan jonlandl. Otlar yoppaslga chopdl. dupur-dupur-dupur... otlar uloq 
tevaraglda chopdl. Bor e'tlboriarl uloqda bo'ldl.
— uloq ketdll Uloq Bumoch bllan Samanda borayaptll
Nlmaga bumoch ot deymlzl Bolsl, bumoch ot peshonaslda qashqasl, buml uchlda olasl 
bo'ladl. Butlari-da ola bo'ladl. Bumoch otnlng *111 ko'p bo'ladl. Ko'k bumoch, qora 
bumoch, to'rtq bumoch, Jlyron bumoch!
Saman ot bo'Isa, sartq, yollerl, dumlarl qora bo'ladl. Yol-quyrug'l oqlarl-da bo'ladl. 
Bumoch bllan Saman quloqlarlnl quyon quloqlarl mlsol chlmliib chopdl, zlnklylb chopdl. 
Uloq oralailda shalvlrab bordl. Uloqnlng Ыг butt Bumochda, blr butl Samanda bo'ldl. 
Chavandozlar o'z taradahga chalg'aylb, tortishlb bordl. Tevaraglda o'nlab qo'llar uloqqa 
uzaldl, ammo yetolmadl. Yetganlarl uloqnl yullb ololmadl.
Otlar Bumoch bllan Samannl o'rab chopdl, dupur-dupur-dupur...
— uloq Bumoch bllan Samanda borayaptl! Uloq Samanga o'tdl, uloq Samandal Bos! 
Dartiaqlqat, Saman chavandozl epchllllk bllan uloqnl taqlmlga bosdl. O'ng taraflga 
qlyshaydl. Jllovnl o'ngga burdl. Saman yo'llnl o'ngdan soldi.
Chavandozlar talashlsh foydaslzllglnl blldl. Blrln-blrln orqada qoldl.
— Halo-o-oll Samannlkl haloll Tashla, Saman. tashlal E barakalla-ye! Saman, kel, 
haqlngnl ol!
Saman uloqnl yerga tashladl. Bakovulga qarab yurdl.
Chavandozlar yerga tushgan uloqqa qarab yurdl. Yana uloqqa yoplrlldl. Uloq bu gal 
maydaglna Ыг to'riqda ketdl.
Blrodariar, to'rtq ot malla bo'ladl. Bo'ynl xuddl ko'zoynakll lion mlsol gajak-gajak bo'ladl!
16
Yanagl uloq menga naslb etdl.


Men uloqdan umld qllmadlm, to'da chetlda turdlm. Uloqnl Yaratgannlng o'zl yetkazdl.
BIr qlzllko'k uloqnl yerdan sudrab chlqdl. Qlzllko'k shundayglna yonlmlzga keWI. Shunda 
chavandozl uloqni ot tlzzasl bo’yl ko'tardl.
Men enkayib, uloqqa yoplshdlm. Qaddlmnl ko'tardlm, Tarton biqlnlga tizzamnl nuqlb 
ayqlrdlm.
- Ha-al
Tarlon Ыг yulqlnlb, to'dadan uzlb chlqdl. Ketlmdan chavandozlar ot soldi. Ko'plarl menga 
yetlb keldl, uloqqa uzaldl.
Shunda Tarlonga qamchl bosdlm. Ammo Tarton Jadallamadl, akslncha, tobora seklnlab 
chopdl.
Hayron bo'llb, olg'a qaradlm. Ana shunda nlma gapliglnl blldlm. okjlnda blr odam bo'yl 
soy bo'ldl...
Nlma qlllshlmnl bllmadlm. Jllovnl buraman degunlmcha soy lablga kellb qoldlm. Tarton 
soy yoqalab chopdl. Utoq soy tarafda bo'ldl. Shu sababll-da utoqqa blrov kelolmadl. 
Shunday bo'lsa-da, qo'll uzun chavandozlar Tarlon sag'risl, Tarton bo'ynl osha uloqqa 
uzaldl. Men uloqnl bermadlm. Aynlqsa, Tarlon uloqnl berglsl kelmadl.
Soy yoqalab chopdlm. Shunda-da bakovul ovozldan darak bo'lmadl. Endl jllovnl qo'ylb 
yubordlm. Taqlmlmdagl uloqnl qo'shqo'llab ushladlm. Tarton endl 
o'z bllganlcha chopdl. 
Soyda esa, adog1 bo'lmadl...
Chavandozlar ketlmdan qolmay ta'qlb etdl.
Shunda Tarlon blrdan... soyga qarab zlnklydl. Ok! oyoqlarlnl ko'tardl, o'zlnl soyga 
tashladl.
Etlarim jlmlr-jlmlr etdl. Ko'zlarlm otlllb chlqlb ketayotganday bo'ldl. Oyog'lm yerdan 
uzllganlnl tuydlm. O'zlmnl muallaq sezdlm. Ko'ngllmdan, o'lgan shunday o'lar ekan-da, 
degan gap o'tdl. Ko'zlarlmnl chlrt yumdlm, uloqnl qo'ylb yubordlm...
Zo'r blr zarbdan qalqlb ketdlm. Yuraglm tovonlmga tushlb ketganday bo'ldl. Hushlm 
boshlmdan uchdl. Jonholatda Tarlon bo'ynlga yoplshdlm. Mahkam quchoqlab oldlm...
17
Ko'zlarimnl ochdlm. Yo, tavba, Tarlon hamon choplb borayaptl. Endl soyda choplb 
borayaptl.
Tarton Ыг-Ыг boslb, oyoq lldl. Boshlnl egdl. Plshlllab nafas oldl.
Men qaddlmnl rostladlm. O'zlmga keldlm. Men tag'ln ko'zlmnl yumdlm.
Yuqorldan bakovul ovoz berdl.
- Zot Joy Ida! Zot Joylda qoldll
Yuqoriga o'glrlldlm. Otllqlar soy laЫda qator bo’llb qaradl. Uzallb, Jllovnl oldlm. Yuqorlga 
chlqadlgan yo'l qldlrlb, soy yoqaladlm.
Yuqorlda chavandozlar salmoqlab-salmoqlab gaplrishdl.
- Odamnlng boshl aylanlb ketadl-ya!
- Shu Tarlonda Ikklta yurak bor!
- Bordl-yu, bltta bo'lsa, o'zlnlng kallasldayl
- Tarton dllovar ot ekan!
Bakovul taylnladl:
- Tarton-ov, uloqnlyam ollb ctilq! — dedl.
Men o'zlmnl eshltmasllkka oldlm. Utoqqa qaytlb borglm kelmadl. Blr nlshabroq yerdan 
yuqorlladlm.
Egar-abzallar oldlga bordlm. Tarlonnl yalang'ochladlm. Tarlonnlng bor vujudlnl qarab 
ko'rdlm. Oyoqlarlnl slladlm. Xudoga stiukur, lat yemadl. Yerga yumalatlb-yumalatlb


sovutdlm. Bosh-adoq qashlladlm. Bo'ldi, endi Tartonnl uloqqa sdmayman. Bo'ldl, Tarlon 
g'ollb bo'ldl...
18
Keyln... keyln, o'zlmnlng-da, araz fellm tutdl...
Blrodariar, slzga blr nlma aytaylnml? Men araz urlshnl yaxshl ko'raman! O'layln agar-al
Oy tug'adl, o'ttlzlda to'ladl. Shu oyda blror bir nlmadan, aqalll blr martaglna bo'lsa-da,
arazlamasam bo'lmaydi. Shu oyda kun ko'rganday bo'lmaymanl
Ko'ngllm g ash bo'llb yuradi. Blr nlma yo'qotganday tevarakka alanglab qolaman.
Bahonatalab bo'laman. Blron-Ыг bahona Izlayman. Qlldan qlylq chlqaraman. Ignaday
nlmanl tog'day qlllb ko'ngllmga olaman. Tumshuq qilib olamanl
O'zlmnl o'zlm xo'rlangan deb bllaman. Ko'ngllm cho'klb... otam bechoranl eslayman!
Odamlar menl sag'lrllglmnl blllb xo'riayaptl, deyman. Sag'lr bo'pmlz, aybdor bo'pmlzml,
Undan keyln... kallamdan o'pkalayman! Xo'rlanlshlm bolslnl kal kallamdan ko'raman. 
Kallam kal-da, bo'lmasa, menl shunchallk xo'rlarmldllar, deya o'kslnaman.
Shunda: uzangl yo'ldoshlarlm oraga tushadl. Ot Jllovlnl ushlab, tavallo qlladl:
— Blr martaglna shaytonga hay berlng, Zlyodulla chavandoz! — deydl.
Arazlashlmnlng ana shu yerlarl ko'ngllmga yog'day yoqadll Qobog'lmnl uyub-uyub, 
ollslarga qarayman. Mlq etmayman!
Uzangl yo'ldoshlarlm yanada g'ayrat qlladl.
— Zlyodulla chavandoz, slz ko'p ulug' chavandozslz, shu safar blznl o'ylang! — deydl. 
Ahay-ahayl Jonnlng huzurl-ya! Vujudlm huzur qlladl, vujudlm rohat qlladll
Ana shunda moyllllk beraman! O'ychan-o'ychan bosh Irg'ayman.
— Mayll, ko'p qo'ymadllarlnglz, yuzlaringlzdan o'tolmadlm, — deyman.
Ko'pdan buyon araz urish xumor qlllb yurib edl. Mana, qulay vaqt keldll Yaratgannlng 
o'zl suygan bandaslga yubordl! Bahona-da blnoylday bo'ldl: ot Insonnl deb Jonlnl 
ayamadl, bakovul bo'lsa, ot fldoylllglnl taqdlrlamadll Ana bahonal
19
Men arazlab o'tlra berdlm.
Blr jlyron ot seldanang otlb keldl. Bakovul oldlga bordl.
Blrodariar, jlyron - malla ot bo'ladl. Oyog'l olapaycha. Ayrlmlarl peshonaslda qashqasl- 
da bo'ladl. Bunlslda yo'q bo'ldl.
Jlyron chavandozl soqoldor chavandoz bo'ldl. Chavandoz ovozl nonJon-nordon bo'ldl, 
ammo xushtalqln bo'ldl:
— Ay bakovul, mo'ylovlng bo'lgan bllan, Insoflng yo'q ekanl — dedl. — Qara, Tarlon 
o'zlnl qayerdan tashladll Ot sendan, mendan qo'rqqanldan tashlamadl, yo'q, odamzotga 
ndoylllgldan tashladll Bundayln botlr ot boshldan zar sochsang-da, haqlng ketmaydl! Ber
— Uloq qo'lldan tushlb ketdl! - dedl bakovul.
— Bersang berdlng, bermasang, shu Tarionga uylmdan blr qo'y ollb kellb beraman! Ayt, 
bo'larlnl aytl
Bakovul arosatda qoldl. Nlma qlllshlnl bllmadl, nlma deylshlnl bllmadl. Haq berayln desa, 
boyatdan buyon bot-bot bekor, dedl. Endl gaptdan qaytlsh bo'ladl. Haq bermayln desa, 
tag'ln bo'lmadl. Soqoldor chavandozda avzoy yomon, uyldan qo'y ollb kellb beradl. 
Yomon-yomon, ana unda yomon! Bakovul nomlga yomon, to'y nomlga yomonl


Bakovul o'yladl-o'yladl, oxlrl gaplnl qaytib oldl. Soqoldor chavandozga yuzlandl.
— Chavandoz boval - dedl. — Oshlngnl yesa-da mard yesln, boshlngnl yesa-da mard 
yesln! Bunday tantlllkdan keyln, haq slzdan aylansln! — dedl.
Bakovul menga blr serfca Ulan ylglrma besh so'm pul berdl.
20
Ko'pkarl oxlrigacha yonboshlab yotdlm.
Uzangl yo'ldoshlarlm blr marta-da uloq ololmadl.
Ko'pkarldan qo'llnl burunlarlga Uqlb qaytdl.
Shunda, uzangl yo'ldoshlarlmga yuz soldlm.
— Endl qaysl yuz bllan elga ro'para bo'lamlz?- dedlm. - Ylglrmaday chavandoz-a! 
Olganlmlz bor-yo'g'l bltta serka bo'lsa! Shunlyam tllab oldlkl
Chavandozlar boshl eglk bo'ldl. Bllmadlk, deya yelka qlsdl.
— Yaxshlsl, bunday qllamlz. Yo'lda oyoq llamlz. Qlshloqqa qorong'llatlb-qorong'llatlb 
klrlb boramlz. Blnoylml?
— Blnoyl, tunoyl, — dedl chavandozlar.
Qlshloqqa Ыг adlr qoldl.
Chavandozlar otdan tushdl. Adlrda yonboshlab yoclb oldl.
Toshday qorong'l tushdl.
Chavandozlar tag'ln otlandl.
Blrov-yarlm duch keladl, degan hadlk bllan men oldlnda yurdlm. Oldlmda serka bor-da. 
El ko'zl...
Aytganlm bo'ldl. Toshloqdan o'tlb, blr qoraga yo'llqdlm. Yo'lnl burib soldlm.
Qora ollsdan ovoz berdl:
— Hay, o'sha yoqda blr ola mol ko'rmadllaringlzml?
— Ko'rmadlk.
— Zlyodulla chavandoz? Senmlsan? Ko'pkarldan qaytdllarlngml?
— Shunday, shundayl
— Qalay, quruq qaytmadllarlngml, Ishqlllb?
— Esa-chll
— Blllnmayaptl-kul
Men oldlmdagl serfca Junlnl og'rttlb-og'rltlb tortdlm. Serka uzlb-uzlb ma'radl.
— Eshltyapslzml, ovozlnl?
— Ha, yaxshl-yaxshll Ishqlllb, bo'sh kelmanglar! Slzlar, elnlng etlbori-da!
— Ana shunday ovozll jonlllardan barimlzda bor! Xur)undagl qat-qat to'nlaml aytmasak- 
da bo’ladl!
21
Boysunga to'yga Jo'nadlm. Yer bllch-bllch loyllgldan, ot dumlnl tuglb qo'ydlm.
Blrodarlar, boysunllklar qltmlr el, baxll el, Ichlqora ell Blrovga blr nlma qlymaydll O'zlarl 
bo'lolmaydl, bo'lgannl ko'rolmaydll Blznlng omadlmlznl kamsltadl! Blznlng 
muvafTaqlyatlmlznl yerga uradll Parokandallglmlznl ko'rib quvonadll Yayrab kuladl, 
mlrtqlb kuladll Voy bechora-ye, voy bechora-a, deydl! Nachora, blrodarlar, nachora, sut 
bllan klrgan, Jon bllan chlqadll.. Bugungl ko'pkartda-da shunday bo'ldl.
Sho'rchldan Fayzulla chavandoz keldl. Vo ukkag'ar, ana chavandozl Besh ketdlml 
Ostldagl otl qlzbell Suv llonday chopdl! Uloqnl ketnu-ket Ikkl bor aylrdl!
Uchlnchlsl menda ketdl.


Uloq goh sho'rchlllklarda, goh blzda, goh vaxshlvorllklarda yurdl. Boysunllklarga 
tegmadl.
Fayzulla chavandoz uloqnl uchlnl bor yerdan uzib oldll
Ana shunda boysunllklar kuyib ketdl! Blr boysunlik Fayzulla otlnlng Jllovldan tortib qoldl. 
Yana blr boysunlik uloqnl yulqlb-yulqlb toitdi, Fayzulla chavandoz qo'lldan tushlrlb
Fayzulla chavandoz yana uloqqa uzaldl. Yana uloqnl ollb Jo'nadl. Qlzbell tozlday chopdl! 
Boysunllklar keylnda qollb ketdl. Ammo ulkan blr ayg'lr Izma-lz yedb bordl. Ayg'lr 
chavandozl uloqqa uzalmadl. Yo'q, uzalmadl. Ayg'lr, Fayzullanlng Qlzbellnl ko'kragl bllan 
urlb o'tlb ketdll Qasddan qlldl, qasddan!
Fayzulla chavandoz Qlzbell umbaloq oshlb ylqlldl. Fayzulla Qlzbel otl boshldan yerga 
aylanlb tushdl.
Qlzbel sapchlb turdl, besh-oltl odlm qo'ydl. Keyln, chavandozlga qarab yurdl. Chavandozl 
oklida oyoq lldl.
Fayzulla chavandoz ylqlllsh zarbldan Irg'lb (urlb ketdl. Ust-boshlarlnl qoqdl.
E, tavba-ye, tavba-ye! Chavandoz devordan ag'nasa, albatta blr yeri lat yeydl.
Maydaglna eshakdan ylqllsa, xlyol vaqt qlmlrlamay yotadl. O'qday uchlb borayotgan 
otdan ylqllsa, hech nlma ko'rmaganday, sapchlb turlb ketadll 
Blrodariar, eshak ylqltsa, tuyog'lnl to'shaydl, ot ylqltsa, yollnl to'shaydl!
Fayzulla chavandoz Qlzbel oldlga bordl. Qlzbel badanlga yoplshgan loylaml artdl.
Qomlga sldlrillb tushgan egaml oldl. Qaytatdan egarladl.
Tag'ln to'daga ot qo'ylb keldl. Uloqqa qahr bllan yoplshdl.
Bu safar boysunllklar uloqnl ot tuyoqlarl ostlga bostlrib oldl.
Fayzulla chavandoz uloqnl tuyoqlar ostldan tortib ololmadl. To'dadan entlklb-entlklb 
chlqdl.
— ... slg'sa ot mln-da, bachchag'ar! O'l-e, shu kunlnga-yel Tful — dedl.
Fayzulla chavandoz tuplgl ulkan ayg'lr sag'rislga sachradl.
Fayzulla chavandoz araz urlb ketdl. Izldan uzangl yo'kfoshlarl Jo'nadl.
22
Boysunlik chavandozlar uloq ololmasllglnl blldl. Endl qlng'lrllk yo'llga o'tdl.
Uloqqa chllvlr soldil Chllvlr yarlm qulochcha keladlgan arqon bo'ladl. Yo'g'onllgl 
boshmaldoqday bo'ladl. Uchlarl Ы1ак bllan egar qoshl slg'adlgan qlllb tuglladl. Chavandoz 
chllvlml uloq kezanagldan o'tkazlb ollb, bllaglga o'raydl. Ana undan keyln uloqnl tortib
Uloqqa chllvlr sollshnlng zo’r blr *111 bor.
Boysunllklar aynl shu zo'rlnl qo'lladl: blrovl blr amallab uloqnl yerdan uzdl. Chllvlml 
kezanakdan o'tkazlb oldl. Uchlartnl egar qoshlga lldl. Keyln, uloqnl taqlmlga boslb 
chopdl.
Shu uloqnl ollb bo’ladlml? Yo, chavandoznl egar-abzall bllan ag'darlb ollb bo'ladl, yo, otl 
bllan qo'shlb ylqltlb ollb bo'ladl. Bo'lmasa, ollb bo'lmaydll
— Chllvlr! Chllvlr soldi!
— Ay bakovul, to'rlq chllvlr soldi!
— Harom, to'rlqnlng ulog'l haroml
Bakovul barlnl ko'rlb turdl, barinl eshltlb turdl. Ammo yelkaslnl qlsdl, lablnl burdl, 
talmovslrab turlb oldl.
— Chllvlr? Qanaqa chllvlr? Okun, mehmonl azlzslz, bo'hton qllmangl To'rlq, kel, haqlngnl


Chavandozlar gap* besamar bo'ldl. Ko'plar ko'pkaridan qo'llni yuvlb, qo'ltlqqa urib ketdl. 
Sho'rchlllk Hamdam chavandoz ketayotlb, mana bunday dedl:
— Ay bakovul, shunday haq ollb yegandan ko'ra, ko'chadan... terib yesalaring 
bo'lmaydlml? Blr mo'mln banda o'zi yemay, o'zi Ichmay ylg'indl, elga to'y berdi. O'yla- 
da, imonsizl Shu haremllglng o'zingga, o'zlngga bo'lmasa, bola-chaqangga uradl, mana
Bakovul yerparchln bo'ldl. Ammo gapldan qaytmadl:
— Okun, chllvlr solmaganl haqlqat! — deya chlkllladl.
— E, tupurdlm, shu haqlqatlnggal 
Hamdam chavandoz etaglnl qoqlb ketdl.
23
Blrodariar, chavandozlar nlmaga etaglnl qoqlb ketayapti? Adolatga! Nlmaga tupurib 
ketayapti? Adolatgal Klmdan arazlab ketayapti? Adolatdan! Blr to'da nomard, Imonslzga 
achchk) qllib, adolatnl o'tga tashlab ketayapti!
Blrodariar, biz hamlsha adolat, adolat deymlz. Tlldan qo'ymaymlz. Adolatslzllknl ko'rib, 
xunl-blyron bo'lamlz. Hayotdan, taqdlrdan nollymlz. Adolat yo'q, adolat osmonda,
Yo'q, blrodariar, adolat yerda! Oyoqlarimlz ostlda! Adolat tuproqqa qorishlb yotlbdl! 
Adolatnl klm bundayln xor qllayaptl? Biz - o'zlmlzl Men, slz, Fayzulla chavandoz, 
Hamdam chavandoz! Ana, ular qochlb ketdl! Shu-da, adolat Jafo chekayotganda 
qochamlzl Adolatdan yuz o'glramlz! Ko'rib, ko'rmasllkka olamlzl 
Blr Imonslz adolatnl bo'g'sa, yo'llmlznl chap solamlz. Yomondan qoch-da qutul, yo, ton- 
da qutul, deymlz. Yomon bllan teng bo'lmayln, deymlz. O'zlmlznl bllmaganga ollb 
o'tlramlz. Tlllmlznl tlshlaymlz. Obro'ylmlz ketlb qollshktan, yo, amallmlzdan ayrillb 
qollshdan qo'rqamlz. O'zlmlzga g'anlm orttlrishdan qo'rqamlz. Qo'y-qo'ya ber, to'g'ri gap 
tuqqanlngga yoqmaydl, deya qo'l slltaymlz.
Ana, bail qochlb ketdll Qochlsh, blznlng uzangl yo'ldoshlarga-da yuqdl.
— Yuring, ketdlk! - dedl.
— Hech qayoqqa ketmayman! Ko'pkari oxirigacha chopamanl — dedlm.
— Nlma qllasiz, shular bllan teng bo'llb! Bulamlng Jazoslnl xudo bersln!
— Nlmaga endl bari nlmanl xudoga solaslzlar?! O'zlaringlz odam bo'llb nlma qlllb 
yuribslzlar?! Xudo bo'lsa, shunday Imonslzllk bo'larmldl!
Uzangl yo'ldoshlarim ko'ngllmga qaradl.
Blr boysunllk chavandoz yonldaglga shlvlriadl:
— Yaxshl bo'ldl, bari ketayapti. Uloq endl o'zlmlzga qoladl.
24
Qahrim qo'zlgandan qo'zldl. Tarionnl Samad chavandozga berdlm. O'zlm Samadnlng 
chekkaglr ko'k samanlnl mlndlm. To'da glrdlnl poylab yurdlm.
Blr boysunllk uloqqa yana chllvlr soldi. Up etib yonldan bordlm, uloq butldan ushladlm. 
Uloqdan qo'llmnl olmadlm.
Oxlri boysunllknlng otl holdan toydl. O'zlnlngda hafsalasl plr bo'ldl. Uloqnl qo'ylb 
yubordl. Uloq yerga tushlb ketdl. Men ushlab qololmadlm.
Ko'k samannl ollsdan qaylrib keldlm. Peshonamnl yenglm bllan artdlm. Yoqamnl 
ko'tarib-ko'tarib, ko'kraglmnl shamollatdlm. Shunday rohatlandlm, shunday



bor, qoboq bor-da.
Rlxslyev supada yonboshlab oldi. Qo'linl loyga urmadl. Hasharchllarga gap bertb turdl. 
Blrodarlar, Rlxslyev quloq-mlyanl qoqlb, qo'lga berdll BWIr-bldlr... Olamda gap qolmadl! 
Qayerda urush bo'layapU, qayerda surgun, qaysl mamlakat podshosl qayerga bordl, 
nlmaga bordl, nlma dedl, poyezdda bordlmi, samolyotda bordlml, mezbonlar bllan 
quchoqlashlb ko'rishdlml, yo, qo'l uchida ko'rishdlml, hech nlma qolmadl!
Boshlm g'uvlllab qoldl. Tlshlmnl tlshlmga qo'ylb chldadlm.
Rlxslyev ertaga-da hasharga aytdl.
— Kelolmayman, ertaga ko'pkari bor, — dedlm.
Shu vaqt uydan odam keldl. Palovga qaramadlm, hadahalab uyga bordlm. Uyimlzda 
chaqaloq Inga-lngaladl.
Blrodarlar, men ota bo'ldlm, ota! O'g'il! Xumor xolamlz o'g'llmlzga momochl bo'ldl! 
Tongnl ko'z yummay oqladlm.
26
Ertalab Tarionnl suvlatmadlm. Yemnl kamroq berdlm. Qlshloq mashrlg'ldagl chlmzorga 
bordlm.
Otlar slyrak bo'ldl. Boriari-da o'zlmlznlng otlar bo'ldl. Mehmon otlar taxchll bo'ldl. 
Tarionnl to'daga soldlm. Tarlon to'daga klrmadl! Keylnlga tlsarlldl. Suvllg'lnl chaynadl, 
boshlnl sarak-sarak etdl.
Tlzzam bllan blqlnlga nlqtadlm, sag'rislga qamchlladlm.
Tarlon seskandl, Tarlon turgan joylda yer depslndl.
Ko'z qo'rqltar uchun boshl uzra qamchl havolatdlm.
Tarlon ursang ur, mana, degandayln quloqlarlnl chlmlrib turdl.
Blldlm, Tarlonda kayflyat yo'q, blldlml
Blrodarlar, har blr otnlng o'z fel-atvori, kayflyatl bo'ladl. Ot kayflyatl yo'q kunlarl 
Insonga bo'yln egmaydl. Ana shu kunlari Inson ko'p g'ashlga tegsa, Inson yelkasldan 
g'archlllatlb tlshlab ollshdan-da, qovug'lga tarslllatlb teplshdan-da qaytmaydll 
Bunday vaqtlarda ayrlm chavandozlar qamchl dastasl bllan otnlng boshlga uradl. Oqlbat, 
ot jon achchlg'lda chavandozlnl ylqltlb qochadi.
Ana shunda ot Insondan bezadl. Ot Insondan qaytadll O'zlnlng devlar ajdodlga tortadl! 
AJdodlartnl qo'msaydl, adlrlarga qarab qochadi. Galalarga borib qo'shlladl. Ayg'lrlaii bllan 
ko'rlshadi, blyalarl bllan suykashadl. AJdodlarinlng havoslnl oladll Blr-Wriari bllan 
Iskashadl. Inson zotldan nollb-nollb boshlaydl, ko'ngllnl yorib-yorlb boshlaydl, dardlnl 
to'klb-to'klb boshlaydl... Dev boshlm bllan Insonga bosh egdlm, deydl, ta'zlm qlldlm, 
deydl, qul bo'ldlm, deydl, ammo el bo'lmadlm, deydl...
Yo'q, kayflyatl yo'q kunlarl otga Indamasllk lozlm bo'ladl, ko'ngllga qarash lozlm bo'ladl! 
Shu boisdan Tarionnl oshlqcha zarbalamadlm. To'da tevaraglnl aylanlb yurdlm. 
Shunchakl tomoshago'y bo'ldlm.
Chimzorda yer yorlb chlqqan cho'qlr toshlar ko'p bo'ldl. Shu bols, chavandozlar ko'zlga 
qarab chopdl. Otlarlnl qoqlllb ketlshdan avaylaydl.
Oqtuyoq otlar blr chetda tomoshago'y bo'ldl. Bolsl, oqtuyoq otlar toshll yerda 
chopolmaydl. Toshlar tuyog'lnl urlb tashlaydl.
Ko'pkari oxlrida bakovul Jar soldi:
- Chavandozlar deyman-ov, bugun ot kam keldl! Uzoq-yaqlndagllar to'ynlng Ikkl 
kunldayam ko'pkari bo'llshlnl bilmagan-da! Shu boisdan qobll polvon ertaga katta 
ko'pkari beradll Armonda qolmal
Uyda Tarionnl lllq suv bllan yuvdlm. Qashllab-qashllab parvarlshladlm.



Ko'pkari qlzlgandan-qlzldl.
Shu vaqt, Jo'ra bobo ot yo'rttlrib kekll.
— Zlyodulla chavandoz, blznlng to'riqniyam blr ko'ring, ukam, — dedl.
Jo'ra bobo shunday deya, otdan tushdl. Jllovnl menga uzatdl. Men Tarlon jllovini unga 
berdim. Bobonlng qora to'rig'lnl mlndlm.
Jo'ra bobonlng gaplnl yerda qoldlrib bo'lmaydl. Jo'ra bobo oltmlshdan oshlb qoldl. Ammo 
farzandl yo'q...
Ikki marts uylandl. Ikkovlda-da farzand bo'lmadl. Uchlnchlslga uylandl. Bundan-da 
bo'lmadl. Qo'ylb yuborgan ayollari boshqalarga teglb-teglb ketdl. Bolalik bo'lib-bo'llb
Shunda, Jo'ra bobonlng boshl eglllb qoldl. Yuzl ko'ksiga qarab qoldl. Davralarda 
dasturxondan ko'z olmadl. Ko'chalarda etlklari uchlga qarab yurdl. Ovozlnl qo'ylb 
gaplrolmadl...
Jo'ra bobo blr nlmaga e'Ubor berdl. Jo'ra bobo, degan ot eldan qoldl. El o'zlnl, yo, uylnl 
ko'rib, Jo'ra bobonl esladl. Ko'rishlb, bardammlslz, Jo'ra bobo dedl. Bu uy Jo'ra bobonlkl, 
dedl.
Boshqa laming otl bo'lsa, hamlsha el og'zlda bo'ldl. Aytayllk, hamsoyaslnlng o'g'll 
maktabga boradl. Mualllm yo'qlama qlladl. Murodov, deydl. Hamsoyaslnlng o'g'll sapchlb 
turadl, men, deydl. Slnfga blr kunda olUta mualllm klradl. Demak, hamsoyasl Murodnlng 
otl oltl bor Jaranglaydl. Hamsoyaslnlng sakklz bolasl bor. Bah maktabga boradl. Har 
blrovl otaslnlng otlnl kunlga oltl matta jaranglatadll Demak, hamsoyasl blr kunda qlrq 
sakklz bor el og'zlga tushadll
Yana tag'ln, ko'chalarda necha martalab otl aytlladl. Bu klmnlng o'g'll? Murodnlng o'g'll? 
Bu klmnlng qlzl? Murodnlng qlzll..
Jo'ra bobo jonlga to'ydl. Blr tushda qoradori yedl. Ustldan sovuq suv Ichdl. Yorillb 
o'lmoqchl bo'ldll
Blr chlnnl kosa suvnl og'zlga ollb bordl. Lablariga tekklzdl. Shunda, blrdan aynldl. 
Mardona-mardona, achchlqma-achchlq Ish qlllsh fell tutdll Suvnl zarda bllan otlb 
yubordl. Kosa chll-chll bo'ldl...
Mol-qo'ylarlnl sotdl. Pullga qaymoqrang «Jlgull» oldl. Rulnl hamsoyaslnlng to'ng'lch
— Aytgan yerimga mlndlrlb borib kelsang bo'ldl, - dedl. Asl maqsadl boshqa bo'ldl. Asl 
maqsadl - mashlnasl ko'chanl changltlb yursln, odamlar bu Jo'ra bobonlng mashlnasi, 
desln. Jo'ra bobonlng mashlnasl qaymoqrang, desln. Yo'lda GAIIar ushlab ujjat ko'rsln, 
Jo'ra bobo, degan nomnl o'qlsln...
Jo'ra bobonlng bundan-da ko'ngll to'lmadl. Mashlnaslnl pulladl. Pullga ana shu To'riqnl 
oldl. Farzandlar naslbaslnl-da, farzandlar rizql ro'zlnl-da ana shu To'rlqqa yedlrdl... 
Qaridl, o'zl uloq chopmadl. Shunday bo'lsa-da, to'riqnl ko'pkaiilarga boqdl, ko'pkarilarga 
shayladl. Chavandozlar bllan ollslardagl ko'pkarilarga bordl. Blrovnlng otl tollb qolsa, yo 
yaramay qolsa, ana-shu chavandozga To'rig'lnl berdl.
Jo'ra bobonlng dandl yolg'lz bo'ldl, dardl ezgu bo'ldl: to'rlg'l uloqnl aylrsln. Bakovul 
uloqnl Jo'ra bobonlng otl aylrdl, deya jar solsln. Jo'ra bobonlng otl, kel, haqlngnl ol, 
desln. Ko'pkari ahll Jo'ra bobo degan nomnl eshltsln. Qutog'l og'IHar uloqnl klm oldl, 
deya qayta so'rasln. Shunda bakovul, uloqnl Jo'ra bobonlng otl oldl, deya qayta-qayta 
jar solsln. Jo'ra bobo degan nomnl olam-jahon odam eshltsln...
Bakovullar-u chavandozlar Jo'ra bobo dllldaglnl darrov llg'ab oldl.
Ko'pkarilarda Jo'ra bobo to'rig'lnl marhamat etsa, chavandozlar yo'q demadl. Ko'ngllga


IP'!



Dumlari bllan sag'rlnlarinl urdl, qorlnlarlnl urdl.
Orqa oyoqlarinl ketiga slltab-slltab pishqlrdi. Go'yo blr nlmanl tepgan bo'ldl.
Men avval-awal, Tarion sho'xlashlb o'ynayapti, deb o'yladlm.
Yo'q, Tarion sho'xlashlb o'ynamadl.
Tarion dlngllladl! Ding-dlng etdl!
Shu Tarion yo ya'juj-ma'juj ko'rdl, yo olabo'JI ko'rdl, deya o'yladlm.
Hadahalab bordlm. Tevarak-boshnl qaradlm. Ya’juJ-ma'JuJ-da ko'rmadlm, olabo'JI-da 
ko'rrnadlm.
Hayron bo'ldlm. Ot arqonlnl ushladlm.
— Tak-tak, tak deyman! — dedlm.
Tarion shunda-da dlngllladl. Olnglllab, arqonlnl yulqldl. Dlnglllab, arqonlnl sllkldl.
Ketimga chalqaylb oyoq tlradlm. Arqonnl qo'shqo'llab tortdlm. Shunda-da bo'lmadl. Dal- 
banglab-dalbanglab ketdlm. Bor-e, deya arqonnl qo'ylb yubordlm.
Bor e’tlborlm bllan qaradlm. Bor farosatim bllan o'yladlm. Qarab-qarab topdlm, o'ylab- 
o'ylab topdlm.
Blznlng Tarionga go'balak dortdl!
Go'balakda blngak ptshlday zahar nlsh bo'ladl. Shu nlshlnl ot badanlga suqlb-suqlb ola 
beradl.
Go'balak osmondan tushmaydl, yerdan chlqmaydl. Chetdan-da udilb kelmaydl.
Unda, go'balak qayerdan keladl? Go'balak otnlng o'zlda bo'ladl! Ot deb atalmlsh bar blr 
jonlvomlng o'z go'balagl bo'ladl!
Go'balak otnlng qayerlda blno bo'ladl? Go'balak otnlng duml ostlda blno bo'ladl!
Shu bols, go'balak otpashsha deylladl!
Blr qo'llm bllan ot arqonldan mahkam ushladlm. Blr qo'llm bllan kallamdan telpaglmnl 
oldlm. Telpaglmnl shaylab turdlm.
Go'balak ot duml ostidan chlqdl degandan, telpaglm bllan taplllatlb uiib o'ldlrdlm. 
Joylmga qaytib borib o'tirdlm.
Tarion tag'ln qozig'lnl aylanlb-aylanlb chopdl. Dlrk-dlrk o'ynadl. O'ynab-o'ynab pishqlrdi. 
Tarion go'balakdan xalos bo'ldl-da! Endi, o'ynaydl-da!
Tarion dumlari yoylldl, yollari hurpaydl. Yollari blr chap bo'ynlda. blr o'ng bo'ynlda 
o'ynadl!
Blr qo'llm go'shtda, blr qo'llm pkhoqda qoldl. Ko'zlm Tarionda qoldl! Yo, plrim-ey, yo, 
pliim-ey! Go'shtga topshlradl? Shunday zotnl-ya? Shunday xushro'y zotnl-ya? Go'sht 
qlladlgan boshqa jonivor qurldlml? O'zl, qanday qlllb go'sht qlladl? Mana bundayml? 
Dasturxondagl go'shtga tlklldlm. Ana shunday-da? Tarion hademay shunday bo'ladl-da? 
Lahlml blr yoqll, suyagl blr yoqll bo'ladl-da? Eb-ey, eb-ey!
Keyln, kalla-poychasl alohlda bo'ladl. Tuyoqlarinl Itga otlb yuboradllar. Itlar tuyoqlaml 
g'ajlb yeydl. Faqat tuyoqdagl nag'allar qoladl.
Yollari bllan dumlarinl ko'mlb tashlaydllar. Yollar tuproq ostlda chliiydl. Shunday yollar- 
a? Bu yol emas, Ipak, Ipak! Bu yol emas, do'mblra tori, do'mblra tori!
Tarion ot emas, Jumanbulbul kuylagan «Quntug'mlsh»! Fozll Yo'ldosh kuylagan 
•Alpomlsh»!
Gajak-gajak bo'ylnlar bo'yln emas, do'mblra, do'mblra!
•Kuntug'mlsh»nl go'shtga topshlrib bo'ladiml? «Alpomlsh»nl go'sht qlllb bo'ladlmi? 
Tarion dlrklllab-dlrklllab o'ynadl. Blrdan oyoq lldl. Orqa oyoqlarinl keng yoydl. Boshlnl 
sarak-sarak qlldl. Old oyoqlarinl ko'tardll Tag'ln, tag'ln-da ko'tardl. Old tlzzalarlnl xlyol 
bukdl. Old tuyoqlari yerga eglldl. Quloqlaii olg'a ding bo'ldl.
Tarion orqa oyoqlartda tlk turdl!
Devor uzra olls-ollslarga qaradl. Bobotog' cho'qqllariga qaradl. Qaradl-qaradl... bor ovozl


bllan klshnadll
Qlshloq uzra klshnash taraldl. Xayol qlldlm, adlriardan aks sado keldi. Xayol qlldlm, 
kishnash Bobotog'gacha bordl.
Blrodariar, tanl Jonlm rohat qlldi! Jonim entlkdl, tanlm yayradll Ko'ngllm xo'rslndl, 
ko'ngllm Jo'shdl.
— Ahay-ahayl Ha, ovozglnangdan-al — dedlm. O'zlm kullb, o’zlm aytdlml
- Ha, Jonl - dedlm.
Klshnash emas, rubobly muslqa eshltganday bo'ldlml Do'mblra sozl eshltganday bo'ldlml 
Blrodariar, ot - rubobly muslqa, ot — ko’rkam suvrat!
Ball-ye, Tarionboy-ey, ball-ye!
Ko'zlm yana qo'llmdagl go'sht bllan suyakka tushdl...
Yo'q-yo'q, o'lsam-da yo'l qo'ymayman...
33
Yarlm kechasl Tarlonnl Jabduqlab mlndlm. Obshlrga ot qo'ydlm.
Obshlr qlshlog'l kunbotarida oq tuproqll adlrlar, tepalar mo'l. Ana shu tepalar nlshablda 
kamariar mo'l. Tarlonnl ana shu zlmlston kamariardan blrovga ollb klrlb bog'ladlm.
Kun yoylldl, olam munawar bo'ldl. Ana shunda uyga qaytlb keldlm. Ta’tlllanlb, 
podayotoqqa bordlm.
Oqshom vaqtl o'n kilo arpa bllan Ыг qop samonnl aralashtlrdlm. Qosh qoraytlrlb, qopnl 
orqalab Jo'nadlm. Yo'lda teriadlm. Dam ollb-dam ollb bordlm. Qopnl kamarga suyab 
qo'ydlm. Kaftlmda gugurt chaqdlm. Tarlon ko'rsln, menl tanlsln deya, olovnl yuzlmga 
ollb keldlm. Tarlon yemslrab, lltljoll plshqlrdl.
Tarlonnl yetakladlm. Shu yaqlndagl artqdan suvlab keldlm. To'rvaslda yem berdlm. 
Badanlarinl qashlladlm. Tarionga qarab-qarab ketdlm.
Uyda tamaddl qlldlm, yonboshladlm. Oyoqlarimnl yozdlm. «Vaqt» eshlttlrlshlari-da ado 
bo'ldl. Shunda, to'shakka o'tlb yotdlm. Ko'zlm Hindi, ko'zlm ketdl.
Blr mahal, ayollmlz turtdl.
— Tursln, blrov chaqlrayaptl, — dedl.
Uyquslrab, qo'zg'oldlm. Choponlmnl yelkamga tashlab, tashqariladlm.
Olapar Itlmlz darvozaga tarmashlb-tarmashlb hurdl. Olaparimlzga do'qlab-do'qlab 
bordlm. Olapar dumlnl llklllatlb-llklllatlb, o'zlnl chetga oldl.
Darvozanl ochlb qaradlm. Ostonada ralsimlz, undan keyln do'pplll odam bllan Ikklta 
mllltsloner bo'ldl.
Ralslmlz boshl bllan do'pplll odamga Ishora qlldl.
— Bu klshl rayon vaklll, qlshloq xo'Jallk boshqarmasldan, — dedl.
- Blnoyl, blnoyl. Qanl, Ichkarilanglzlar.
Do'pplll odam Ichkarlladl. Ketldan boshqalari ergashdl.
Kattalarga slnchlklab-slnchlklab qaradlm. Do'pplll katta mendayln blr kal bo'ldl. 
O'ztmlzdan ekan, dedlm.
Kal katta tevarakka alangladl.
- Ot qanl? - dedl.
- Qanday ot? - dedlm.
- Ot qanday bo'ladl? To'rt oyoqll, Ikkl quloqll ot-da.
— Menda unday ot yo'q, katta. Kaldan taroq so'rama, deydllar. Slz bo'lsa, ot so'rab 
o'tlrlbslz.
— Top, top, kallanl garang qllma! Adl-badl aytlshlb o'tirlshga vaqt yo'q. Senga 
o'xshaganlamlng son I mlngta!


— Merida ot nlma qlladl, katta. Ana, qaranglzlar. Bo'lsa ollb keta berlnglzlar.
Kal katta barmoqlarinl o'ynatlb, mllltslonerlarga I mo qlldl.
— Tlntlnglarl - dedl.
Mllltsloner btlakday xltoyl fonarlarinl yoqdl. Molxona, otxonalaml qarab keldl.
— O'zl yo’q, tezagl bor ekan, — dedl.
Kal katta menga yuzlandl.
— Ana, tezagl bor deyaptl-yu? — dedl.
— Men slzga aytsam, katta, eshlkll uy, mehmonlamlng otl tezak tashlagandlr-da. Tash- 
lama deb bo'lmaydl, mehmon ot.
— Famlllyang nlma? Xo'-o'sh, Qurbonov, 
ta-a-ak, Qurbonov Zlyodulla. Mana, 
ro'yxatda turlbsan, otlng bor. Gap shu, ertaga yana kelamlz. Otnl topsang topdlng, 
topmasang, o'z o'pkang o'zlng bllan bo'lslnl
Kal katta darvozaga qarab yurdl. Ketldan mllltslonertar shaxdam odlmlar otlb Jo'nadl. 
Ralslmlz kattalar ketldan plldlrab ergashdl.
Shunda, khkaridan onamlz chlqlb keldl.
— Ayt, ulgu berib ketsln, - dedl.
Katta la rga darvoza ostonaslda yetlb oldlm.
— Katta. uyda chaqalog'lmlz bor, otlnl Ibrohlmboy deydllar.
Kal katta yelkasl bllan gaplrdl:
— Nlma qllay shunga?
— Chaqaloqll uyga bemahalda kellb bo'lmaydl. Mabodo blrov bllmasdan kellb qolsa, 
undan ulgu ollb qollsh lozlm.
— Qayerdan olasan?
— Blzga bariblr. O'nglrlnglznlng uchldan maydaglna Ыг Ip bo'lsa-da mayll. Ayollar 
chaqaloqll uyda Ipnl Islrlqqa qo'shlb tutatadllar.
— Endl, shungayam etaglmnl ylrtayml?
— Yo'q, ylrtlsh darkor emas, katta. Klylmlnglzga llashgan blron-Ыг qll bo'lsa-da bo'ladl. 
Kal katta qo'l slltadl. Yo'llga burillb ketdl.
Men qaytlb keldlm.
— Ulgu bermadl, — dedlm.
Onamlz qarg'ab-qarg'ab Ichkarlladl. Taypoq toboqda Islrlq tutatdl. Chaqaloqll uynl uch 
aylantirdl. Zlyon-zahmatlaml quvdl.
34
Kattalar xo'Jako'rslnga lalml do'q urlb ketdl, deb o'yladlm.
Yo'q, ertasl kunl tag'ln keldl.
Iskalanlb-lskalanlb otxonanl qaradl, chaqaloqll uynl qaradl.
Kattalar qlllg'l hamlyatlmga tegdl. Tlshlmnl tlshlmga zo'rg'a boslb turdlm.
— Xo'sh, qanl? - dedl kal katta.
— Nlma qanl?
— Ot!
— ot? Katta, slz menga qaysl bozordan ot ollb berib edlnglz? Oenovnlng bozorldanml, 
yo, Sho'rchlnlng bozorldanml?
— Tlshlngnl ko'p g'ljlrlatma, biz sendan qo'rqmaymlzl Yaxshlllkcha otnl chlqar! qo'sha 
qo'sha mol, qo'y, tovuq, ot... buncha hayvonnl nlma qllasan? Ana, magazlnda hamma 
narsa muhayyo. Go'sht deysanml, sut, kefir deysanml...
— Katta...
— Nlma, yo, kapltallst bo'lmoqchlmlsan? Kechlrib qo'yasanl Biz sotslallstlk Jamlyatda


yashayapmlz! Hademay kommunlzmda yashaymlz! To'g'riml, o'rtoq rals?
Ralslmlz labbaygo'y bo'ldl.
— To'g'rl, kommunlzm sari bormoqdamlz! — dedl.
- Yo, ot mlnlb bosmachl bo'lmoqchlmlsan? Kechlrib qo'yasan! O'zl, ajdodlngda 
bosmachl o'tmaganml? Blr tekshlrib ko'rish kerak...
— Katta, unday demang. Otam bechora Sovet tuzumlnl deb qurbon bo'ldl. Otga kelsam, 
ot — ylgltnlng yo'ldoshl, katta. Qolabersa, ot bllan ko'pkarl chopamlz.
- Iya-lya, sen o'zl qaysl Jamlyatda yashayapsan, mlya? Shu paytgacha eshaknlng 
qulog'lga tanbur chertyapmanml? Ko'pkarl — esklllk sarqltll Ko'pkarl - yowoyllar o'ylnl!
- Katta... o'zl, kal kalla - kalla emas ekan-da! Blr menlng kallam shundaymlkln desam, 
slznlklyam menlkldan qollshmaydll..
- O'chlr-e...
— Katta, enamnl so'kmang. U bechora Ichkarida nevaraslga qarab o'tlribdl. Slzga 
bundayln beposhna gaplar ep bo'lmaydl.
— O'chlr deyman-e...
— Esa, men ham slznlng...
Gaplm oxlriga yetmay qoldl. Kal katta qulochkashlab jag'lmga urdl. Qo'll ayolnlng 
qo'IWay ekan, jag'lm og'rimadl. Gaplmnl oxlrigacha yetkazlb aytdlm.
Shunda kal katta ketlmga tepmoqchl bo'lib shaylandl. Men o’zlmnl chetga oldlm. Chap 
berib qoldlm.
Kal katta o'z shashtl Ы1ап, o'z zabtl bllan supadan uchlb ketdl. Chuqurga borib tushdl. 
Ralslmlz dovdlrab qoldl.
- Eb-ey, eb-eyl.. - dedl.
Chuqurga sakrab tushdl. Kal kattanl suyab ollb chlqdl.
Kal katta hanslrab-hanslrab nafas oldl. Qo'll bllan menl ko'rsatdl.
- Ushlanglar, bandltnl ushlanglar! - dedl.
Ikkl mllltsloner Ikkl yonlmdan keldl. Qo'llarimnl ketlmga qaylrdl. Ketlmga blr tepdl. 
Kolxoz Idoraslga ollb bordl. Maydaglna mashlnaga bosib Jo'nadl.
Yo'lda quslb-quslb bondlm.
Blrodarlar, benzln tslni yomon ko'raman! Benzln boshlmnl aylantlradl. Ko'ngllmnl 
aynltadl, qustlradl. Osmondan tushganday bo'lib qolaman.
Rayonga keldlm. Organ oldlda mashlnadan tushdlm. Kal katta ketldan chap tarafdagl 
oynavand xonaga klrdlm.
Telefon oldlda o'tlrgan mllltslonerlar o'mldan turdl. Kal katta mllltsionerlarga kiylmlarinl 
ko'rsatdl, dardlnl aytdl.
— Hamkasblamlng bllan davlatga go'sht ollsh uchun borib edlk, — dedl. — Mana bu 
tlpga otnl ber, desam bermadl. Menl tutlb so'kdl. Onam ham qolmadl, xotlnlm ham 
qolmadl. Keyln, Ыг urib chuqurga ag'anatlb yubordl. Mana rakt - ust-boshlm loyl 
Hamkasblaring Jonll guvohl Ana, rals ham bor. To'g'riml, rals?
- To'g'rl! To'g'rl! Chuqurga yumalatlb yubordl! - ma'qulladl rals. Blr mllltsloner 
so'klnlb, oldlmga keldl.
— uh, hayvon, uh bandit! Sen hall rahbarlarga qo'l ko'taradlgan bo'ldlngml? — dedl. 
Mllltsloner Ichlmga urdl. Men Ichlmnl ushlab, boshlm bllan devorga suyandlm. Ko'ngllm 
ozdl, ko'z oldlm qorong'l bo'ldl. Odamlar goh uchta, goh to'rtta bo'lib ko'rindl... Xona blr 
yumalab, yana )oylga keldl.
Mllltsloner kal katta oldlga qog'oz qo'ydl.
— Mana, raport yozlb, boshllqqa ollb klring. Bunl blr tlqlb qo'yayllk, ko'zl ochlladl.
Kal katta qog'oznl to'lg'azlb, ollb ketdl. Xlyol o'tlb, yana qaytlb keldl.
- Tush oldlmga I - dedl.


Men oldlga tushdlm. Tor yo'lakdan hovllga chlQdlm. Keyln yens Ыг xonaga klrdim.
Xona to'rida baqaloqll Ыг odam o'tlrlbdl. O'tlrishldan katta odarn ko'rlndl. Yelkasldagl 
yulduzlarl-da katta-katta bo'ldl.
Kal katta qo'll bllan menl ko'reatdl.
— Mana banditi - dedl.
To'rdagl katta vazmln ovozda so'radl:
— Nega rahbariaml uraslz, o'rtoq Qurbonov?
Men bor gapnl qo'shlb-chatmay aytlb berdlm. To'rdagl katta endl nlma deyslz, degan 
bo'llb, kal kattaga qaradl. Kal katta o'mldan tuiib ketdl.
— Yolg'onl U o'zlnl oqlayaptll Biz rahbarlarga Ishonaslzml, yo, mana shunga o'xshagan 
podachlga Ishonaslzml?
— Albatta rahbarlarga Ishonaman. Rahbariar yolg'on gaplrmaydl.
— Bo'ptl-dal
O'pkam to'llb-to'llb keldl. Dlmog'lmda mlng'lrladlm:
— Katta bova, menl mellsalarlnglz urdl...
— Nlma-nlma? Urdl?
— Eshlk oldlda urdl. Hushdan ketlb qokllm....
— unday bo'llshl mumkln emas, hozlr chaqlramlz.
Ostonada Ichlmga urgan mllltsloner qora berdl. Qo'llnl chekkaslga tekklzlb g'o'daydl.
— Buyrug'lnglzga Ыпоап keldlm, o'rtoq polkovnlkl — dedl.
— Leytenant Ismatov, aytlng-chl, nega bu klshlnl urdlnglz?
— Klmnl? Qo'llmnlyam tekklzganlm yo'q, o'rtoq polkovnlkl
— Urdl deyaptl-ku.
— Sof leytenantllk so'zlm, qo'l ko'targanlm yo'ql Ana, ser)ant Xalllov ham bor, chaqlrib
O'ng qo'llmnl qomlmga qo'ylb ko'rsatdlm.
— Manavl yerimga urdl... — dedlm.
Shunda kal katta gapga suqlldl.
— Qo'llnlyam tekklzganl yo'q, o'zlm ustlda edlml — dedl.
To'rdagl katta menga yuzlandl.
— Ana, eshltdlnglzml, o'rtoq Qurbonov? — dedl. — Biz urmaymlz! Sovet mllltslyasl 
urmaydl!
35
Badbo'y hujrada yotdlm.
Hujrada kun-da blr bo'ldl, tun-da blr bo'ldl.
Blr mahal temlr darvoza sharaqlab ochlllb, sharaqlab yoplldl.
Blrov Ichkarlladl.
— Kal, qayerdasan? - dedl.
Ichlmga urmlsh mllltsloner ovozlnl darrov tanldlm.
Joylmdan turdlm. Darvoza taraf yurdlm.
Mllltsloner yoqamdan blr qo'llab ushladl. Blr-lkkl sllklladl.
— Nlmaga menl boshllqqa sotdlng? — dedl.
— Sotmadlm, blrodar, bor-yo'g'l urganlnglznl aytdlm, — dedlm.
— Urdlm? Qachon urdlm?



Kellnlar otda emas, mashlnada keladlgan bo'ldl. 
Olamnl mashlna ovozi buzdl: dut-dut-dut... 
Qlshloqda ot noml o'chdl.
Ora sovldl. Qlshloq tlnchldl.
Ana shunda Tarionnl uyga ollb keldlm.
Chavandozlar bellga pul o'rab, Oboqllga yo'l oldl. Oboqlldan ot ollb keldl.
Ot btlan ajab gaplaml-da toplb keldl.
Go'shtga ot ollsh ko'pga kelgan to'y emas emlsh. Oboqli taraflarda otlar bus-butun 
emlsh, tus-tugal emlsh...
39
Bu gap qlshloqdagl besh-oltl arlzaboz qulog'lga yetdl.
Arizabozlar qulog'l ding bo'ldl. Aiizabozlar kechalart uyma-uy yurdl, ariza to'pladl.
Blr kecha blznlklga keldl. Arizabozlar sultonl bo'lmlsh Botlr mlrob slrll ovozda taylnladl:
— Oarvoza Ichkarldan tambalansln. Hovll chlrog'l o'chlrilsln. Bola-chaqa bu uyga yaqln 
yo'laUlmasln. Ichkarl estilk zlchlab yopllsln. Deraza pardalari tushlrilsln. So'ng, 
qarshlmlzga kellb o'tlrilslnl
Botlr mlrob aytganlarlnl bajarlb keldlm. Oavraga qo'shlllb o'tlrdlm.
Arizabozlar boshlmdan kechgan savdonl gaplrib berishlmnl so'radl.
Men sir bermadlm, talmovslradlm. Bolsl, o'shanda o'n kun yotganlm elga doston bo'ldl.
El oraslda yumvslz bo'ldlm. Mana, dostonlm deyarll unut bo'ldl. Ko'ngllslz dostonlmnl 
yana qo'zg'aglm kelmadl.
— Botlr aka, bo'lgan Ish bo'ldl, buyog'l slndl. Qo'ylng, shu arizabozllknl, - dedlm.
— Iya-lya! Hey, og'lzga qarab gaplrilsln! Kim arizaboz? Blzml? Biz yozuvchlmlz, blllb 
qo'y, yozuvchl! Xalq yo'lldagl, haqlqat yo'lldagl yozuvchllarmlz! Anavl g'azal, roman... 
yozuvchllar yana nlma yozadl, o'rtoq Hamklov?
Qabatldagl adablyot mualllml o'z ulushlnl qo'shdl:
— Poema, ballada...
— Ha-ha! Poema, ballada yozuvchllaring yozuvchl emas, biz yozuvchl! Mana, biz! Yozuv- 
chllaringnlng asariarlda fakt yo'q, adres yo'q! Masalan, mana o'zlmlznlng Tog'ay! Bo'ri 
bechoranlng o'g'lll O'llshnl kltob qlllb yozdl. Endl ko'pkarinlyam kltob qllayotgan emlsh. 
Yozlshga yozdl, lekln tekshlrtlrmadl, Chora ko'rdlrmadl. Xalqqa nafl tegmadl. Xalq 
yozuvchllamlng kltoblnl pul sarf qlllb oladl. Vaqtlnl Isrof qlllb, erinmay o'qlydl. Keyln... 
qayg'ull asaml nlma deydl, o'rtoq Hamldov? Ha-ha, tragedlyal Tragedlya bo'lsa 
ta'slrlanlb ylg'laydl. Agar... o'rtoq Hamldov? Vo-vo-vo, satlrik bo'lsa, qah-qah urib 
kuladl. Bari quruq safsata! Xalqnlng blron-blr Ishlnl bltkazlb bermaydl. Xalqnlng kam- 
ko'stl esa achlb yotlbdl. Xalqqa klm amally yordam beradl? Biz! Oemak, asl yozuvchl biz! 
To'g'ri, yozganlarlmlznl kltob qlllb chlqarmaymlz. Asariarlmlz turll Idoralarda qollb ketadl. 
Lekln kltob qlllb chlqaramlz desak, chlqaramlz. Ana, sandlqda yuzlab shlkoyat 
asariarlmlz nusxasl taxlanlb yotlbdl. Ikklnchl marta og'lzdan arizaboz degan gap 
chlqarllmasln, hal
— Tavba qlldlm aka, tavba qlldlm.
— Shunday bo'lslnl Endl gaplrilsln. Boshldan boshlansln.
— Shu, blr kechasl mendan beshbattar lylg'l chlqqan Ыг kal keldl. Yonlda Ikklta shapka-


— Menga qaralsln, nlma, dunyonlng Ishl ko'pkariml? Kal deyllmasln! O'rtoq Falonchlyev 
deb aytllslnl Shapkang klm? Mllltsioner? Menga qaralsln, shapka Inson emas! Shapka -
latta! Shapka- karton qog'oz! Shapkanl Javobgarilkka tortlb bo'lmaydl! Leytenant 
Falonchlyev, servant Falonchlyev deb aytllslnl
— Xo'p. Oy hamsoyamlz Qulmat polvonnlng teraklari uchlga oslllb qolgan-da...
— uf-r, 
mabodo sholr-polr emasmisan? Bo'lmasa nega oydan, yulduzdan gaplrasan? 
Oydan pastga tushllslnl Yerdan gaplrllsln! Urika suvga boiib aytllsln! Blznlng Ishlmlz 
Jlddly, xalq ahamlyatlga mollk Ish! Sudlarda qatnashllganml? Yo'q? Unda, kolxoz hlsobot 
majllslda kamlnanlng nutq so'zlaganl ko’rilganml? Ana, kamlna majllsda qanday 
gaplrgan bo'lsa, ana shunday gaplrllslnl
Botlr mlrobnlng kolxoz umumly majllslda gaplrishlnl yodladlm. Xuddl mlrobday 
qo'llartmnl qomlmga qovushtirdlm. Boshlmnl tlk tutdlm. Klphk qoqmadlm. Dona-dona 
qlllb aytlb berdlm.
Mlrob oldlmga qog'oz bllan qalam qo'ydl.
— Endl qanday aytllgan bo'lsa shunday yozllsin. Nlmaga? Beshlnchl slnf? Malumotlng 
mendan Ыг slnf yuqort bo'laturlb yozolmaysanml? Ha, mayll. O'rtoq Hamldov, slz yozlng, 
bu klshl qo'l qo'ylb beiadl.
Blrodariar, arizabozlardan Denov qolmadl, Termlz qolmadl, Toshkent qolmadl. Idorama- 
idora chopdl.
Artzaboz deganl ajabtovur el bo'ldl. Bo'lmasa, arlzabozlamlng odnl olmadl. Arlzabozlarga 
yel-yugur, deb, blrov Ыг chaqa bermadl. Arizabozlar o'zlarl yonldan o'zlarl chopdl.
Blr safarglslda menl-da ergashtlrlb jo'nadl.
- Boshlngdan o'tgan savdonl o'z tiling bllan o'zlng aytlb berasan, - dedl.
— O'zl, qayerga borayapmlz? — dedlm.
Botlr mlrob shahodat barmog'lnl lablga bosdl.
- Tlsh-sh-sh! - dedl.
Arizabozlarga ergashdlm. Dushanbega yo'l oldlm. Yo'lda avtobus derazasldan Ikkl marta 
qusdlm.
Dushanbedan Moskvaga uchdlm.
Umrimda blrlnchl marta samolyotda uchdlm. Qanl, ko'rayln, qanl, samolyot degan ulov 
qartdaychlkln ekan, dedlm.
Samolyot blr pasaydl, blr ko'tarlldl. Yuraglm tovonlmga tushlb ketganday bo'ldl.
Keyln, Joylda turlb qoldl. Nag'masl ko'p bo'ldl. Odamnlng yuraglnl yordl. Ulov bo'lsang, 
sldlrg'a yur, ukkag'amlng samolyotl, dedlm.
Samolyotdan ko'ngllm qoldl. Ulovllgl yo'q ekan, ha, demadlm.
Samolyot derazasldan qarab hayron bo'ldlm. Shundayglna ostlmlzda paxta uyullb 
yotlbdll Samolyot tegayln-tegayln deydl.
Qabatlmdagl Hamldov mualllmga yuzlandlm.
— Eh-he, paxtanl qarang, paxtanl! — dedlm.
Hamldov qaradl. Keyln, ketlga chalqaylb kuldl. Telpaglmnl yullb old). Taqlr kallamga 
shapatlladl! Kallamga shapatllab-shapatllab kuldl.
Kallamnl yelkalarlm oraslga oldlm. Kaftim bllan bekltdlm. Telpaglmnl toitlb ollb klydlm. 
Tag'ln derazadan qaradlm. Ana endl blldlm. Ko'rinayotgan paxta emas, oppoq bulutlar 
bo'ldl.
Moskvada tushdlm, arizabozlar ketldan ergashdlm.
Moskvada nlma ko'p, mashlna ko'p bo'ldl. Bltta-da ot bo’lmadll


Avtobusda yurdlm-yurdlm, Ыг Joyga keldlm. Yo'l chetlda turdlm, o'tklnchl-ketkinchl 
mashlnalarga qo'l ko'tardlm. (TuJ-g'uJ mashlnalardan blrovl-da to'xtamadl. Ko'taraberib, 
qo'llarim charehadl. Turaberib, oyoqlarlm toWI. Qomlm qur-qur qlldl. Toqatlm toq bo'ldl. 
Shunda uzun blr mashlna Jlring-JIring etib kelaberdl. Tezlab kelayaptl-da, deb bo'lmaydl, 
ohlstalab kelayaptl-da deb bo'lmaydl. Yaqln kellb, yanada ohlstaladl. Farosat qlldlm, qo'l 
ko'tarsam, to'xtaydlgan ko'ngll bor.
— Ay, Hamldov mualllm, bu qanday mashlna bo'ldl? — dedlm.
— Ko'cha yuzlda slmyog'ochday bo'llb turamlzml? Ana shu tramvaynl klra qllamlz! 
Xarajatl mendanl — dedlm.
Hamldov mualllm kuldl.
— Tramvay qlmmat, — dedl.
— Qlmmat bo'lsa bo'larl Ketsa, blr qo'ynlng pull ketarl - dedlm.
— Unda, o’zlnglz klra qlllng.
Chopqlllab bordlm. Tramvay oldlnl oldlm. O'ng qo'llmnl boshlm uzra ko'tardlm.
— Ay, tramvay, ostanovkal — dedlm.
Tramvay Jlring-JIring etlb oyoq lldl. Tramvaychl derazadan qaradl. Menga lyak qoqdl. Ha, 
nlma deysan, degan bo'ldl.
Men o'ng qo'llmnl olg'a sermadlm.
— To'g'rigal — dedlm. — Aytgan pullngnl beramlzl — dedlm.
Tramvaychl bosh-adog'lmga qaradl-qaradl-da, bosh Irg'adl. Mayll, degan bo'ldl. 
Boshmoldog'l bllan tramvay eshlglga Ishora berdl.
— Aydal — dedl.
Shunda eshlk taraq etlb ochlldl. Men lip etlb tramvayga mlnlb oldlm. Ketlmdan 
arizabozlar mlndl.
Arizabozlarga havolanlb-havolanlb qaradlm.
— Ana, blr og'lz gapl — dedlm.
— Ha, kuchlngdan, Zlyodulla kal! — dedl Botlr mlrob.
Tramvay blr yurdl, blr to'xtadl. Chayqallb-chayqallb xlyla yurdl.
Blr Joyda Hamldov mualllm:
— Hozlr tushamlz! — dedl.
Blrinchl bo'llb men tushdlm. Tramvay klra qlllshga qlldlm, endl klra haqlnl to'layln, deya 
qo'ynlmnl kovladlm.
Shunda Botlr mlrob:
— Ha-a, blnoyl, - dedlm.
Shu, Botlr mlrob ko'pga tushlb ketdlyov. To rt odamga klra haql to'lashnlng o'zl 
bo'ladlml. Tushsa tusharl Nlma, mlrobga menl ergashtlrib kel, dedlmml! Ergashtlrib 
keldlml, to'lasln-dal
Arizabozlar katta blr Idoraga kliib ketdl. Men ostonadagl qorovul oldlda qoldlm. 
Arizabozlar o’rgatgan gaplaml Ichlmda bot-bot qaytarib o'tlrdlm.
Nlhoyat, arizabozlar chlqlb keldl. Kattalar menl yo'qlamabdl. Arizabozlar gaplga 
Ishonibdl. Yaxshl bo'llbdl. Tag'ln kattalar salobatl boslb, duduqlanlb qolamanml, deya 
qo'rqlb edlm.
41
Ertasi kunl Dushanbega uchdlm. O'tlrganlar shahodat barmog'lnl llklllatlb, o'rtada 
laylakqushday lo'klllab yurgan qlznl Imladl. Qlz ularga mayda Idlshda suv ollb keldl.


Menlng boshqalardan qayerim kam? Kallam kal bo'lgan bllan, telpaknlng ostlda 
ko'rlnmaydl.
Dadll bo'ldlm, o'zlmnl blr slnab ko'rmoqchl bo'ldlm. Shahodat barmog'lmnl llklllatlb, qlznl 
Imladim. Suv, deya og'zlmnl ko'rsatdlm. Qlz bosh Irg'adl, suv ollb keldl. Suvnl blr 
yutlshda yo'qotdlm. Boshqalarday bosh Irg'adlm.
— O'lmang! — dedlm. — Katta qlz bo'llng.
Ko'kraglmnl kerdlm, baqalog'lmnl shlshlrib o'tlrdlm.
Oynadan pastga qaradlm. Past o'zlmlznlng Vaxshlvorsoyga kelbat berib ketdl. Qator- 
qator uylaml ko'rdlm. Mayda-mayda qoralaml ko'rdlm. Hamldov mualllmga, shu blznlng 
qo'ylarmlkln, deglm keldl. Tag'ln kallamga shapatllashldan qo'rqdlm. Gaplmnl Ichlmga
Samolyot Dustianbeda gurs etlb tushdl.
42
Takslda qlshloqqa keldlm.
Men qayerga borlb keldlm? Odamlar bunl blladlml? Ana shunl odamlarga blldlrglm keldl. 
Qayerga bordlm, qayerda bo'ldlm, barlnl aybb, maqtanglm keldl. Uyga bormadlm. Katta 
ko'chada ohlsta-ohlsta vazmln-vazmln qadamlar boslb yurdlm. Odamlarga quyuq-quyuq 
salomlar berdlm. Ouch kelgan odam bllan qalin-qalln so'rashdlm. Qozon-tobog'lgacha 
qoldlrmay so'radlm.
El og'zlga mahtal bo'llb qaradlm. El, ko'rlnmay ketdlnglz, Zlyodulla chavandoz, deya 
so'ramadll
Ko'chanl tag'ln blr aylanlb keldlm. El aqalll, kamnamoslz, Zlyodulla kal, demadl! Uch 
kun-a, uch kun qlshloqda bo'lmadlml Yaxshlml-yomonml, shu elnlng mollnl 
boqayapman. Odamnlng qadrtyam shunday bo'ladlml. Qadrlmga kuydlm. Ay, qadrim-a, 
bechora qadrlm-a!
Eldan xafa bo'llb, uyga keldlm. Choy Ichlb, yonboshladlm. O'nglmga ag'darlldlm -
bo'lmadl, chaplmga ag'darlldlm — tag'ln bo'lmadll Tars yorillb ketguday bo'ldlm! 
Moskvada yo'l-yo'lakay blr kllocha qand-qurs ollb edlm. Bola-chaqa qo’llmga qaraydl, 
dedlm-da.
Ana shurtdan blr slqlmlnl qo'ynlmga soldlm. Tarlonnl mlnlb, Mamat oshnamlznlklga yo'l 
oldlm. Devordan bo'ylab ovoz berdlm.
— Mamatl Mamat uydaml, kelln? Uyg'ot, gap bor! - dedlm.
Mamat Ichkartdan uyqull ko'zlarlnl uqalab-uqalab keldl.
Men, tevarakdagl hamsoya-qo'llar eshltsin uchun, ovozlmnl qo'ylb gaplrdlm:
— Yaxshlmlsan, dlmog’lng chog'ml? Ma, manavl qandnl nevaralaiimga bo'llb ber, yeslnl 
Mozor boslb kelgan-da, tabarruk!
— Qayeriardan so'raymlz?
— Moskvalll
— «Moskva» kolxozlml?
— Kolxoz? Qanday kolxoz? Sen o'zl, menl klm deb o'ylayapsan? Men uncha-muncha 
Joylarga bormayman! Boraam, faqat Moskva shahri azlmlarga boraman, ha! Faqat 
Moskva!!. Juda past ketsam, Dushanbelarga shunchakl, yo'l-yo'lakay oyoq lllb o'tamanl 
Menga qara, kun qlyom vaqtl-qlyom vaqtl uylngnlng ustldon blr samolyot uchlb o'tdlml? 
QanotlarMa parragl-da bor?
Mamat sergak tortdl. Osmonga blr qarab okll.
— Uchlb o'tganday bo'ldl, nlma edl?
— O'lmal Men senga blr narsa aytaylnml? Shu samolyotnlng khlda men bor edlm!


— Ha, kuchlngdan!
— O’ng yog'lda o'tlrib uchdlm! Parraknlrtg shunday yonlda, ha!
— Vo ukkag'ar, Gagarin Ьо'1-eyl
— Kim? Eb-ey, Gagarinlng klm bo'pd! Osmonga lip etlb uchgan-da, qaytlb tushgan. Men 
to'rt osh plshlrlmdan-da ko'p uchdlm!
— Eh-e-e! Yoril-e, bachchag'ar-e, yoril-e!
— Ko'rlb turibsan, chakana odam emasmanl Endl men bllan o'ylab gaplrish!
— Bo'ldl, bo'ldl, taraf yo'q.
— Yana blr gap. Samolyot osmonda varrakka o'xshagan bllan mayda ernes ekan, ha! 
Ichl Obshlming kamarlday keladll
— Kir uyga, choy Ichamlz.
— Yo'q, ishlm zarll. Shunday o'tayotlb, blr hol-ahvol so'rashlb ketayln dedlm...
Jllovnl bo'shatdlm. Tarlon yo'l oldl.
Blrodariar, parday yengll bo'ldlm!
43
Blrodariar. Moskvadan odam kellbdl. Shlyapasl bor emlshl
Shlyapali odam rayon kattalarlnl ylg'lbdl. Kal kattanl o'rtaga ollbdl. Ana shunda masala
Oydln bo'llshlcha, hukumat, hamma o'z Imkonlyatlga yarasha go'sht topshlrsln, debdl. 
Buyruq rayonga kellbdl. Rayon kattalarl kal kaRanl blzga vakil etlb yuborlbdl.
Kal katta blr zlna yuqori o'smoqchl bo'libdl. O'slsh uchun go'sht topshlrlshdan 
foydalanmoqchl bo'libdl. Qaysl yo'l bllan bo'lsa-da, go'sht topshlrtshnl muddatldan oldln, 
oshlrlb bajarib, katta la rga yaxshl ko'rtnmoqchl bo'libdl, yelkaslga qoqtlrmoqchl bo'libdl. 
Shu yo'l bllan ko’zlagan amallga mlnmoqchl bo'libdl.
Blrodariar, blr kalnlng hlylasl - qlrq klshlnl charchatadl!
Kal katta o'z nlyatlga elnl talab erishmoqchl bo'libdl, elnl xo'rlab erishmoqchl bo'libdl. 
Shlyapali katta kal kattanl urlshlb-urlshlb, amalldan ollbdl. Partlyadan o’chlrmoqchl 
bo'libdl.
Shunda, kal katta ho'ng-ho'ng ylg'lab qo'ya beribdl. Shafqat qlllbdl.
— Erkak odamnlng ylg'laganl — o'lgani, — debdl.
Blrodariar, haq saqlasa balo yo'q, haq qarg'asa davo yo'ql 
Ayni kunlarda kal katta choyxonada yonboshlab yotar emlsh.
— Haqiqat yo'q, bu dunyoda haqlqat yo'q... — der emlsh.
Blrodariar, o'zlng yaxshl — olam yaxshl, o'zlng yomon — olam yomon!
Choynagldagl choyl oq emlsh! O'zl quylb, o'zl Ichar emlsh.
Elga ermak, xalqqa shaloq emlsh!
Blrodariar, shukur-shukur, arlzabozlamlng borlga shukurl
Arizabozlar nohaqllkka yo'l qo'ymaydl. Harom-tomoqlarga kun bermaydl. Elnlng haqlnl 
blrovga yedlrmaydl.
Arizabozlar bo lmasa, kattalar biz avom elnl bozorda sotlb yeydl! Arizabozlar bo'lmasa, 
kattalar biz avom el og'zldagl oshnl yulib oladl!
Arizabozlarga mehrlm tushib qoldl!
Bozor oqshoml barcha arlzabozlaml uylmga aytlb keldlm. Boqib yotgan blr qo'ylmnl 
so'ylb berdlm.



Ko'pkari eklnsiz qlslrpoyada bo'ldl.
Men Tarionnl qlzltdlm. Qlslrpoyanl aylantirlb chopdlm. Tarion xlyol o'zgardl. Boshlnl tlk 
tutdl, dlrV-dlrk o'ynadl. Suvllg'lnl shlqlrlatlb-shlqlrlatlb chaynadl. Tarion to'daga talplndl, 
Tarion menl uloqqa chorladl!
Aynl qishnlng Ilk ko'pkarlsl-da, ot mo'l ylg’lldl.
Demak, ko'pkari yaxshl bo'ladl. Bolsl, oz otll ko'pkarlda yerdan uloq ollsh mushkul 
bo'ladl. Sababl, bari ot o'zlnl zo'r deb biladl. Oqlbat, yoppaslga uloqqa yoplshadl. 
Talashlb-tortlshadl. Uloqnl na o'zi oladl, na blrovga beradl. Blr-blriga xalaqlt beradl, Ыг- 
blriga zlyon beradl. talashlb yota beradl.
Ot mo'l bo'lsa, akslncha bo'ladl. Bunda zo'rlar zo'ri, otlar otl uloqqa talplnadl. Bundayroq 
otlar to'da chetlda tomoshago'y bo'ladl. Bordl-yu, uloqqa Inblsa, to'dadagl o'zr otlar yo'l 
bermaydl, ketlga surlb yuboradl.
Shu bolsdan mo'l otll ko'pkarlda to'dadan uloq ollb chlqlsh oson bo'ladl.
47
Uloq keldl.
Tarionnl gljlnglatlb-gljlnglatlb bordlm. Uloqnl Iskatlb-lskatlb oldlm. Uloq butldan ko'tarlb- 
ko'tarlb ko'rdlm. Uloq Ыг tana bo'ldl. Elllk-oltmlsh kllolar keldl. Uloq jlqqa ho'l bo'ldl. 
Bolsl, kechasl bllan suvga plshlb qo'yllgan bo'ldl. Bunlng nafl - uloq zllday og'lr bo'ldl. 
Ana endl torta-tortda uloq tertsl ayrllmaydl, bo'lak-bo'lak bo'llb ketmaydl. Bo'lmasa, 
torta-torta uloq butun qoladl- ml?
Bakovul zotlaml aytdl:
- Blrjuft kallsh, o'n so'm pull bor! Ol!
To'da uloqqa talplndl. Uloqnl blr Jlyron ollb chlqlb ketdl.
Keylngl zot qo'ylldl:
— Bunlslda Ыг qo'y, blr to'n, o'n so'm pull borl Zot kattardl, armonda qolma!
Tarionnl uloqqa soldlm. Tarion plshqlrlb-plshqlrlb qlmtlnadl. Uloqqa men o'ylagan, men 
xohlagandan-da vaqtllroq, osonroq bordl. Odatlcha uloqnl blr aylandl. Uloq boshlda oyoq
Blr chavandoz Tarion o'ktamllgldan g'ashlandl. Tarion sag'rlslga qamchl urdl.
Tarion Ыг seskandl. Lekln Joyldan qlmlrlamadl. Ikkl ko'zl uloqda bo'ldl.
Men uloqqa teskarl yoqdagl tovonlmnl uzangldan olmay, egar korsonlga lldlrdlm. Uloq 
taraf uzangldagl oyog'lmnl bukdlm. Tlzzamnl Tarion blqlnlga bosdlm.
Tarion menga klft berdl, kilt!
Men enkaydlm, uloqnl blr qo'llab ushladlm. Qomatlmnl ko'tarayotlb, bukllgan oyog'lmnl 
uzanglga bk tlradlm. Bor qlylnchlllk, shu oyog'lmga tushdl. Buslz uloqnl ko'tarlb 
bo'lmaydl.
Shunda, blr mug'amblr ot uloqnl tuyoqlarl bllan boslb qoldl.
Men tag'ln uloq butldan ushladlm. Tag'ln ot tlzzasl baravar ko'tardlm.
Tarion uloqqa qarab-qarab olg'a yurdl.
Uloqnl atayln yerda sudrab bordlm. Blrdan ko'tarsam bo'lmaydl, poylab turganlar 
yoplshadl.
- Uloq ko'tarllayaptl, uloq ko'tarllayaptl!
Sag'al ochlqqa keldlm. Uloqnl dast ko'tarlshga shaylandlm.
— uloq Tarlonda ketayapti, Tarlonda!
Uloqnl zarb bllan ko'tarlb oldlm. Ko'tarayotgantmda Tarion sozlab blr sllklndl. Madad





— Senga klssavurllk qlllshnl ko'rsatlb qo'yamanl Yur melisagal 
Bola oyoqlarlni tiradl, gavdaslnl orqaslga tashladl.
Shu vaqt, olomon orasMan Ikklta novcha bo'zbola sug'urlllb keldl. Ikkovlnlng-da sochlari 
yelkaslda bo'ldl. Ust-boshlarl badanlariga chlppa yoplshlb turdl. Botlnkalari tovonl ot 
tuyog'lday-ot tuyog'lday qalln-qalln bo'ldl.
Bo'zbolalar beqasam choponllk ketldan keldl. Blr bo'zbola beqasam choponllk tlrsagldan 
ushladl. Beqasam choponllk, bolanl qo'ylb yubordl. Ketlga qayrlllb qaradl. Shunda, 
bo'zbola beqasam choponllk lyaglga qulochkashlab blr urdl.
Beqasam choponllk zuvalasl plshlqlardan bo'ldl. Ketlga gandlraklab-gandlraklab bordl. 
Ammo ylqllmadl.
Olomon haybarakallachl bo'ldl:
— Ur! Sol, tumshug'lga!
— Ur! Musht turganda muomala nlma kerak!
Beqasam choponllk blr bo'zbolanl qo'shqo'llab blr urdl. Bo'zbola chalpak bo'lib tushdl. 
Omon turgan bo'zbola beqasam choponllk ketldan keldl. Blqlnlga sozlab blr tepdl. 
Beqasam choponllk enkaydl. Blqlnlnl ushlab-ushlab, enkaylb qoldl.
Olomon haybarakallachl bo'ldl:
— Ur! Kalla qll, kallal
Shunda, maydaglna blr qora kuchuk vanglllab-vanglllab choplb keldl. Keldl-yu, beqasam 
choponllknl urayotgan bo'zbola butlga yoplshdl. Bo'zbola kuchukka oyog'lnl sermadl. 
Kuchuk ketldan sermo'ylov ballqpaz chopqlllab keldl. Kuchuglnl urishlb-urishlb, oldlga 
sollb haydab ketdl.
Chalpak bo'lib ylqllgan bo'zbola joyldan sapchlb turdl. Beqasam choponllknl tepa ketdl. 
Loyga belanganl-da qo'shlllb tepdl. Bo'zbolalar ko'zlarlga qaramay tepdl. Beqasam 
choponllk yuzlarl burlshdl. Blr Ichlnl, blr blqlnlnl ushladl. Keyln, yerga cho'k tushdl.
Men olazarak bo'ldlm. Tevarak-atroflmga alangladlm. Burchakda o'tlrgan mllltslonerlarga 
qaradlm.
— Ay, anavllaml oracha qlllnglar-ay! —dedlm.
Mllltslonerlar parvoyl falak bo'ldl. Beg'am-beg'am choy Ichdl. Boshlarinl sarak-sarak etdl.
— Blzga aloqasl yo'ql - dedl.
— Bu yer boshqa blrovnlng uchastkasl! Blznlng uchastkamlz vlnzavod tarafda! — dedl. 
Olomon yakun yasadl:
Beqasam choponllk cho'kkalab o'tlrdl-o'tlrdl-da, blrtan sapchlb turdl. Blqlnlga tepgan 
bo'zbola yuzlga kalla qlldl.
Bo'zbola yuzlarinl kaftlarl bllan yopdl. Xlyol enkaydl. Barmoqlart orasldan qon slzlb
Shunda, blrovl kaftlga blr qora nlma qo'ydl. Shu qora nlma bllan beqasam choponllknlng 
peshonaslga qulochkashlab blr urdl.
Beqasam choponllk:
— Voh, o'ldlm-al - deya baqlrdl. Peshonaslnl ushladl. Taltangladl, gandlrakladl. Ana 
ylqilaman, mana ylqllaman dedl.
Kalla yegan bo'zbola turgan Joylda sapchlb, beqasam choponllknlng ko'kraglga tepdl. 
Beqasam choponllk bargday uchlb tushdl. Qo'llarlnl yonlarlga yoylb, qlmlriamay qoldl. 
Bo'zbolalar beqasam choponllknl o'rtaga ollb tepdl. Oyoqlarl ostlga ollb tepdl. Ko'zlarlga


alangladlm. Mllltsloneriar oldlnma-keyln bo'llb, choyxona yonalab plslb-plslb ketayapti. 
Qahr bllan, nafrat bllan so'rMan tappa tashladlm. Beqasam choponllk bllan bo'zbolalaml 
oracha qllayln, dedlm. Olomonnl qulochlartm bllan yorlb, o'rtaga klrib bordlm.
Blr bo'zbolanl bllagldan qo'shqo'llab ushladlm. Ketlga sermab yubordlm. Blr bo'zbolanl 
sochlaridan g'ljlmlab ushladlm. Sochlaridan chetga tortdlm.
- Imonlng kuygurlarl Blr mo'mln bandanl o'ldlrasanmll - dedlm. Sochlarinl g'ljlmlab 
turgandlm, yulqlndl. Bo'lmadl. Tag'ln yulqlndi. Yana bo'lmadl. Keyln, chotlaiim oraslga 
o'xshatlb blr tepdl.
Blrodariar, orachlga — oltl tayoq!
Esanklrab qoldlm, dovdlrab qoldlm. Jon shlrin-da! Jon achchlg'lda qo'llm yuzasl bllan 
bo'zbola ko'zlarlnl oralatlb Ыг soldlm.
Bo'zbola chlnqlrlb yubordl.
Shu vaqt, mashlna ovozl eshltlldl. Katta ko'chadan bemorxona mashlnasl keldl.
Olomon o'zlnl chetga oldl. Ko'cha yuzlda to'p bo'ldl.
Mashlnada o'tlrgan oq klylmllk odam ko'zoynaglnl ustldan qaradl. Sulaylb yotgan 
beqasam choponllknl ko'rdl.
- Nlma bo'ldl bunga? - dedl.
Xo'rllglm kellb... ylg'lab yubordlm...
- Bechoranl qarang... Ular uchov bo'lsa, bu bechora blrov bo’lsa! — dedlm.
- Tushurtarlll Dam ollsh kunl deb, o'zldan ketlb qolmay, kamroq khsln!
- Bunl ollb ketlng, blrodar, o'llb qoladl...
- Blznlrtg zakazlmlz bor! Boshqa «Skoriy pomosh» chaqlrlnglarl Ketdlk, haydangl 
Bemorxona mashlnasl shunday oldlmdan o'tlb ketdl. Ketldan qarab qoldlm. Keyln, 
qonlga belanlb yotgan beqasam choponllkka qaradlm. Qaradlm-qaradlm...
Blrodariar, o'pkam to'llb keldl. To'llb-to'llb keldl... Yenglarimga ylg'ladlm, choponlmnlng 
yoqalarlga ylg'ladlm, o'nglrlarimga ylg'ladlm...
Olomonga alangladlm.
- Ay, blrodariar, blr bechora Inson shunday o'llb keta berea yaxshlml? Uylda bola- 
Blrov ovoz berdl:
- Tanlshlnglz bo'lsa, ollb ketlng! — dedl.
Shunday ko'cha yuzlda turgan maydaglna mashlna xo'Jaslga elandlm. Blr amallab 
ko'ndlrdlm.
Beqasam choponllknl yelkasldan sudrab keldlm. Quchoqlab ko'tarib, mashlnaga soldlm. 
Yerda shalvlrab qolgan oyoqlarinl Ichkari oldlm. O’zlm qabatlda o'tlrdlm. Blr qo'llm bllan 
bllagldan ushlab oldlm.
Blrov endl kellb, shu yerdagllardan so'radl:
- Nlma bo'ldl-a, nlma bo’ldl? - dedl.
- Zo’r tomosha bo’ldll Uchchalasl blttaslnl shunaqangl soldll Paq-paql Nokdaun!
52
Beqasam choponllknl bemorxonaga ollb jo’nadlm.
Bemorxona beqasam choponllknl olmadi. Oppoq klylmllk Ыг ayol:
- Bu sudebniy Ishl - dedl.
Militslyaga slm qoqdl.
Blr mllitsloner kellb, beqasam choponllknl aylanUrlb ko'rdl. Suratga tushlrdl. Oaftar to'l- 
dlrdl.
Keyln, menl so'roq qlldl. Zot-makonlmnl so'radl. O'zlmnl aytlb berdlm. Mllltsloner yozlb


oldl. Undan keyln, nlma bo'ldl, deb so'radl. Men oqlzmay-tomlzmay aytlb turdlm. 
Mllltsloner yozlb bordl.
— Hozlrcha bo'shslz, keylnchallk uchastkavoylnglz orqall chaqlramlz! - dedl.
Mashlna xo'jaslga uch so'm uzatdlm. U olmadl.
— Qulluq, qulluq! - deb ketdl.
53
Choyxonaga qaytlb bordlm. Bozorllk xaltamnl qaradlm. Yo'q. So'rl ostlnl qaradlm. Yo'q, 
bozorllk xaltam yo'q.
Choyxonachldan so'rab-surlshbrdlm.
— Mabodo, blznlng xaltamlzga ko'zlrtglz tushmadlml? — dedlm.
— Yo'g'-a, ko'zlm tushmadl-yal- dedl choyxonachl. - Shunga ko'zlm tushmadl-ya! 
Qanday, beqasam choponllk oshnaglnangiz qanday?
— Blr balo qlllb Joylashtlrib keldlk...
— Iya-lya...
Choyxonactil angraylb qoldl. Yuzlaii bo'zardl. Qo'llarinl etaglga artdl. Fotlha 
o'qlmoqchlday, kaftlarinl hozlrlay boshladl.
— Bandachlllk qlldlml-a, - dedl. - Voy, bechora-ye, voy, bechora-ye...
— Yo'g'-e, bemorxonaga Joylashtlrib keldlk, deyapman.
— E, ha-a, shunday deng...
Bozor oralab, boshqatdan bozorllk qlldlm. Barinl belbog'lmga tuglb oldlm.
Tarlonlmlz oldlga bordlm. Tugunlmnl egar qoshlga lllb oldlm. Darvoza oldlda o'tlrgan 
cholga blr so'm uzatdlm. O'zlmga o'zlm oq fotlha berdlm. Otlanlb, bozordan qaytdlm. 
Blrodariar, osmondan tushganday bo'llb qoldlm, dunyonl endl ko'rayotganday bo'llb 
qoldlm...
54
Vo darlg'o, shunday kunlar-da bo'ladl!
Bosgan qadamlmlz ketlmlzga ketadl. Jamlkl Ishlarimlz chappaslga yuradl. Omad 
deganlarl salomlnl-da bermaydl. Og'zlmlzdagl oshlmlznl-da okJIrib qo'yamlz.
Blrodariar, naslb etsa, kelar Shom-u Iroqdan, naslb yltsa, ketar qosh-u qaboqdan! 
Xurram sollqchlnlng ko'pkarislda shunday bo'ldl. To'daga klrolmadlm, klrsam, uloqnl 
ololmadlm. Bordl-yu olsam, blrov yo qo'llmdan yullb ketdl, yo yerga tushlb ketdl. 
Taqlmlmdagl uloqlaml-da oldlrlb qo'ydlm.
Blrodariar, davlat-da eglz-eglz, mehnat-da eglz-eglzl 
Tarlon mendan hayron bo'ldl, men Tariondan hayron bo'ldlm.
Unday qlldlm bo'lmadl, bunday qlldlm, bo'lmadl. Puf sasslq, deya ketlb qolmoqchl 
bo'lmadlm. Yana tag'ln shaytonga hay berdlm. Elan-qaran keldlm, endl ketmayln,
Tarlonnl qamchllab-qamchllab to'daga soldlm.
Otlar g'lJ-g'IJ bo'ldl. Osmondan telpak tashlasa yerga tushmadl.
To'danl yorlb, uloqqa keldlm. Uloqqa har alvonda uzaldlm. Qo'llm yetmadl. Yana-da 
uzalganl, otlar qo'ymadl.
Quyuq changda ko'rlb turdlm, blr qo'l uloqnl ushladl. Shunda, Tarlon uloqnl o'ng tuyog'l 
bllan tappa boslb qoldl. Tarlon bunl llklsdan qllmadl. Yo'q, blllb-ko'rtb qlldl. Uloqnl berglsi 
kelmadl!
Uloqqa havoyllarcha yoplsha berish Tarlonlmlz Jonlga tegdl. Tarlon uloqqa tashna bo'ldl!


Men qamchl sopldan tlshladlm. Tarton qopqog'lga shapatiladlm. Tarton boshlnl sarak- 
sarak etdl. Tevaragldagl otlar boshlnl o'zldan xollslatdl. O'zlga kengllk yaratdl, erklnllk 
yaratdl.
Keyln, Tarton old tizzalartnl bukdl. Uloq oldlda cho'k tushdll Tarlon uloq oldlda 
cho'kkaladl!
Quyuq changda ko'zlarlmnl arang ochdlm. Tarlon ko'kragl oldlda yotgan uloqnl 
qo'shqo'llab ushladlm. Panjalarimnl botlrib ushladlm.
Tarlon ko'z qlri bllan qarab turdl. Bartnl ko'rib turdl, blllb turdl. Uloqnl mahkamlab 
ushlaganlmga amln bo'ldl.
Shundan keyln, blr sllklnlb, tlzzalartdan turdl. Sonslz otlar poylab turgan oldlga emas, 
yo'q, ketlga tlsarlldl. Ketlga tls bo'llb, to'dadan sug'urlldl. Ochlqllkka chlqlb ollb, blrdan 
oldlga burtldl. Joykfan zarb bllan uchdl, yelday uchdll Ko'rganlar ko'rib qoldl, 
ko'rmaganlar armonda qoldl!
Tarton qorallk chuqurchanl yonlab keldl. Uloqnl taqlmlmdan tashlab yubordlm. 
Qo'llartmnl ko'tarlb choplb ketdlm.
Ammo bakovul ovozldan darak bo'lmadl. Hayron bo'ldlm.
Qorallk Joyga qaytlb keldlm. Chuqurchaga qarab... tars etkazlb tlzzamga urdlm. Uloq 
chuqur Ichlga emas... lablga tushlbdl!
Alamlmdan, arazlaglm keldl!
Barchaga, Inchunun, bakovulga eshlttlrlb aytdlm:
— Biz ketdlk! Blzga qachon haq berlllb edl-da, endl berlladll - dedlm o'zlmcha, 
ko'pkariga qo'l slltab jo'nadlm. Tarionnl tars-tars qamchlladlm.
— Ketdlk, Tarton, ketdlk, odamlar biz sag'lriarga qaylshmaydll - dedlm.
To'dadan ollslab bordlm. Tarionnl tag'ln tars-tars qamchlladlm.
— Ketdlk, Tarton, ketdlk, blznlng kallamlz kail Biz kallarga haq yo'ql — dedlm.
Ketlmga qayrlllb qaradlm. Uzangl yo'ldoshlarlm yo'ldan qaylrar, deya umldlandim. 
Tarionnl Imlllatdlm. Tag'ln o'glrlllb qaradlm. Izlmdan blrov-da kelmadl!
Oevorda tlzlllb o'tlrgan tomoshago'ylaml yonlab yurdlm. Blrovl yo'ldan qaylrar, deya 
o'yladlm. Shuncha odam oldldan o'tdlm, qanl endl blrovglnasl mlq etsa! Aqalll, yo'l 
bo'lsln, Zlyodulla chavandoz demadll Shular ham odam bo'ldl-yu! Suf-e!..
Endl tomoshago'ylardan arazladlm!
— Ko'r bo'llb ko'pkarlnl tomosha qlllb o'tlra berlnglar, men uyga borlb, maza qlllb 
yotaman, — deya pkhlrtadlm.
Qlshloqqa ollb boradlgan yo'ldan yurdlm. Yo'lnl keslb o'tadlgan aiiq bo'ylda oyoq lldlm. 
Tarton suvga talplndl. Suv Ichlrmadlm. Shoklrqulnlng tomldan chlqlb turgan dastak 
uchlga bog'ladlm.
Ust-boshlarimnl qoqdlm. Yuzlarimnl yuvdlm. Qo'shhovuchlab-qo'shhovuchlab suv 
Ichdlm. Entlklb-entlklb suvga termuldlm.
Shunda, arlq bo'ylda suvga kucha botlrib yeb o'tlrgan bolaga ko'zlm tushdl. Etlbor berib 
qaradlm. Ishtonl ho'l.
— Klmnlng ull bo'lasan? — dedlm.
— otamnlng.
— otang klm?
— Shoklrqul.
— Ha-a, otlng nlma? Karim? O'lmal Bu, Ishton ho'l-ku, Karlmboy?
— Enam to'yda.
— Ha-a, o'zlm klyolmayman deng. Blzdan so'rasanglz, Karlmboy, biz ko'pkarldan 
qaytdik, ha! Ko'pkarlda adolat qolmadl, Karlmboy. Bart oshna-og'aynlgarchlllk bo'llb 
ketdl!


— Ko'pkari tamom bo’ldlml?
— Yo'q, hall bo'layapU.
— Urxla, boring-da.
Men sergak bo'ldlm. Bolaga ell bor bertb qaradlm.
— Blr nlma deganday bo'ldlnglzml, Karimboy?
— Suv Ictllb bo'ldlnglz-ku.
— Ha, suv khlb bo'ldlm, Karimboy. Endl nlma qll deyslz, Karimboy?
— Ko'pkariga boring.
— Borsam degan edlm, Karimboy. Blzga haq yo'ql
— Bormasanglz ado bo'ladl.
— Ko'p qo'ymadlngiz-qo'ymadinglz-da, Karimboy. Borsam-borayln, sadqayl suxanlnglz. 
Tarlonnl yechlb, tag'ln otlandlm.
— Karimboy, slznlng so'zlnglzdan o'tolmay qaytayapman. Bo'lmasa qaytmas edlm, -
Qaytishlmda tomoshago'ylaml qoralab yurdlm. Tomoshago'ylarga xo'mraylb-xo'mraylb 
qaradlm.
— Senlar ham odam bo'ldlng-u, ana, haqlqly odam Karimboy ekan, - deya plchlrladlm. 
To'da chetlga borib turdlm. Bakovul menga ajablanlb qaradl. Blldlm.
Bakovul menga qarab-qarab qo'ydl. Keyin, yonlda turgan chavandozga Ыг nlma dedl.
— Itga o'xshab, o'zl keUb, o'zl keldl. — Blldlm, shunday dedl. Boshqalar-da shunday 
dedl.
Endl, men nlma desam ekan?
Karimboy qaytardl desam, qaysl Karimboy desalar-a? Shoklrqulnlng Ishtonl ho'l o'g'll 
deymanml? Ha yo'g'-e... surishtlrib borayaptlml. Bordl-yu, surlshtlrsalar, Karim mualllm,
Samad chavandoz uzangl yo'ldoshlmga aytdlm, barcha-barchaga eshlttlrib aytdlm:
— Yo'lda Karimboy Jllovnl ushladll Qayting-chl qaytlng, deb qo'ymadll Odamnlng yuzl 
Isslq-da, yuzldan o'tolmadlml..
55
Otar adlrda yoylllb o'tladl.
To'dalagunlmcha kech bo'ldl. Uyga qosh qorayganda keldlm.
Uchastka mllltsionerimlz blr parcha qog'oz tashlab ketlbdl. Ayollmlzga qayta-qayta 
taylnlabdl.
— Ertaga soat o'nda organda bo'lsln, — debdl. Sheriglmlznlklga borib uzrimnl aytdlm.
— Ertaga qo'ynl sen boq, zarll Ishlm chlqlb qoldl, blror kun qaytararman, — dedlm. 
Sahar-mardonda Tarlon bllan shahar Jo'nadlm.
Eshlk oldlda o'tlrgan mllltslonerga qo'ynlmdagl qog'oznl ollb ko'reatdlm. Mllltsloner menl 
eshlgl g'llofll xonaga klrltlb bordl.
To'rda o'tlrgan ylglt o'mldan turdl.
— Kellng, kellng, - dedl.
Men bllan qo'l berlb ko'rishdl. O'zlnl kapltan Ro'zlyev, dedl.
Kapitan katta baxmal pardanl tushlrib qo'ydl, ko'rsatdl. Men kapltan katta ko'rsatgan 
Joyga o'tlrdlm.
— Xo'sh, famlllyanglz Qurbonov-a? Nega kechlklb yuhbslz, aka? Soat o'n Ikkl bo'ldl-yu?
— dedl kapltan katta.
— Men slzga aytsam, kapltan katta, Tarlonnlng oyog'lga qaradlm.
— xo'sh, Tarionlnglz klm?


— Blznlrtg otlmiz-da, kapltan katta.
— Xo'sh, hall otda keldlnglzml? Shurtcha texnlka turib-a!
— Esa-chl, kapltan katta. Texnlka blzga bo'lmaydl, kapltan katta. Benzln Islnl xush 
ko'rmayman, kapltan katta.
— Xo'sh, bandltlaml Izlayapmlz, aka. Shubhall tlplaml Jabrianuvchlga yuzma-yuz qlldlk. 
Bular emas, dedl. Slz esa kelmadlnglz. Endl boshqa kun chaqlramlz.
Tarion bllan qlshloqqa qaytdlm.
56
Kechqunm televlzorga qarab o'tlrlb edlm, Rlxslyev keldl. Bdlshnl buklab yonboshladl, 
damlnl uzun oldl.
— Radlouzel orqall o'qlgan dokladlmnl eshltdlnglzml, o'rtoq Qurbonov? — dedl.
— Yo'q, qachon o'qldlnglz?
— Ana xolos, hozlrglna o'qldlm-ku. Ylglrma mlnut, qlrq sekundl
— Men televlzorga qarab qollbman. Nlma deb o'qldlnglz?
— Xalqaro ahvol xususlda!
— Ha-a, olamda nlma gap ekan?
— Aha, xalqaro ahvol chatoq, o'rtoq Qurbonov, Juda chatoq. Vazlyat tobora kesklnlashlb 
borayaptl. NATO mamlakatlari Yevropada qanotll raketa Joylashtlrayaptl. Salvadorda 
qonll Jang bo'layaptl, Nlkaraguada vazlyat tobora murakkablashayaptl, Falastln xalqlnlng 
ahvoll ayanchll. Aha, hammaslga AQSH Imperiallstlarl aybdor, o'rtoq Qurbonov. 
Imperlallzm provokatslya bllan shug'ullanayapti. Aha, masalan, AQSH Imperiallstlarl 
Polsha davlatida dlverslya-provakatslya tashkll qlldl. Xalqnl mafkuravly zahariadl, aha. 
Polshada sotslallstlk Jamlyatnl qo'porib tashlamoqchl bo'ldl. Lekln Imperiallstlamlng 
yovuz planlari fosh bo'ldl. Polsha Blriashgan Ishchl partiyasl sotslallzmnl hlmoya qlldl... 
Gapnlrtg blrovlga-da tushunmadlm. Televlzorga qarab, ha-ha, deb o'tlrdlm.
57
Ikkl kun deganda uchastka mllltsonerimlz tag'ln qog'oz ollb keldl.
Tarion bllan azonda yo'l oldlm. Bu safar Tarionnl qlchab haydadlm. Vaqtlda yetlb keldlm. 
Kapltan katta to'rtta bo'zbolnanl ro'para qlldl.
— Yo'q, bular emas edl, — dedlm. - Ulamlng sochl uzun-uzun edl, - dedlm. Kapltan 
katta kuldl.
— Xo'sh, eslay olmayslzml, aka, ulamlng yuzlda blron Jarohat Izl yo'qmldl?
— Esa-chl, kapltan katta. Izlyam gapml, yaranlrtg o'zi bor edl, kapltan katta.
— Xo'sh, qanaqa Jarohat?
— Ikkovlnlng yuzldan qon oqdl. Beqasam choponllk kalla qlllb edl-da.
— E-e-e, shunl ertaroq aytmaysizml, aka. Ana bu boshqa gapl
— Keyln, blr maydarog'lnlng ust-boshl loy bo'ldl, kapltan katta.
Kapltan katta yoza-yoza, bosh chayqab kuldl. Nlmaga kuldl — farosatim yetmadl.
— Xo'sh, aytlng-chl, aka, shu voqeanl ko'rganlardan aqalll blrontaslnl tanlyslzml?
— Men slzga aytsam, kapltan katta, lof bo'lsada, yuzdan oshlq odam bor edl. Qaysl blrinl 
tanlyman. Hatto Ikklta mellsa-da bor edl.
— Klm-klm? Melisa? Xo'sh, formadaml?
— Esa-chl, kapltan katta. Mellsalar shunday burchakda o'tlrlb choy Ichdl.
— Xo'sh, ular shu voqeanl ko'rdlml?
— Esa-chl, kapltan katta. Barinl ko'rib turdl, kapltan katta.


— xo'sh-xo'shl
Kapltan katta temlr sandlg'ldan Ыг qalln qog'oz ollb yoydl. Ichl to'la g'lJ-g'IJ surat bo'ldl.
— Qarang-chl, aka, shunlng IchWa SIz ko'rgan mellsalar borml.
Suratlarga barmog'lmnl yugurtlrib qaradlm. Oxlri, ko'rganlarlmdan blrovinl tanldlm. 
Peshonaslga barmog'lmnl nuqlb tunjlm.
— Hayla, anavll - dedlm.
Kapltan katta enkaylb qarab, bosh Irg'adl. Suratlaml taxlab, yana sandlg'lga soldi. Tash- 
qarllab qaytdl.
— Xo'sh, sIz, aka, mana bit xonaga klrib turing. O'zlm chaqlraman.
Yon xonaga klrib o'tlrdlm. Xona eshlkslz bo'ldl.
Kapltan katta baxmal pardanl tushlrib qo'ydl. O'zi, o'z xonaslda qoldl.
Xlyoldan keyin kapltan katta oldlga Wrov klrib keldl. Kapltan katta undan so'radl.
— Xo'sh, sIz ylglrma to'rtlnchl yanvar yakshanba kunl soat o'n Ikkllarda qayerda edlnglz?
— dedl.
— Qaysl yanvar, bu yllgl yanvarml? Uchastkada edlm, - dedl kelgan odam.
— Xo'sh, aniqroq aytlng!
— vinzavod atroflnl nazorat qlllb yurgan edlm!
— Xo'sh, demak, zavodda?
— Xo'sh, shu kunl choyxona oldlda bo'lgan voqeadan xabaringlz bo'lmadlml?
— Qanaqa voqeadan?
— O'sha yerda bo'lgan to'polondan?
— O'llmdan xabarlm bor, bundan xabarlm yo'ql
— Xo'sh, buyoqqa blr qarang, Qurbonov akal
Kapltan katta oldlga qaytlb chlqdlm. Kelgan odam xuddl o'sha mllltslonerlamlng Wrovl 
bo'ldl. U menl ko'rdl-yu, rangl oqarlb jo'nadl. Kapltan katta menl ko'rsatlb so'radl:
— Shu odamnl blron marta ko'rganmlslz?
Mllltsloner menga tlklllb turdl-turdl-da, yelkaslnl qlsdl.
— Eslayolmayapman, — dedl.
Kulglm keldl. Balkl tanlr, deya choyxonanl eslatdlm. Mllltsloner shlpga qarab o'ylab- 
o'ylab, ko'rsatkkh barmog'lnl chakkasiga nuqldl.
— E, ha! Bo'ldl, bo'ldl! Endl esladlm. O'sha yerdan uchastkamga o'Ub ketayotgan edlm. 
Ko'chada odamlar to'planlb turgan ekan. Blron nlma sotayotgan bo'lsa kerak, deb 
o'yladlm.
— Eb-ey, Ikkovlmlz gaplrtshdlk-ku, Inlm! Men slzga...
— Men bllan-a? Bekoml aytlbslz! Tuhmat! Soqollnglz bor, og'zlnglzga qarab gaplring! SIz 
menl boshqa odamga adashtlrayapslz!
Kapltan katta baxmal pardanl tushlrib qo'ydl.
— Ana, bo'lmaganman deyaptl-ku? — dedl.
Men yoqamnl ushladlm.
— Yo tavba, yo tavbal — dedlm.
— Xo'sh, yana blron klshlnl eslay olmayslzml, aka?
— Esa-chl, kapltan katta. Shu gaplaml choyxonachl-da ko'rdl.
— Choyxonachl? Yana?
— Keyln, ballqpaz-da blladl.
— xo'sh choyxonachl, ballqpaz... Buguncha bo'ldl, aka, qolganlnl boshqa kun 
gaplashamlz.
58



Ana, xalqaro arenada qanchadan qanday tragedlyalar sodlr bo'lmoqda. Eron shohl 
Pahlaviy yashlrin buyruq berlb, Ыг klnoteatml yoqlb yuborlbdl. Ichlda besh yuz Inson bor 
ekan. Aha, tragedlya deb bunl aytadil Oahshatl Men Eron xalqlga chuqur ta'ziya 
blldiraman. Men xalqaro ahvoldan tashvlshdaman, o'rtoq Qurbonov, qattlq 
tashvishdaman! Xalqaro vazlyat kun sayin kesklnlashlb bormoqda...
59
Ertasl ertalab uchastka mllltslonertmiz keldl.
Salom yo'q, allk yo'q, ostonada tuiib slyosat qlldl:
— Sovet organl slzga o'ylnchoqml? — dedl.
— Eb-ey, Wz nlma qlldlk? - dedlm.
— Nega chaqlrgan vaqtda bormayslz?
Zardam qaynab ketdl:
— Borglm kelmadll Ayollmlz bllan klnoga bordlk! Bo'ldlml? — dedlm.
— Mashlnaga chlqlngll
Hayron bo'lib, devordan bo'yladlm. Eb-e-eb-e! Darvozamlz oldlda mllltslya mashlnasl 
turlbdll Sap-sarlql
Ko'ngllm, «shlg'g'» etdl. Etlarim uvlshdl. Ichlmda nlmadlr blr nlma o'plrlllb tushdl.
— Uchastkovoy blrodar, - dedlm, — bu Ishlng bo'lmaydll Mashlnangnl tez eshlkdan oil
— Nlma, mashlnanl yelkanglzda ko'tarib yurlbslzml?
— Blrodar, hech bandanlng eshlglga do'xtlmlng mashlnasl Ы1ап mellsanlng mashlnasl 
kelgullk qllmasln! Tez ket, blrov ko'rmasln!
— Bo'llng, bo'llng, falsafa sotmangl
Mllltsloner tumshug'l ostlga tlqlllb bordlm. Yuz-ko'zlarlga o'qraylb-o'qraylb qaradlm. 
Mllltsloner nlyatl qatly bo'ldl.
O'qraylb turdlm-turdlm, keyln, choponlm yoqalarlnl ochdlm. Mllltslonerga ko'kraglmnl 
tutdlm.
— Mana, otlb tashlal Leklng mellsanlng mashlnaslga chlqmayman! Juda zarll bo'lsa, 
avtobusda boramanl — dedlm.
— Unda, tez Izlmlzdan yetlb boring!
Tag'ln, mllltslya mashlnaslnl Wrov-yarim ko'rlb qolgan bo'lsa-ya, degan hadlkdan 
devordan ko'chaga qaradlm. Bovujud, ko'chada odam bo'lmadl.
Avtobusda rayon Jo'nadlm. Yo'lda derazadan quslb-quslb bordlm.
O'sha g'llofll eshlknl ochdlm. Kapltan kattaga Dono momonl aytlb berdlm. Kapltan katta 
bosh Irg'ab, hamdardllk blldlrdl.
Xonaga blr mllltsloner klrlb keldl. Kapltan katta oldlga bordl.
- Ayrtmlar, Furqat ko'chaslda turadlgan Mo'mlndan ko'rayaptl, o'rtoq kapltan, — dedl.
— Xo'sh, qayerda ekan, bu bola?
- Ko'rlnmayaptl. Blldlrmay, hamsoyalaridan surishtlrdlm. Uylda yuzlariga doii surtlb
— Unda, hozlrcha ko'z-quloq bo'lib turlng, hldlanmasln. Men aytganda ollb kelaslz. Hozlr 
borib bozomlng og'zldagl choyxonachl Ulan ballqpaznl ollb kellng.
Xlyol o'tlb, mllltsloner qaytlb keldl.
— Ollb keldlm, o'rtoq kapltan, klrslnml? — dedl.
- Ollb klrlng.


Ostonada choyxonachl bllan baliqpaz ko'rlndl. Choyxonachl eglllb salom berdl.
Kapltan katta qalaml uchlnl choyxonachlga nlsh qlldl.
— Awal slz klring. Slz esa korldorda o'tlrib turlng, - dedi.
Choyxonachl qo'llail ko'kslda gllamdan yurib keldl. Kapltan katta bllan ko'rishmoqchl 
bo'ldl.
Ammo kapltan katta qog’ozdan boshlnl ko'tarmadl. Qalaml uchl bllan choyxonachlga Joy 
ko'rsatdl.
Choyxonachl dovdlrab, qalamnl qo'shqo'llab ushlab ollshga blr bahya qoldl. Qo'llarinl tez 
tortlb ollb, qalam uchl tarafga o'tlrdl. Menga ro'para bo’ldl. Men bllan bosh Irg’ab
Kapltan katta blr dasta qog’oznlng uyog'lga qaradl, buyog'lga qaradl. Keyln, 
choyxonachlga yuzlandl. Choyxonachlnlng klmllglnl yozlb oldl.
— Xo'sh, endl blzga choyxonanglzda bo'lgan urushnl gaplrlb berlng, Sattorov aka, — 
dedl.
— Urush? Qanaqa urush?
— Ylglrma to'rtlnchl yanvar, yakshanba kunl bo'lgan urushnl.
— Qanaqa urush? Tush mahall? E, ha-a, bo'ldl, bo'ldil Bu blznlng choyxonada emas, 
ko'chada bo'lgan, kapltan uka.
— Ishqlllb, choyxonanglz oldlda bo'lgan-da.
— Endl, kapltan uka, bozor kunl odam ko'p bo'ladl. Qo'llm qo'llmga tegmaydl. Hatto 
qulog'lm eshltmaydl...
— Xo'sh, oddly choyxona shovqlnl bllan иг-to'polon shovqlnlnlng farqlga borarslz?
— Bormayman, kapltan uka, bormayman. Hamma gap shunda! Mana shu quloqlartm 
ostl «g'uvv-g'uvv» etadl. Klm gaplrayaptl, nlmanl gaplrayaptl, farqlga bormayman.
Slzga yolg'on, menga chin. Manavl barmoqlarlm bllan sanab aytaman: ovozlamlrtg 
Ichlda cholnlklyam bor — blrl Yoshnlklyam bor — Ikkl! Momonlklyam bor — uch! 
Qlznlklyam bor - to'rtl Chaqaloqnlklyam bor - beshl Xo'-o'sh, beshta bo'ldlml? Endl 
boshqalamlyam sanaymlz. Bulardan boshqa ko'chadan o'tayotgan «Jlgull»nlklyam bor — 
blr! Bozordan qaytgan slglmlklyam bor — Ikkl...
— Bo'ldl, bo'ldl. Slz menga ko'rgan voqeanglznl gaplrlb berlng!
— Iya, eshltmagandan keyln qanday qlllb ko'raman, kapltan uka?
— Ko'zlnglz bor-ku, ana-ku.
— To’g'ri, ko'zlm bor. Yaratgannlng o'zl blzgayam ko'z bergan, ko'rib turlbslz. Lekln 
bllaslzml, kapltan uka, choyxonamlznlng blr plyola choyl naslb etganda ko'zlnglz 
tushgandlr, samovar choyxonanlng Ichlda, hal Maydaglna tuynugl bor. Mana shuncha! 
Shu tuynlkdan с hoy beraman. Tuynuk ko’kraglm baravar keladl. Mana shunday enkaylb 
qaramasam, tashqarinl ko'rmayman. Eglla berib-eglla berib, bellarim og'rlb ketdl, 
kapltan uka.
— xo'sh, shu voqeadan sal bo'lsayam xabaringlz bordlr?
— Bor, kapltan uka, bor. Blr eglllb qarab, ko'cha yuzlda odamlar to'dalashlb turganlnl 
ko'rdlm. Boshqa hech nlmanl ko'rmadlm.
— Bo'pti, boring. Zarll bo'lsa, yana chaqlramlz. Hamrohlnglzga aytlng, klrsln. 
Choyxonachl qo'llari ko'kslda kapltan kattaga bosh Irg'adl. Go'yo blrov quvlb 
kelayotganday plldlrab, eshlkka qarab yurdl.
Baliqpaz klrib keldl.
Kapltan katta ballqpaznlng-da klmllglnl yozlb oldl.
Baliqpaz yoylllb o'tlrlshl, eshltamlz, deganday kapltan kattaga qoshlarinl chlmlrib 
qarashldan dlmog'dor, ko'pnl ko'rgan odam bo'ldl.
Blrodarlar, men shu odamdan umld qlldlm!


— Xo'sh, endl slzdan eshltamlz, Shukurov aka?
Ballqpaz plnaglnl-da buzmadl. MIJJaslni-da qoqmadl.
— Nlmanl eshltaslz? - dedl.
- Xo'-o'-o'sh...
- Eshltdlm, uchastkavoy aytdl. Men hech nlmanl ko'rganlm yo'q. Shul Yozlb berlshlm 
ham mumkin. Shu! Ketsam mayllml? Uyog'da Ish qollb ketayaptl. Shu!
- Gap endl boshlandl, shoshllmang. O'mlnglzga odam qo'ylb kelgandlrslz.
- O'g'llm qoldl. U hall yosh, xo'randalaml ranjltlb qo'ylshl mumkin. Shu!
- Xo'sh, ko'p shushulamangl Gapga javob berlngl Blr Inson taqdlri hal bo'layapti! 
Tushundlnglzml?
— Slz ham mansab stollnglzdan foydalanlb, xalqqa baqlrmangl Shul
— Men xalqqa emas, slzga gapirayapman!
- Xalq Ыг klshldan boshlanadl! Shu! Men xalqnlng Ыг bo'g'lnlman, shunday ekan, 
menga ko'p baqlrmangl Shu!
— Baqlrayotganlm yo'q, gapirayapman.
- Baqlryapslz! Shul
— Xo'sh, ana baqlrmadlk. O'zl bugun chap yog'lnglz bllan turganga o'xshayslz, Shukurov 
aka. Boring, slzga ruxsat, yana chaqlramlz.
— Ixtiyoringlz! Barlblr, shu gaptm gap! Shu!
Ballqpaz g'o'daylb chlqlb ketdl.
Kapltan katta menga-da Javob berdl.
- Yana kelaslz, - dedl.
- Kapltan katta, uyda Ishlarim qo'qlb yotlbdl. Buyog'l ko'pkahlardan qollb ketayapman. 
Boshlmnl qashlganl fursatlm yo'q...
- Xo'sh, men nlma qllay, aka? Bu Ishga o'zl guvohnlng keragl yo'q, ana medltslna 
xulosasl bor. Slzlar faqat Jlnoyatchllaml anlqlashga yordam bersalarlnglz bo'ldl. Hallgl 
baliqpaz bllan choyxonachl Jlnoyatchllaml tanlydl. Ulamlng gaplnl esa eshltdlnglz...
61
Yo'l chetidan yurdlm. Shu gap bo'lgan yerdan o'tdlm.
Blr mahal oq xalatllk Ыг odam yo'llmnl to'sdl. Bu o'sha ballqpaz bo'ldl. Ballqpaz 
tlrsaglmdan ushlab, menl ballqxonaslga yetakladl. Qozondan xollsroq Ыг Joyga 
o'tlrg'Izdl. Tlzzamga kaftlnl qo'ylb so'radl:
— Menl slz chaqdlnglzml, aka?
- Chaqqanlm yo'q.
— Chaqlbslz-dal Shul Chaqlsh bundan zlyod bo'ladlml?
— Men ko'rganlmnl aytdlm, blrodar.
- Aka, chaqlsh - ayolnlng Ishll Shul Slz blnoylday erkakslz-kul Ko'rganlmnl aytdlm, 
deyslz. Nlmanl ko'rdlnglz? Xo'sh, qanl?
- Endl, blrodar, men slzga aytsam, o'zlnglzdan ham o’tdl-da. Ko'hb turlb bormadlnglz- 
a. It boshl bllan kuchuglnglz choplb ketdl.
— Endl и — It! Shul O'zl otl o'zl bllan — It! Bo'lgan-bo'lmaganga aralashlb, hurib yotadl! 
Bo'lmasa, blrov bllan nlma Ishl bor? O'zlnl blllb yotmaydlml? It - It-dal Itllglga boradl- 
dal Axlr, slz bllan biz odammlz-ku, odaml Kellb-kellb, Itga teng bo'llb o'tlramlzml! Itga 
teng bo'lmasllglmlz kerakl Shu! O'zl, qaiindoshlnglz ajab odam ekan. Bolalar urtb 
yiqltadl, yana turadl, yana ylqltadl, yana gandlraklab turadl.
— Nlma qllsln bo'lmasa?
— Yota berslnl Shul Uch ylgltga yolg'lz o'zl has kelarmldll Men bo'lganlmda Wrlnchl



— Hall kamml? Mena bo'lmasa, mana! Yeganlng bumlngdan chlqqurl — dedlm. 
Tartondan egar-abzallnl, yuganinl shllib oldlm. Kallaslga blr urdlm.
— Ket, hayvon, ketl Qazlsan, qartasan, asli nasllngga tortasan! Tortdlng, asllngga! Ketl
Tarlon yollarl selkillab-selklllab qochlb qo'ya berdl.
Blrodarlar Jahl kelganda aql ketadl, deganlari shu-dal
Ko’pkari oxlrinl qaramadlm. Egar-abzallaml qo'ltlqlab, uylmlzga Jo'nadlm.
Ayollmlz alag'da bo'llb, Tarionnl so'radl.
— So'rama ayol, so'rama, - dedlm. — Termlzdan artlstlar kellb, klubda teatr qo'yganl 
eslngdaml? O'sha teatrda Alisher Navoly nlma deb edl? Hayvonnl qancha tarblya qllma, 
it bo'ladl, eshak bo'ladl, aslo odam bo'lmaydl, deb edl! Navoly haq ekan, ayol! Bekorga 
Navoly, Navoly, demas ekanlar! Ko'kaylm qurib ot boqdlm. O'zlm yemadlm, Tarlonga 
yedlrdlm, o'zlm khmadlm, Tarlonga Ichlrdlm. Bolalar rlzqldan-da urib, Tarlonga 
yedlrdlm. Tarlon bariblr odam bo'lmadl! Urib-urib haydab yubordlml Bahridan o'tdlm! 
Tarlon ko'r bo'ladl, Tarionnl tuzlm ko'r qlladl...
— Bekor qlllbslz-da, ko'p pulllk mol edl, — dedl ayollmlz.
— E-e, pull boshlmdan sadaqal Ayol zotl boshdan adoq zarga o'ralgan bllan, shoyl- 
shomllaga belangan bllan, o'zl yomon bo'Isa, unday ayolnlng klmga keragl bor? unday 
ayolnl zari Ы1ап qo'shlb, shoyl-shomllasl bllan qo'shlb, uch taloq qo'ymoq lozlm! Ot ham 
shu-da! Yomon ot - yomon ayoktay gap! ErVaknl el oraslda sharmanda qlladl! Mana, 
Tarlon yuzlab chavandozlar oldlda yuzlmnl yerga qaratdl!
Shunday deylshga dedlm. Ana, dedlm. Ammo ko'ngllm tub-tublda nlmadlr... nlmadlr blr 
nlma mayda-mayda ushoq bo'llb-bo'llb ketdl. Tarlon uchun Ich-lchlmdan rahmlm kellb- 
kellb ketdl...
63
Kechasl blr mahalda katta darvoza do'q-do'q etdl.
Yelkamga choponlmnl tashlab, tashqariladlm.
— Kim u bemahalda kelgan? - dedlm.
Tashqaridan ovoz bo'lmadl. Darvoza zanjlri shlldlr-shlldlr etdl. Oshlq-moshlg'l g'lyq-g'lyq 
qlldl.
— Hozlr, mana hozlrl — dedlm.
Borib, darvoza tambaslnl oldlm. ZanJIrinl yechdlm. Darvozanl lang ochdlm.
— Eb-ey-eb-ey!
Ostonada o'zlmlznlng Tarlon turibdl! Blr o'zll
Kambag'al lltljoll plshqlrdl, kambag'al tumshug'lnl cho'zdl, kambag'al mo'ltaylb qaradl. 
Nlma deylshlmnl bllmadlm, nlma qlllshlmnl bllmadlm.
— Kellbsan-da... Kelmasang, oq butum qora kuyarmldl... - deya to'ng'llladlm.
Tarlon bllan gap qo'shmadlm. Yuzlga-da qaramadlm. Yuzlmnl teskarl buidlm.
— Sen ham odam bo'ldlng-u... — deya to'ng'llladlm.
Blrodarlar, eshlkdan kelgan odamnl ket, deb bo'ladlml? Bo'lmaydl, bo'lmaydll 
Shu bols, mk) etmadlm. Gapslz-so'zslz Ichkari yurdlm.
Tarlon ketlmdan ergashlb keldl.
Borib, otxona eshlglnl ochlb turdlm.
Tarlon mo'mlnglna bo'llb kellb, otxonaga kirib oldl. Ichkari klrlb ollb, plshqlrdl. Endlgl 
plshqlrlshlda ko'ngll to'qllk bo'ldl.
Ustldan zanjlriab keldlm.


Ertasi ertalab Nazir Juvozkash keldl. Oevordan bo'ylab ovoz berdl.
— Ziyodulla chavandoz, berman Ыг qarang! - dedl. Bir-blr boslb bordim. Oevordan qo'l 
uzatdlm. Ko’rishlb-so'rashdlm.
Nazir juvozkash bola-baqranl so'radl, toml toshnl so'radl. Keyln, mol-holga o'tdl.
— Ha-a, — dedl. — Blznlng kuyov qanday? Xo'p damllglnaml?
O'ylab turdlm-turdlm. Nazir Juvozkash nlma dedl, tushunmadlm.
— Qanday kuyov? — dedlm.
— Qanday kuyov bo'lardl, Tarlon kuyovlmlz-da.
— E, ha, Tarlonml? Shukur, shukur.
— O'zl, kuyov keldlml?
— Keldl, ha, keldl. Nlma edl?
— Shunday, alag'da bo'llb so'rayapman-da.
Nazir Juvozkash bo'llb o'tmlsh gapni blr boshldan aytlb berdl.
Emlshkl, blznlng Tarton o'sha ketlshlda to'g'rl Nazir Juvozkashnlklga bortbdl. Darvozadan 
klshnab-klshnab klribdl.
Bu vaqtda Nazir Juvozkash Olmako'zinl yalang'ochlayotgan bo'libdl. Tarlonnl ko'rlb, 
hayrondan hayron qollbdl. Nlma qillshlnl bilmabdi, nlma deylshlnl bllmabdl.
Nazir Juvozkash nlma-da qlladl, nlma-da deydi? Kuyov o'z oyog'l bllan o'zl klrlb keldl. 
Eshikdan eglllb kellb turgan kuyovga blr nlma deb bo'ladlml? Bo'lmaydl, bo'lmaydll 
Nazir juvozkash o'ylab qollbdl. Kuyov-ku uyalmadl, kuyov-ku, orqllmadl. Endl men 
uyalayln debdl, endl men or qllayln, debdl. Chaponl yoqasl bllan yuzlarlnl berkltlbdl, 
yerga qarab-qarab, uylga klrlb ketlbdl.
Blrodariar, kuyovnl payg'ambartar-da slylaganl Ahay-ahayl
Men devorga tirsaklarlm bllan suyanlb eshltdlm. Boshlmnl sarak-sarak etlb eshitdim. 
Tarlon Olmako'zga bo'у berlb-bo'y berib bortbdl.
Olmako'z hurpaylbdl, quloqlarlnl dlkkaytliibdi, yollaiinl hurpaytlrlbdl, dumlarlnl 
tlkraytlribdl. To'lg'onlb-to'lg'onlb klshnabdl. Orqa oyoqlarlnl sermabdl. Teplb yuboraman- 
teplb yuboraman, debdl.
Tarton Ыг sapchlb chetlanlbdl. Olmako'znl aylanlb choplbdl. Olrk-dlrk o'ynabdl. Olmako'z 
tevaraglda dolra yasabdl.
Tarton Olmako'zga klft berib-klft berib bortbdl.
Olmako'z zlnklylb-zlnklylb plshqlrlbdl. Tlshlarinl Irjaytlrib-lrjaytlrib g'ljlrlatlbdl. Tlshlab 
olaman-tlshlab olaman, debdl.
Tarlon epchllllk bllan chetlanlbdl. Olmako'znl aylanlb choplbdl. Olrk-dlrk o'ynabdl. 
Olmako'z tevaraglda dolra yasabdl.
Tarlon Olmako'z bllan yuzma-yuz bortbdl. Yuzlarlnl yuzlarlga tekklzlbdl.
Olmako'z plshqlrib-plshqlrib, yuzlarinl chetga burlbdl. Yuzlarlnl ollb qochlbdl.
Tarlon Olmako'znl aylanlb choplbdl. Dlrk-dlrk o'ynabdl. Olmako'z tevaraglda dolra 
yasabdl.
Tarlon Olmako'z bllan tumshuqma-tumshuq kellbdl. Olmako'z bllan tumshuqlarlnl 
tekklzlb-tekklzlb Iskashlbdl. Plshqlrib-plshqlrib Iskashlbdl. Olmako'zlnlng og'zlga plshqlrib 
Iskashlbdl, bumlga plshqlrib Iskashlbdl. Olmako'zga Ыг nlmalar debdl, Ыг nlmalar 
aytlbdl. Nlmalar debdl, nlmalar aytlbdl - unlslnl yolg'lz o'zl blllbdl, yolg'lz Olmako'z
Tarion ko'ngll beribdl, Olmako'z ko'ngll dlbdll Ahay-ahay!
Oxlr-oqlbat... Olmako'z dlldorllk beribdl!..
— Yo'g'-e? - dedlm.



Samad chavandoz ko'pkarinlng olgan-olganini— oxirinl oWl.
Qaytlshlmlzda barimlznl uylga aytdl. Samad chavandoz uyi oldlga kelganlmlzda o'ylanlb 
qoldlm. Mendan bo'lak chavandozlar uyl yaqln bo'ldl. Chavandozlar otlarinl bog'laydl-yu,
Blznlkl xlyla ollsda bo'ldl. Tarionnl uylmlzga bog'lab kelaman degunlmcha, qozon Ikkl 
qaynaydl. Chavandozlar menlng yo'llmga qarab o'tlrmaydl. Go'shtnl yeydl-qo'yadl!
Yana tag'ln, erinlb, kelolmasllglm-da bor.
O'ylab-o'ylab, qoladlgan bo’ldlm. Nafs qurg'ur yomon-dal
Tarionnl darvoza ustunlga bog'ladlm. Ko'pkaridan olgan gllam, to'nlaml egardan oldlm. 
Shunda, ko'chadan kenja qaynlmlz Qoraqul o'tdl.
— Yo'l bo'lsln? - dedlm.
— Slznlkiga, — dedl qaynlm.
— Ha, Tarionnl-da ola ket, - dedlm.
Qaynlmnl oyog'ldan ollb, otga mlndlrib yubordlm.
Samad chavandoznlklda yonboshlab ollb, tana lllk so'rdlm.
Chavandozlar bo'llb o'tmlsh ko'pkari gunmglnl qlldl. OUarga ta'rif berdl. O’zlarldan 
o'tgan xatollklaml betlarga aytdl. Yaxshlllklarlnl yodladl. Blr-blrlarl yelkalartga qoqdl, 
tlzzalarlga shapatlladl.
— Ay, yasha-e, yashal — dedl.
Chavandozlar hamroz bo'ldl. Blr-blrlga aql bo'ldl.
Samad chavandoz mlxda oslg'llq do'mblraslnl oldl. Tlnqlllatlb-tlnqlllatlb sozladl. Chertlb- 
chertlb boshladl.
Xayollarga g'arqob bo'llb yonboshlab yotlb edlm, gal menga keldl. Men chordona qurlb 
o'tlrlb oldlm. Bllaklarimnl turdlm. Oo'mblranl sozlmga soldlm. Hakkalaboslm- 
hakkalaboslm nag'malardan chaldlm. Chavondozlar ko'ngllnl qltlqladlm.
Samad chavandoz o'tlrgan yerida yelkalartnl qoqlb-qoqlb o'ynab qo'ya berdl!
So'znl so'zga cho'qlshtlrdlm, gapnl gapga urlshtlrdlm, otlaml nag'malarga soldlm. Otlar 
ashula bo'ldl! Ahay-ahayl

Download 1,46 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish