Simliklarning yashash sharoitiga moslashishlari

О‘SIMLIKLARNING YASHASH SHAROITIGA

MOSLASHISHLARI

О‘simliklarning ekologik guruhlari .

О‘simliklarni tashqi muhitning biror faktoriga bо‘lgan aloqasiga

qarab ekologik guruhlar ajratiladi. О‘simliklarning tuzilishiga

tuproqning namligi, havo va yorug‘lik kabi muhim faktorlar ta’sir

etadi. Bu faktorlarga о‘simliklar turlicha moslashadi, shuning uchun

kserofitlar (soya sevar о‘simliklar) tashqi – gabitusi va ichki

tuzilishlari bilan farq qiladilar. Ular turli hayotiy shakllarga ega.

О‘simliklarning hayotiy shakli yoki biomorfi (yunon. bios – hayot,

morfo – shakl) deganda о‘simliklarning ontogenez davrida aniq

ekologik sharoitga moslashib shakllangan о‘ziga xos tashqi qiyofasi

tushuniladi. Gabitus birinchi nabdatda о‘simliklarni yer ustki va yer

ostki kabi vegetativ organlarning о‘ziga xos о‘sish xususiyatlariga

bog‘liq.

О‘simliklarni namlikka bо‘lgan munosabatiga ko‘ra quyidagi

guruhlarga bо‘linadi.

1) Kserofitlar (kseros – quruq; fiton – о‘simlik) – tuproq va havoda

doimiy yoki vaqtinchalik suv tanqisligiga moslashgan о‘simliklar.

2) Mezofitlar (mezos – о‘rtacha) namlik deyarlik yetadigan joylarda

о‘sadigan о‘simliklar.

3) Gigrofitlar (gigra – nam) tuproqda havo namligiga nisbatan

kо‘proq nam bо‘lgan yerlarda о‘sadigan о‘simliklar.

4) Gidrofitlar (gidro-suv) suv muhitiga moslashgan о‘simliklar. Bu

о‘simliklar suvga yarim botib yashaydilar о‘simliklardir.

5) Gidatofitlar – butunlay suvga botib yashovchi о‘simliklar.

Gidatofitlarga elodeya, vallisneriya, suv ayiqtavonlari kabi о‘simliklar

kiradi. Bu о‘simliklarning ba’zilarining ildizlari xovuzlarning tubidagi

loylarda yopishib о‘sadi, ba’zilari suvda suzib yuradi. Faqat gullash

vaqtida tо‘pgullari suv yuzasiga chiqadi.

Gidatofitlarda gaz almashinish suvda erigan kislorodning

kamligidan qiyinlashadi. Suvda kislorod qancha kam bо‘lsa shuncha

suvning harorati baland bо‘ladi. Shuning uchun gidatofitlarning

organlarini yuzasi umumiy massasidan ko‘p bо‘ladi. masalan

elodeyaning barglari yupqa bо‘lib 2 qator hujayralardan tashkil

topgan, kо‘p vaqtda ipsimon bо‘laklarga bо‘lingan bо‘ladi.

Suvda botib о‘sadigan о‘simliklarga yorug‘lik kamroq yetib boradi,

shuning uchun gidatofitlarda soyasevarlik xususiyatlari ham bor.

Epidermasida kutikula bо‘lmaydi yoki juda yupqa bо‘lib suv

kirishga halaqit bermaydi. Shuning uchun suvda yashovchi

о‘simliklarni, suvdan chiqazganda suvini butunlayiga yо‘qotib bir

necha minutda qurib qoladi.

Suv havoga qaraganda zichroq shuning uchun suv о‘simliklarni

ushlab turadi. Bu guruh о‘simliklarning tо‘qimalarida yirik hujayra

oraliqlari mavjud bо‘lib havo bilan tо‘lib yaxshi kо‘rinadigan

airenxima to‘qimasini hosil qiladi. Shuning uchun suvda yashovchi

о‘simliklar suvda bemalol botib yashaydi, ular hech qanday mexanik

tо‘qimaga muhtoj emas. О‘tkazuvchi naylari mutlaqo bо‘lmaydi yoki

juda sust rivojlangan. О‘simliklar suvni butun tanasi bilan shimadi.

Hujayra oraliqlari faqat suvda suzishini ta’minlabgina qolmasdan gaz

almashinish joyi hamdir. Kunduzi fotosintez vaqtida ular kislorod

bilan tо‘ladi, qorong‘ida esa tо‘qimalarning nafas olishi uchun xizmat

qiladi. nafas olganda ajralib chiqqan karbonat angidridi tunda hujayra

oraliqlariga tо‘planadi, kunduz fotosintezga qatnashadi. Kо‘pchilik

gidatofitlar vegetativ yо‘l bilan kо‘payadi.

Aerogidatofitlar. Oraliq gruppa о‘simliklari hisoblanadi. Bular

ham gidatofitlar bо‘lib, barglarning bir qismi suv yuzasida suzib hayot

kechiradi (ryaska, kuvshinka). Kubishkaning barglaridagi og‘izchalar

atmosferaga yaqin faqat bargning ustki epidermasida (1 mm2 da 650

dona) bо‘ladi. Mezofillida palisad parenxima juda yaxshi rivojlangan.

Og‘izchalar va keng hujayra oraliqlaridan kislorod ildizpoya va

ildizga boradi.

Gidrofitlar. Bu guruh о‘simliklari hovuzlar atrofida о‘sadi

(qamish, shakar qamishi, qirqbо‘g‘im). Bu о‘simliklarning

ildizpoyalari hovuzlar tubida va kо‘psonli qо‘shimcha ildizlarni hosil

qiladi. Suvning yuzasidan ularning barglari hatto poyalari suvdan

yuqoriga chiqib turadi (168-rasm).

Gidrofitlarning barcha organlarida hujayra oraliqlari mavjud bо‘lib,

suvga botib turgan organlarini kislorod bilan taminlaydi. Kо‘pchilik

gidatofitlarning barglarida о‘ziga xos turlicha tuzilishlar paydo

bо‘ladi. Masalan, suvda yashovchi nayzabarg о‘simligining suv ustiga

chiqib turgan barg plastinkalarida va barg bandida havo yо‘llari

bо‘ladi. Suvga botgan barglarda barg plastinkasi va barg bandining

о‘rniga ingichka lentasimon barglar paydo bо‘lib ichki tuzilishi.

gidatofit о‘simliklar barglari tuzilishga о‘xshash bо‘ladi. Xullas, bitta

о‘simlikda oraliq shakldagi barglarni ham uchratish mumkin.

Gigrofitlar. Bu guruh о‘simliklar nam yetarli bо‘lgan yerlarda

о‘sadi ya’ni botqoqlarda, zax, о‘rmonlarda. Bu о‘simliklar suvga

muhtoj emas. Shuning uchun ularda transpirasiyaning pasaytiruvchi

ayrim moslashish belgilari bо‘lmaydi. Masalan: medunisa

о‘simligining barglari epidermasi yupqa pо‘stli va yupqa kutikula

bilan qoplangan.

Og‘izchalar epiderma hujayralari bilan bir tekisda yoki ulardan

balandroq joylashgan va siyrak tuklar bilan qoplangan. Nam

atmosferada transpirasiyaning jadalligi poya bо‘ylab moddalarning

harakatini yaxshilaydi.

О‘rmonda о‘sadigan о‘simliklarning tuzilishi soyasevar о‘simliklar

tuzilishiga о‘xshash bо‘ladi.

Kserofitlar. Bu guruh о‘simliklar tuproq va havoda namlikning

tanqisligiga qarab turlicha moslashish belgilarini hosil qilgan. Bu

moslamalar transpirasiya jarayonida kam suv bug‘latishga qaratilgan. Kserofitlar morfologik jihatdan turli hayotiy shakllar ega bо‘lgan

о‘simliklar bо‘lib ular orasida bargli va poyali sukkulent о‘simliklar

ham uchrab kо‘p vaqtlar tanasida suv saqlab turishga moslashgan. Bu

guruh о‘simliklari barglarini turlicha turlicha shaklga o‘zgartirilgan

(bargsiz, mayda bargli, barg о‘rniga va poya о‘rniga tikonlarning hosil

bо‘lishi ya’ni kladodii, filloklodiy, fillodiyalar kabi).

Kserofitlarning kо‘pchiligining barglari dag‘al qalin kutikulali

bо‘lib sklerofitlar (yunon. skleros – dag‘al) deyiladi yoki

sklerofillashgan о‘simliklar deyiladi. Bu о‘simliklarning barglari va

poyalari qalin tuk bilan qoplangan bо‘ladi. Anatomik tuzilishlari

transpirasiyani kamaytirishga moslashgan .

Galofitlar. Shо‘r tuproqlarda о‘sadigan о‘simliklarni galofitlar

deyiladi (galos – sol). Bu ham kseromorf tuzilishga ega.

Galofitlarning osmotik bosimi kuchli bо‘lganligidan shо‘r

tuproqlarning suvidan foydalana olmaydi. Hayotiy shakli jihatidan

galofitlarning ba’zilari sukkulentlardir, masalan shо‘ralar. Boshqa

galofitlar mayda, dag‘al barglarga ega, ba’zilari barglarning ustiga

kristallarni ajratadi (Masalan tamariks, sho‘radoshlar oilasi vakllari

169-rasm).

Yuksak о‘simliklarning geterotrof ovqatlanishga moslashish.

Yuksak о‘simliklar avtotrof ovqatlanadilar – (ya’ni fotosintez

jarayonida, tuproqdan olinadigan mineral moddalar, azot bilan

birgalikda о‘simliklarning oziqlanishi). Haqiqiy geterotrof

organizmlar organik moddalarning qoldiqlari bilan (saprofitlar)

oziqlanadi. Bularga zamburug‘lar va bakteriyalar misol bо‘ladi.

Ba’zi yuksak о‘simliklar faqat mineral moddalar emas organik

moddalar bilan ham oziqlanishga moslashganlar. Bunday о‘simliklar

yoki epifit hayot kechiruvchilar yoki kuchli ishqorli tuproqlarda, torfli

tuproqlarda о‘sishi mumkin. Bunday joylarda yashagan yuksak gulli

о‘simliklar yashil barglarga ega bо‘lib, fotosintez qilishga qodir, lekin

qо‘shimcha azotli oziqlarni zamburug‘lar bakteriyalar bilan simbioz

yashab ulardan oladi. Bunday о‘simliklarni simbiotroflar deyiladi.

Obligat о‘simliklarga ya’ni mikoriza hosil qiluvchi daraxtlar, о‘tloq

va botqoqliklarda о‘sadigan о‘tsimon о‘simlik kiradi. Mikoriza

о‘simliklar urug‘laridan о‘sib chiqqan vaqtdan boshlab paydo bо‘la

boshlaydi va zamburug‘larsiz maysa о‘sa olmaydi, hatto arxid oilalar

vakillarida zamburug‘lar murtak rivojlangan vaqtida uning ichiga

kirib boradi.

Ba’zida geterotrof ovqatlanuvchi organizmlar organik moddalar

bilan ovqatlanishga shunday moslashganlarki, hatto yashil pigmentini

yо‘qotib, fotosintez ham qilmaydi. Natijada antosian ta’sirida qizg‘ish,

qо‘ng‘ir, sariq, oq ranglarga kirib qoladi. Barglari etdor hatto qisqarib

tangacha barglarga aylanib qoladi.

Zamburug‘lar ta’sirida ildizlari uzunasiga о‘sishdan tо‘xtab eniga

о‘sadi – korallasimon shaklga kiradi. Bu simbiozlarning butunlayga

parazitlik hayotga о‘tgan gulli о‘simliklardir (Neottia nidus – avis, -

Epipodon – nadborodnik).

Ba’zi yuksak о‘simliklar butunlayiga parazitlikka о‘tib, boshqa

organizmlar hisobiga ovqatlanadi. Ularning ildiz va barglari qisqarib

shakllari о‘zgargan. Ildizlarining о‘rniga sо‘ruvchi – gaustroiyalar

hosil bо‘lib, о‘simliklarning tanasiga botib о‘tkazuvchi sistemalari

bilan tutashib ketadi. (Orobancha), kungaboqarlarda parazitlik

qiluvchi Petrov krest (Lathraea squamaria). Zarpechak turlari о‘t

о‘simliklarga mansub bо‘lib, poyalari chirmashib о‘sadi, ildizlari

mutlaqo rivojlanmaydi .

Bulardan tashqari yarim parazit о‘simliklar ham mavjud bо‘lib, ular

yashil poyalarini saqlab qolib ildizlarida mayda ildizlar о‘rniga

sо‘ruvchi sо‘rg‘ichlar hosil qilib, boshqa о‘simliklarning ildizlariga

yoki poyalariga sо‘rg‘ichlarini botirib oziqlanadi. Omela (Viscum

album) (Rhinanthus – Melampyrum nemorosum).

Botqoqlarda azot yetishmaganligidan hasharotlar bilan

ovqatlanadigan hasharotxо‘r yirtqich о‘simliklar ham uchrab, ularda

hasharotlarni ushlaydigan moslamalar paydo bо‘lgan.