Shaharlaning elektr ta’minotini fanidan yashash uylarini hisobiy quvvatini aniqlash mavzusini o’qitishda yangi pedagogic texnologiyalardan foydalanish

SHAHARLANING ELEKTR TA’MINOTINI FANIDAN YASHASH UYLARINI HISOBIY QUVVATINI ANIQLASH MAVZUSINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIC TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Abdulllayev Abduvoxid, Abdullayeva Zuhraxon, Farg‘ona
Annotatsiya: Ushbu maqolada shaharlarning elektr ta’minotida yashash uylarini hisoblashning solishtirma hisobiy quvvatni aniqlash usulidan foydalanib hisoblash usuli tushuntirib o’tilgan.
Shaharlar elektr energiyasining katta iste'molchilaridir, chunki ular nafaqat aholining katta qismini, balki ko‘plab sanoat korxonalarini ham istiqomat qiladi.
Shaharning kattaligiga qarab, uning hududida joylashgan iste'molchilarni quvvat bilan ta’minlash uchun tegishli elektr ta’minoti tizimi ta’minlanishi kerak. Elektr ta’minoti tizimi shaharning barcha iste'molchilarini, shu jumladan sanoat korxonalarini qamrab oladi[1].
Kichik shaharlar ko‘pincha mustaqil elektr ta’minoti tizimiga ega yirik sanoat korxonalari yonida joylashgan.
Shaharlarning rivojlanishi elektr taqsimlash tarmoqlarining tegishli ravishda rivojlanishini talab qiladi. Iste'molchilarning asosiy qismini yetkazib berish uchun 6-10 kV taqsimlash tarmog‘i va 0,38 kV umumiy tarmoq ishlatiladi.
Shaharlar elektr energiyasini iste'mol qilishning ko‘payishi bilan ajralib turadi, bu esa elektr tarmoqlarining muntazam rivojlanishini talab qiladi. Elektr energiyasini iste'mol qilishning o‘sishi nafaqat aholi sonining ko‘payishi va sanoatning rivojlanishi bilan, balki elektr energiyasining aholi hayotining barcha sohalariga doimiy kirib borishi bilan bog‘liq. Shaharlarda maishiy va kommunal xizmatlar uchun elektr energiyasi iste'moli o‘sib bormoqda.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilgan energiyaning 40 foizigacha shahar tarqatish tarmoqlari orqali yetkazib berilmoqda. Shunday qilib, tarmoqlar mustaqil energiya maydoniga aylanmoqda va ularni oqilona qurish muammosi ma’lum milliy iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘ladi.
Shaharning elektr ta’minoti tizimi deganda shaharda joylashgan va iste'molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan elektr tarmoqlari va transformator podstansiyalari majmui tushuniladi.
Shaharning elektr ta’minoti tizimi barcha qo‘llaniladigan kuchlanishlarning elektr tarmoqlarining kombinatsiyasidir. Bunga elektr ta’minoti tarmoqlari (35 kV va undan yuqori kuchlanishli liniyalar, 35-110 / 6-10 kV podstansiyalar), tarqatish tarmoqlari (6-10 kV va 0,4 / 0,23 kV kuchlanishli liniyalar) va 6-10 / transformator podstansiyalari kiradi. 0,4 kV.
Tizimning asosiy ko‘rsatkichlari mahalliy sharoitlar bilan belgilanadi: shahar hajmi, quvvat manbalarining mavjudligi, iste'molchilarning xususiyatlari va boshqalar.
6-10 kV kuchlanishli shahar elektr tarmoqlari har qanday mikrorayonda elektr ta’minoti ishonchliligining barcha toifalari iste'molchilari bo‘lishi mumkinligi bilan ajralib turadi. Tabiiyki, bu ham tarmoq sxemasini to‘g‘ri tuzishni talab qiladi.
Yashash uylari yuklamalar hamda jamoat binolari yuklamalarini hisobiy quvvatini aniqlashni bir necha hil usullari mavjud, shulardan biri solishtirma hisobiy quvvatni aniqlash yo‘li bilan hisoblashdir. Bu usulda yashash uylar hamda jamoat binolarining solishtirma hisobiy quvvatini bildirgich adabiyotlardan tanlab olinadi. Tanlashda quyidagi uch faktorga e’tibor qaratilishi lozim. Bular:

• 
  Elektr energiyasi iste’molchilarining ko’p qavatli uylardagi xonadonlar soniga;
  
• 
  Shahar aholisi soniga;
  
• 
  Xonadonlarning isitish tizimiga bog’liq.
  

Turar joy binolaridagi xonadonlarning solishtirma elektr hisobiy elektr yuklamalari qiymatlari 1-jadvalda keltirib o’tilgan.
Masalan, shahar aholisi 95365 kishi bo’lsa, ko’p qavatli binodagi xonadonlar soni 60 bo’lsa, yashash uylarini isitish tizimi tabiiy gaz bilan amalga oshirilsa, bu yashash uylari uchun hisobiy quvvat aniqlaymiz.
1-jadvalga asosan xonadonlarning isitish tizimi tabiiy gaz bo’lganligi sababli a satrdan foydalanamiz. Bunda shahar aholisi soniga bo’gliq ravishda 2 ga bo’linadi. Shahar aholisi soni 100 000 kishigacha bo’lsa 1-satrdan qiymatlar tanlab olinadi, agar shahar aholisi soni 100 000 kishidan ortiq bo’lsa 2-satrdagi qiymatlardan olinadi. Bizning misolimizda 95365 kishi, 1-satrdagi qiymatlardan olinadi. Xonadonlar uchun solishtirma hisobiy quvvat qiymati P_sol.xon=1,1 olinadi.
Yashash uylarini (dom) uchun kerak bo’ladigan hisobiy quvvat quyidagicha aniqlanadi:
^P_xon^=P_sol.xon ^{∙ Nx} (1)
Bunda P_sol.xon xonadnolarni solishtirma xisobiy aktiv quvvati. N_x - esa xonadonlarning umumiy soni.
Yashash uylari uchun hisobiy quvvat (1) formuladan foydalangan holda hisoblasak:
^P_xon^=P_sol.xon ^{∙ Nx=1,1∙60=66 kVt}

Turar joy binolaridagi xonadonlarning solishtirma elektr hisobiy elektr yuklamalari. kVt/xonadon [4] 1-jadval
Elektr energiyasi iste'molchilari	Xonadonlar soni
	3	6	9	12	15	18	24	40	60	100	200	400	600	1000
Plitali xonadonlar
а) isitish tizimi tabiiy gaz bo‘lgan:
aholi soni 100 ming tagacha	4,5	2,8	2,3	2	1,8	1,65	1,4	1,2	1,1	0,85	0,77	0,71	0,7	0,67
aholi soni 100 mingdan yuqori	6	3,7	3,1	2,7	2,4	2,2	1,9	1,6	1,4	1,13	1,03	0,95	0,9	0,89
b) suyultirilgan gaz va aholisi ko‘p bo‘lgan shaharlardagi qattiq yoqilg‘ida:
aholisi 100 ming tagacha	6	3,4	2,9	2,5	2,2	2	1,8	1,4	1,3	1,08	1	0,92	0,8	0,76
aholisi 100 mingdan yuqori	7,5	4,3	3,6	3,1	2,8	2,5	2,2	1,8	1,6	1,35	1,25	1,15	1,1	0,95
elektr quvvati 8,5 kVt gacha	10	5,9	4,9	4,3	3,9	3,7	3,1	2,6	2,1	1,5	1,36	1,27	1,2	1,19
10,5 kVtagacha elektr pechka bilan jihozlangan komfor xonadonlar	14	8,1	6,7	5,9	5,3	4,9	4,2	3,3	2,8	1,95	1,83	1,72	1,7	1,62
Bog‘dorchilik uyushmalarining hududlaridagi uylar	4	2,3	1,7	1,4	1,2	1,1	0,9	0,8	0,7	0,61	0,58	0,54	0,5	0,46

Dastavval mavzuni qisqa qilib yashash uylari hisobiy quvvatini aniqlashni solishtirma hisobiy quvvat usulidan foydalanib aniqlash tushuntirib beriladi. Shundan so’ng guruhdagi talabalarni 4 ta guruhga bo’lish lozim. Bu 4 ta guruhdan 3 tasiga 3 xil nom berib, ularni loyihalash firmalarga ajratiladi. 4- guruh tender o’tkazuvchi nazoratchi guruh bo’ladi.

Uchchala guruhga Shahar elektr iste’molchlarni yashash uylarini elektr qismini loyihalash topshirig’i beriladi. Bu uchchala guruh yuqorida o’tgan mavzuni tushunchalaridan foydalanib, aholi uchun ko‘qavatli binolarni sonini belgilashadi, hamda ular uchun 1-jadvaldan foydalangan holda solishtirma hisobiy quvvatni aniqlab, hisobiy aktiv quvvat hisoblab chiqishadi.
Ma’lumot vaqtdan so’ng uchchala “loyihalash firmalari” o’zlarining hisob loyihalarini navbati bilan doska oldiga chiqib guruhdagi talabalarga aytib berishadi. Bunda 4-nazoratchi guruh uchchala loyihalash firmalarining hisobotlarini eshitib bo’lgach, o’zlariga ma’qul kelgan loyihalash firmasini loyihasini qabul qilshadi.
Guruhdagi ishtirok etgan talabalar rag’batlantiriladi.
Dars o’tishni bu talabalar ishtirokida usulidan foydalanish orqali quyidagi natijalarga erishish mumkin:

• 
  guruhdagi talabalarni ko’proq jalb qilishga erishiladi;
  
• 
  dars o’tish vaqtini mazmunli tashkillashga erishiladi;
  
• 
  talabalarni ruhlantirish imkoniyati bo’ladi;
  
• 
  talabalar o’zlashtirishi yuqori darajaga ko’tarishga erishiladi;
  

Bu usulda dars o’tish amaliy, laboratoriya mashg’ulotlari uchun tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Saidxodjayev A.G. Shahar elektr ta’minoti. Darslik. – T.: Fan-texnologiya, 2015.
   
2. 
   Козлов В.А. Электроснабжение городов. Учебник. -Л.: «Энергоатомиздат», 1988г. -263с.
   
3. 
   Ополева Г.Н. Схемы и подстансии електроснабжения: Справочник: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. – 480 с.
   
4. 
   Тулчин И.К. Нудлер Г.И. «Электрические сети жилых и общественных заданий». – М.: Энергоатомиздат, 1999.
   
5. 
   Ahmedova M.E. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”. O’quv qo’llanma. Toshkent 2011y