1
Sanoatda sulfat kislotasi ishlab chiqarish
Sulfat kislotasining xossalari va ishlatilish soxalari.
Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish texnologiyasi.
Sulfat kislota ishlab
chiqarishning asosiy bosqichlari.
Xom ashyodan SO
2
olish. SO
2
qo`shimchalardan tozalash. SO
2
ni SO
3
ga
kontaktli oksidlash.
Kontakt apparatining tuzilishi va ishlash printsipi. SO
3
adsorbtsiyasi.
Tayanch so‘zlar:
Oltingugurt, fungitsid, vulkanizatsiya, sulfat kislotasi, kristallizatsiya
mineral o‘g‘it, akkumulyatorlarda, temir ko‘porosi, kontakt usul, kolchedan,
«Qaynar qatlam», ko‘poros moyi, kontakt oksidlash
.
OLTINGUGURT VA SULFAT KISLOTA ISHLAB CHIQARISH
6.1 Oltingugurtning xossalari va tarqalishi, ishlatilishi.
Xossalari va tarqalishi. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan. U yer qobig`i
massasining 0,5%ni tashkil etadi. Dengiz va okean suvlarida 1200-10
6
mln.t.
oltingugurt, birikmalar shaklida suvda erigan holda bo`ladi. Oltingugurt sariq rangli
kristall mo`rt modda. Suvda deyarli erimaydi, ammo ba’zi organik erituvchilarda
eriydi. 444,6
0
С da qaynaydi. Zichligi =2,07g/sm
3
. U kristall holda ikki xil - α va β
allotropik shakl o`zgarishga ega, oltigugurt tabiatda erkin holda (tug`ma oltingugurt)
ham birikmalar shaklida uchraydi. Oltingugurtning
yirik konlari AQSh, Italiya,
Kanada, Yaponiya, Ukraina, Rossiyada joylashgan. O`zbekistonda Farg`ona va
Muborakda oltingugurt konlari mavjud.
Ishlatilishi. Oltigugurt xalq xo`jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Dunyoda
ishlab chiqariladigan oltingugurtning 50 %ga yaqini sulfat kislota olish uchun, 25
%ga yaqini kaltsiy bisulfit olish uchun (oltingugurt yoqiladi, olingan SO
2
gazi ohak
bilan ta’sir ettirilib Ca(HSO
3
)
2
ga aylantiriladi. Qaysikim, u yog`ochdan
sulfit
usulida sellyuloza ishlab chiqarishda ishlatiladi), qolgan qismi oltingugurtli
bo`yoqlar, uglerod (IV)- sulfid, gugurt ishlab chiqarishda, kauchukni vulkanlashda,
qishloq xo`jaligida fungitsid sifatida, meditsinada va boshqalarda ishlatiladi.
Olinish usullari. Oltingugurt eramizdan ilgari II asrlardan boshlab vulkanik jins
sifatida ma’lum bo`lgan. U birikmalar sulfidlar, sulfatlar shaklida minerallar holida
uchraydi. Tabiiy ko`mir, neft va oqsil moddalari tarkibida (ayniqsa soch, par, jun
kreatinida ko`p bo`ladi) uchraydi.
Tug`ma oltingugurt tarkibida uning miqdori 30 %dan oshmaydi. Shuning uchun u
boyitiladi. Ruda maydalanadi va kerosin bilan flotatsiyalanadi. Olingan kontsentrant
(80% S saqlaydi) 6 atm.bosimda suv bug`i bilan avtoklavda ishlov berilib,
oltingugurt suyuqlantirib (oltingugurtning suyuqlanish harorati 112,8
0
С) ajratib
olinadi. Shunday yo`l bilan 98,6-99,3%li sof oltingugurt olinadi. Oltingugurt
to`g`ridan-to`g`ri yer ostiga 170
0
С gacha qizigan bug`
yuborish orqali ham
suyuqlantirib olinadi.
2
Oltingugurt mis rudalariga (mis rudasi asosan pirit – FeS
2
dan va kamroq
xalkopirit – CuFeS
2
dan iborat). Koks qo`shib qizdirish orqali olinadi. Bunda, pirit
qizdirilganda parchalanadi: 2FeS
2
=2FeS+S
2
FeS ning oksidlanishidan hosil bo`lgan SO
2
gazi esa koks bilan qaytarilib oltingugurt
hosil qiladi.
Oltingugurt yana H
2
S ni chala oksidlash yo‘li bilan ham olinadi. Bu usulda
oltingugurt olish Fransiya, Rossiya va O‘zbekistonda keng tarqalgan.
6.3 Sulfat kislota ishlab chiqarish
Xossalari. Kimyoviy toza sulfat kislota (monogidrat) og`ir, moysimon, rangsiz,
hidsiz, suyuqlik bo`lib 96% li (massa bo`yicha) zichligi 1,84 g/sm3, -104,6
0
C da
qotadi – muzlaydi va 338,8
0
C da qaynaydi. Suv bilan cheksiz miqdorda aralashadi,
bunda ko`p issiqlik ajralib chiqadi.
Suvda eriganda 3 xil gidratlar hosil qiladi. (
)
ham sulfat kislotaning
monogidratida n molekula erib, eritma-oleum hosil
qiladi. Oleum havoda tutaydi, chunki undan
desorbtsiyalanib turadi.
Sulfat kislotaning monogidrati olti xil kontsentratsiyali gidratlar hosil qila
oladi. Ular individual kimyoviy birikmalar bo`lib, qattiq holatlarda bir-birida
erimaydi, balki evtektik aralashma hosil qiladi. Ularda SO
3
ning massa ulushi 0
%dan 64,35 %gacha bo`ladi. 64,35 %dan 100 %
gacha SO
3
saqlasa bunday
kontsentratsiyali oleum, muzlaganda qattiq eritma hosil qiladi.
Shuning uchun ham qish paytida SO
3
ning kontsentratsiyasiga yaqin
kontsentratsiyali kislota ishlab chiqarish mumkin emas,
chunki bunday eritmadan
kristall cho`kishi va kislota quvurlarini, omborlarini, nasoslarini, isitiladigan
apparatlarni to`ldirib, to`sib qolishi mumkin.
Ishlab chiqariladigan barcha kislota turlari evtektik aralashmaga yaqin bo`ladi.
Sulfat kislotasining quyidagi turlari sanoatda ishlab chiqariladi: ko`popros moyi va
akkumulyator kislotasi 92-93 %li, oleum – 20,65 %li minorali kislota 75 %li.
Kontsentrlangan sulfat kislota kuchli oksidlovchi hamdir. Uning metallar bilan
ta’siri kontsentratsiyasiga bog`liq bo`ladi. Kontsentrlangan
kislota oltin va
platinadan boshqa barcha metallar bilan reaksiyaga kirishadi, bunda vodorod ajralib
chiqmaydi, balki sulfat kislotaning qaytarilish mahsulotlari (SO
2
, S, H
2
S) tuz va suv
hosil bo`ladi.
U suv bilan gidratlar hosil qilish xossasiga ega bo`lganligidan suvni shiddatli
tortib oladi. Kuchli gigroskopik moddadir. U hatto boshqa kislotalardan, tuzlarni
kristallogidratlaridan, hatto uglevodorodlarning kislorodli hosilalaridan (unda
vodorod va kislorod suv shaklida bo`lmasa ham) suvni tortib oladi. O`simlik va
hayvonot to`qimalari kraxmal, qand va sellyuloza kabi moddalarni yemiradi.
Ulardan suvni tortib olgach qorayib uglerod qoladi. Suyuq kislotada esa sellyuloza
va kraxmal glyukoza hosil qilib parchalanadi. Odam terisiga kntsentrlangan kislota
tegsa kuydiradi.
O
H
SO
H
O
H
SO
H
O
H
SO
H
2
4
2
2
4
2
2
4
2
4
,
2
,
3
SO
3
SO
