Roning totalitar siyosati jamiyatda shaxs maqomini susaytirishga, barchani birdek o

o�roning totalitar siyosati jamiyatda shaxs maqomini susaytirishga, barchani birdek o�ylatishga qaratildi � o�zgacha o�ylaydiganlarni mo�ychinakdek terib tashladi. Oqibat shu bo�ldiki, she�riyatdan uning javhari bo�lmish �men� siqib chiqarildi: shoirlarimiz shaklan �men� tilidan so�zlasalar-da, haqiqatda �biz�ning his-kechinma, o�y-fikrlarini ifodalay boshladi, � she�riyat tussizlandi. 60-yillarga kelib, birmuncha o�zgargan sharoitda maydonga chiqqan avlod she�riyatda �men�ni tiriltirdi, she�riyatda jonlanish boshlandi. Aytish kerakki, bu �men� o�zini endi-endi ijtimoiy qimmatga molik deya his eta boshlagan shaxsning she�riyatdagi in�ikosi bo�lib, tabiiyki, asosning kemtiklarini o�zida mujassam etgandi. Zero, u totalitar jamiyatda bir muddat esib turgan erk epkini � �xrushchyov bahori�dan kuch olgan, ya�ni, ruh hamon qafasda-yu, qafas birmuncha kengayga��ndi, xolos.
Mazkur kemtiklikni 60-yillar she�riyatida o�tmish mavzusining ishlanishi misolida ko�rish mumkin. Xususan, o�zbek sho�ro she�riyatining ilk bo�g�in vakillari ijodidan farqli o�laroq, bu davrda yaratilgan tarixiy mavzudagi she�rlarda �faxr� tuyg�usi (�O�zbekiston� A.Oripov, �O�zbegim� E.Vohidov) namoyon bo�ldiki, bu, shubhasiz, milliy o�zlikni anglash tomon tashlangan qadam edi. Albatta, 60-yillar sharoitida o�tmishga aloqadorlik bilan faxr etishning o�zi katta voqea edi, biroq, bizningcha, milliy o�zlikni anglash yo�lida keyingi odim tashlanmadi. Nega? Bu savolga javob berish uchun, avvalo, �faxr� tuyg�usining genezisini aniqlab olish zarur. Biznigcha, �faxr� tuyg�usi o�zini �tenglar ichra teng� his qilayotgan va buning o�zgalar tomonidan-da tan olinishini istagan qalb izhori edi. Ya�ni, ularda tengsizlikni his etganlikdan keluvchi milliy g�urur og�rig�i bor, ayni paytda, ularda o�tmish millat vakili nuqtai nazaridan emas, �bashar farzandi�, yana ham aniqroq aytsak, �sho�ro grajdani� mavqeidan idrok etildi. Fikrimizcha, ayni shu ichki ziddiyat 60-yillarda milliy o�zlikni anglash yo�lida bardavom bo�lishga imkon bermadi.
A.Oripovning qator she�rlarida ham shu ichki ziddiyat yaqqol kuzatiladi. Xususan, mashhur �O�zbekiston� she�rida Beruniy, Ulug�bek, Navoiy singari bobolardan faxr etish bilan birga, Temur faoliyatiga munosabatda sho�ro ta�siri seziladi: �Ikki asr yarim dunyoni zir qaqshatdi oqsoq jahongir� satrlaridan so�ng �Demam, bukun, u manim, manim� degan izhor keladi. Avvalo, �qaqshatdi� so�zining tanlanishiyoq jahongirga biryoqlama sho�rocha munosabat ta�sirida amalga oshgan. Ikkinchi tomondan, shoir jahongir nomini tilga olmagani ham shu xil munosabat natijasidir. Albatta, bu o�rinda o�sha davr sharoitida shoir shunga majbur edi, deya e�tiroz qilish mumkin. Ehtimol, lekin bu xil e�tiroz, biznigcha, bukunning urfidan boshqa narsa emas. Boshqa tomoni, shoir ijodida uning ilgari Temurga ayni shu xil munosabatda bo�lganini tasdiqlovchi qator misollar bor. Jumladan, �Temur payg�ambarlar qasosi uchun Yetmish ming insonning oldi boshini. Uni qarg�adilar xatosi uchun, Hamon otmoqdalar ta�na toshini�(�Xatolar�) satrlarida Temurni ko�proq xunrez sifatida tanish va tanitish amaliyotining ta�siri kuzatiladi. Shu xil tanigani uchun ham shoir �Armaniston� she�rida bu xalq qismati haqida so�zlarkan �Yo�l usti senga ham qo�ngandi Temur� deya uzrxohlik qiladi. �Qarshi qo�shig�i� she�rida �Bu yerlarda ilk bora yangradi Temur sasi, Chingiziylar boshiga solib qo�rquv vahmalar� tarzidagi Temurga ijobiy munosabat kuzatilsa, buning ortidanoq uni boshqa jahongirlar bilan umumlashtirgan holda �O, ulardan ne qoldi? Turfa rivoyat faqat... Birovi qurganini boshqasi qildi vayron� tarzidagi xulosa beriladi. Ya�ni, bu o�rinda ham Temur shaxsiga sho�rocha munosabat kuzatiladi: uning mo�g�ullar istibdodiga barham berilishidagi tarixiy rolini noiloj tilga olgan holda yaratuvchilik faoliyatini inkor qilish.
O�tmish haqida fikr yuritarkan, A.Oripovning lirik qahramoni �shu fursatda qalbimda xasrat bilan O�zbegim diyorining kechmishini o�ylayman� deydi. Bu xasrat yurtni vayron qilgan bosqinlaru o�zaro urushlar, yurtning obodligi haqida qayg�urmagan, �erga cho�p qadamagan amirlar� haqida o�ylaganida lirik qahramon ko�ngliga inadi. Biroq bu xasratlar endi o�tmish, chunki, u xalqning yaratuvchilik kuchiga ishonadi, boz ustiga:
Chunki dasturin berdi xalqimga buyuk zamon,
Buyuklikdan buyuklik tug�ilib kelgan doim.
Sen ham shu buyuk elda yashnay ber doim shodon,
Ey, sen azamat xalqim, ey, sen tug�ilgan joyim!
Sirasi, sho�ro adabiyotiga xos bo�lmish �o�tmish - hozir�, �inqilobgacha - inqilobdan keyin� antitezasi A.Oripovning tarixiy mavzudagi deyarli barcha she�rlariga xosdir. Jumladan, �O�zbekiston� she�rida ham o�tmishga bir qur xayolan ekskurs qilingach, yurtning najoti oktyabr inqilobida ko�riladi:
Qo�lin cho�zdi Lenin beg�araz �
Mazlumlarning buyuk g�amxo�ri.
Qilich serpab tole tongida
O�zligingni tanib qolding sen.
Xuddi shunga o�xshash ruh �Armaniston� she�rida ham ko�riladi. Shoir arman elining o�tmishdagi jafolari haqida so�ylarkan, o�z yurti sho�rishlari undan kam emasligini izhor qiladi: �Mening ham Vatanim janglar guvohi, Mening ham tuprog�im toptalgandi xor�; nachora �Tarix deb atalgan qismat bu, axir� deya ovutmoqchi, ovunmoqchi bo�ladi go�yo. Shunisi borki, mazkur holat har ikki xalq uchun ham o�tmishda, hozirda esa: �Yaxshiyam necha bir zamonlar o�tib, Ko�rdik Vatanimiz ozod, muzaffar...�
Ko�ramizki, 60-yillar mahsuli bo�lmish yuqoridagi she�rlarning barida inqilobdan so�ng yurt ozodlikka erishdi, obod bo�ldi, ravnaq topdi degan fikr bo�rtib turadi. Albatta, bu o�rinda �obod bo�ldi�, �ravnaq topdi� degan qarashning muayyan real asosi borligini ham tan olish zarur. Biroq �yurt ozod bo�ldi� degan qarashning asosi puchligini keyingi taraqqiyot yaqqol ko�rsatdi. Xo�sh, unda bu xil qarash, bu xil kayfiyat nimaga asoslanadi? Bizningcha, bu xil yanglish tasavvurning yuzaga kelishi davrning ijtimoiy-psixologik muhiti bilan ko�p jihatdan bog�liqdir. 60-yillarda butun illatlari Stalin shaxsiga ag�darilgan sotsialistik tuzum o�ziga nisbatan ishonchni tiklab oldi, �reabilitatsiya� qilingan g�oyaga odamlarda ishonch uyg�ondi va jamiyatning aksariyati �80-yillarga borib kommunizmda yashaymiz� degan cho�pchakka yana dildan ishondi. 60-yillar adabiy avlodi, jumladan, A.Oripovning shaxs va ijodkor sifatida shakllanish davri shu cho�pchak to�qila boshlagan paytga to�g�ri keldiki, u bunga yoshlikka xos jo�shqinlik bilan ishondi. Shoirning shu davrda yozilgan she�rlaridan birida �kommunizm ishi bugun men uchun Barcha shaxsiy ishdan ko�ra shaxsiyroq� deya hayqirishi yoxud o�sha mashhur �O�zbekiston� she�rida yurtining iqbolini �kommunistik kengliklar osha ayon ko�ra olgani�ni aytishi ham shundan. Sun�iy nafas olib turgan ishonchning o�limi, tarixiy mavzudagi she�rlarda milliy o�zlikni anglashga intilishning kuchayishi esa keyingi o�n yillik chekiga tushdi.