Reja: Oila va tashki ijtimoiy muxit

MAVZU: OILANING HAYOT SIKLI
REJA:

1.Oila va tashki ijtimoiy muxit

2. Oilada ijtimoiy tarbiyaning boskich va

vositalari

3. Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari

4. Oila, maktab, pedagog xamkorligi

Ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya tushunchasi sof ijtimoiy- psixologik va

sotsiologik kategoriya bulib, bu shaxsning uni )fab turgan tashki ijtimoiy muxit

ta’sirlariga berilishi, uning norma va koidalarini uzlapggirishga moyilligi,

uzlapggirganlik darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy 4

ma’nosida insonning tugilib, >^ini bevosita >fab turgan tapщi muxit ta’sirida

ulgayishi, shu jamiyat, shu atrof-muxit kurshovida tarbiyalanishi yotadirOila

muxiti xar bir shaxe uchun ana iiiJftBftfT birlamchi, dastlabki* ijtimoiylashuv uchogi, maskani xisoblanadi. Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari xam mavjudki, unga mexribonlik uylari, maxsus internatlar xamda xarbiy bilim yurtlari kiradi. CHunki u yerda nisbatan uzok vakt mobaynida bola tarbiyalandi, usha yerning normalari, kadriyatlari vatalablari ta’sirida dunyokarashi shakllanadi, shaxe bulib yetiladi. Agar dastlabki yoki ikkilamchi sotsializatsiyadan chekinish, undan maxrum bulish yoki xulkni

tashki salbiy ta’sirotlar natijasida deviant shaklga kelishi kayd etilsa, unda ilmiy

tilda aytganda, resotsializatsiya deb nomlangan jarayon nazarda tutiladi. Oilaviy

ijtimoiylashuvning kadri va axamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxe

katta, mustakil xayotga, jumladan, oilaviy xayotga tayyorlanadi, uziga yarasha sifat

va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkichnchidan, xar tomonlama yetuk, barkamol,

akdpi, sog va salomat shaxe bulib yetishish imkoniyatiga ega buladi. Ya’ni oila va

uning sogpom ma’naviy muxiti bolani jamiyatda yashashga, uziga uxshash

shaxslar bilan murosa kilish, xamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-xunarli bulish,

muomalada axlok-odob normalariga buysunishga >fgatadi, psixologik jixatdan

tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiypsixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini

k)fsatadiki, okibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi konuniy normalar, xulk

andozalarini egallaydi. 1 Oila

kanchalik inok, uyushgan va mustaxkam bulsa, uning normativ ta’siri xam

shunchalik samarali buladi. Bunday oilada uzining kadriyatlaridan tashkari,

jamiyatning kadriyatlari, konun-koidalar va normalar xurmat kilinadi, bola

boshidan jamiyatda yashashga urgatilgan buladi. Uning axamiyati shundaki,

farzand maktabracha tarbiya muassasasida xam, keyinchalik maktab, kollej yoki

litseyda ukiganda xam tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan topshiriklarni

mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bulib, bolalar jamiyatida xamisha uzining

urniga ega bula oladi. Bunday farzandga turli bid’atlar, bemaza chakirikdar,

da’vatlar ta’sir etmaydi, mustakil f ikr li, pok vijdonli inson bulib yetishadi.

CHunki oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila

mustaxkam bulsa, jamiyat xam mustaxkam bulishini uzbek xalki juda yaxshi

biladi, shuning uchun xam ayniksa, mustakillik yillarida oila bizning Vatanimizda

kadrlanadi, nikox mukaddas rishta sifatida e’zozlanadi. bolaning ijtimoiylashuv

jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir kursatuvchi boshka ijtimoiy omillar xam

mavjud. Masalan, jamiyat mikyosida amalga oshirilayotgan irloxotlar, davlatning

yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u 'erlardagi ta’lim va tarbiya standartlari,

diniy muassasalar (machitlar), bozor munosabatlari kabi kator jarayonlar ushbu

masalaning mazmun va moxiyatini belgilaydi. Yukorida aytilgan resotsializatsiya

jarayonidan tashkari, oila muxitining uzi xam ayrim xolatlarda salbiy ma’nodagi

ijtimoiylashuvga alokador bulib kolishi mumkin. Olimlar utkazilgan kator

tadkikotlar asosida ana shunday omillarning turt guruxini ajratganlar: a) ota-onalar

urtasida murosaning yukligi, oilaviy uzaro munosabatlarni mustaxkamlash

borasida anik belgilangan axdokiy tamoyillarning mavjud emasligi; b) otaonalarning ruxiy nosoglomligi va konunbuzarligi; v) yashash sharoitlarining yaxshi

emasligi, bolaning tulakonli usishi, dare tayyorlashi, jismonan chinikishi uchun

sharoitlarning yetarli emasligi; g) maktab sharoitining talab darajasida emasZshgi;

d) maxalla xududida oila obrusining yaxshi emasligi, notinch, - -UE nokobil oila

makomiga egalik; ye) global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari,

jumladan, Internet tarmogi orkali bola ongiga yetib kelayotgan turli ma’lumot,

igvo, uydirma, mish-mish, oila kadriyatlariga zid axlok; namunalari va boshkalar

oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir kursatayotgan ijtimoiy omillar

jumlasidandir. Yukoridagi xolatlar ayniksa, globallashuv davrida oila institutining

bola sotsializatsiyasi va ijtimoiy tarbiyasidagi urni nechogli sezilarli ekanligini

isbotlamokda.

Oilada ijtimoiy tarbiyaning boskich va vositalari

Ijtimoiy tarbiyaning asl ma’nosi xam, vazifasi xam boladagi ijtimoiy faollikni

oshirish orkali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy

faollikni oshirish bola irodasini chiniktirish orkali amalga oshiriladi. CHunki

kupincha ota-onalar bolalarining aklli, farosatli bulib yetishlariga e’tibor berib,

uning ruxiyatini xamda jismoniy kuvatini oshirishga, irodasini mustaxkamlashga

bee’tibor koladilar. Buning okibatida bola turmush sUkmoklarida tez kokiladigan,

turli ijtimoiy vaziyatlarda kiyinchiliklarni yenga olmaydigan, ruxlyati murt bulib

katta buladi. SHuning uchun xam oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy

bilimdonligi, ijtimoiy kunikmalar va ularni oshirishga karatilgan chora- tadbirlarga

aloxida urgu beriladi. Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning boskichlari,

funktsiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning xar birida Uziga xos

ijtimoiylashuv usullari ustivor bulishini xam ta’kidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi

N.Andreenkova' ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta boskichda tasavvur kiladi.

Uning birinchi bostsichi - individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini

ta’minlovchi xayot bulagini uz ichiga olib, u inson xayotining kariyb uchdan bir

kismini tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning: a) dastlabki ilk sotsializatsiyasi

(bolalik davri); b) normativ xulkning marginal jixatlarini uzlashtirish davri

(Usmirlik davriga tugri keladi); v) uspiriinlikdan balogat yoshiga utish davrini uz

ichiga olgan ijtimoiylashuv okibatlari yaxlit namoyon buladigan boskich.

Ikkinchi bosktsch shakllanib bulgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi

davrlarini uz ichiga olgan x,ayot boskichi. Bunda shaxe dastlab mexnatga yarokli

jamiyat a’zosi sifatida, sungra kanday yoshiga yetgan inson sifat uz urniga ega

buladi. Ijtimoiylashuvning dastlabki yillarida uning samaradorligi kuprok yukorida

ta’kidlaganimizdek, oila, undagi ijtimoiy-psixologik muxit va ota-onaning

tarbiyachilik bur chini kanday ado etganligiga boglik bulsa, uning keyingi

boskichlarida ta’lim muassasalari va mexnat jamoalarining roli ortib boradi.

SHunga moe ravishda ijtimoiylashuv usullari xam turlicha buladi. xKuplab olimlar

va oila masalalari buyicha mutaxassislarni xavotirg^solgan jixat shuki, zamonaviy

oila uzining bola shaxeini ijtimoiyl&ntsiruvchi vazifasini yaxshi va tulik ado

etmayapti. A.Antonovning^ta’kidlashicha, zamonaviy oila oilaviy turmush tarzini

shakllantiryk olmayotganligi sababli xam uzining bola tarbiyasi borasidagi

^yastimoiy bilimdonlygini namoyon eta olmayapti.1 Bundan tashkari, Yearb

mamlakatlarida utkazilgan tadkikotlarda aksariyat ayollarga onalik

ustanovkalarining yukligi, bola tarbiyalash xoxishining yu!ushgi, kuydichikdining, bemalol amalga oshirilishi, rasman FXDYo buLtsmlarini nikoxni kayd

etmay yashash (fukarolik nikoxi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning uzaro

yomon munosabatlari bolalarning ijt^oiylashuviga nixoyatda salbiy ta’sir

kursatmokda. Bunday er-xotin)tsrning farzandlari bir tomondan umuman oila

instittutiga va nikoxga^nisbatan salbiy karashlarga ega bulib, voyaga yetsalar,

ikkinchi tomoydan, ularning xarakterida asoran xudbinlik, egoizm, agressivlik kabi

salbiy, sifatlar egasdgsifatida shakllanmokda. Demak, jamiyatda uz davriga

munosib, soglom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga yetkazishning muuim

omili bu rasmiy nikoxda bulgan er-xotinlar oilasining baxamjixatlikda

yashashlaridir.

Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari

SHunday kilib, ijtimoiy tarbiyaning dastlabki uchogi oila bulib, aynan ota va ona

dastlabki ijtimoiy kunykmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini

charxlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani nakakat shaxe sifatida

uzligini anglash, balki uzini u yoki bu jins vakili sifatida idrok etish va

shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga xam yordam beradi. Bizning

kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning tulik bulishi, ya’ni, unda xam ota, xam

onaning tinchlik-totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar,

soglom ma’naviy muxitning mavjudligi bolaning xar tomonlama yaxshi

rivojlanishi, soglom, aklli, kuchli iroda soxibi bulib yetishiga imkon beradi. Bolaga

xam otaning xam onaning bulishining zarurati shu bilan izoxlanadiki, masalan, kiz

bola onasi va uning oilada uzini tutishiga karab, uzini ayollar jinsiga taallukli

ekanligini anglashdan tapщari, kelajakda kanday ona bulishini tasavvur kilsa,

otasiga, uning onasiga bulgan munosabatiga karab, uzini kelajakda oila kurganda

kanday oila soxibasi bulishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, ugil bola

onasining fazilatlari, oiladagi tutami va otasiga munosabatini idrok kilib borar

ekan, kelajakda kanday kiz bilan turmush kurish mumkinligi, tanlaydigan kizi

kanday sifatlar soxibasi bulishi lozimligini bilib borsa, kiz bola otasi va uning

oilada mavkeiga karab, uzini erkak sifatida kelajakda tasavvur kilish bilan

birgalikda turmush zftogiga kanday munosabatda bulish lozimligi tugrisida bilim

va tasavvurlarini ortgirib boradi. Bu psixologik konuniyat bulib, shaxsning

oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining yetakchi tamoyili xisoblanadi. SHu

bois xam bolaning tom ma’noda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy

munosabatlarda munosib mavkega ega bulishi uchun oila muxiti soglom, barkaror,

er va xotin bir- birlariga gamxur, mexrli va xadokatli bulishlari uta muximdir.

Demak, oila bolaning ijtimoiy munosabatlarga tayyor bulishida muxlm axamiyat

kasb etgan pedagogik muxitdir. SHu bois xam olimlar oilaning eng muxim va

dastlabki vazifalaridan xam birini tarbiyalovchi funktsiya ekanligini doimo e’tirof

etadilar. Oilaviy sotsializatsiya jarayonini bir tomonlama, ya’ni farzandlar

tarbiyasidagi roli bilan cheklash tugri bulmaydi. CHunki ayniksa, yosh oilada

nikoxdan sung er va xotin boshka oila a’zolari jamiyatida xoxlasa-xoxlamasa

uz“5^idan tarbiyalanib, xarakter xislatlarini uzgartirib boradilar. Masalan, ilgari

tortinchok, uyatchan, ikkilanuvchan yigit, uylangach, turmush zftogi nigoxida

obrusi mexr-muxabbat tufayli oshgan sari, uzida kuch-kudratni, irodani sezib,

dadil, faol, uziga nisbatan ijobiy fikrli, aklli, bosik bulib borishi tabiiy. Kelinchak

xam yangi xonadon sharoitiga kunikib borgan sari, uning an’analarini

muvaffakiyat bilan

uzlashtirib borgan sari, turmush 5ftogining mexrli muxabbati, kaynona va

kaynotaning gamk>fligi, e’tiborliligi okibatida yanada iffatli, sermuloxdzali, ziyrak

va farosatli bulib, uzidagi ilgari mavjud ayrim salbiy xarakter sifatlaridan kutulishi

xam mumkin. Bu - er va xotin uchun oila muxitining yangi boskichdagi

ijtimoiylashuv maskani sifatidagi urnini isbotlaydi. Lekin ayrim oilalarda er va

xotin urtasida samimiy, ilik munosabatlarning yukligi, tashki tomondan nomiga

oila kurganliklari, ma’nan esa bir-birlariga nisbatan begonaday bulganliklari bois

bu yerda uzaro munosabatlar xamisha tarang, yuzaki bulib boradi. Tabiiy, bunday

munosabatlar nafat ularning uziga balki ularni }fab turgan boshka karindoshlar,

ayniksa, farzandlarga fakat salbiy ta’sir etadi , yoshlarning ijtimoiylashuv

jarayoniga tuganok bulishi xam mumkin. “Kucha bolalari”, “tarbiyasi ogir

bolalar”, voyaga yetmay turib jinoyatga kul urgan usmiRlaR aksariyat xolatlarda

aynan shunday oilaviy muxitning kurbonlari xlsoblandi. SHu )finda ta’kidlash

joizki, bolaning ijtimoiylashuvi jarayonida maktabgacha tarbiya maskanlari,

maktabning roli va axamiyati xam bor. Lekin ulardagi ta’lim-tarbiya jarayonining

samaradorligi eng avvalo, oilaviy tarbiyaga boglik ekanligini, “Kush uyasida

kurganini kiladi” makolining moxiyatini xamma biladi. Maxsus tarbiya maskanlari

oldida oiladagi ijtimoiylshauvning afzalligi shundaki, oiladagi barcha uzar

munosabatlar tabiiy muxitda, inosniy munosabatlar tamoyil iga asoslanib amalga

oshiriladi. Krlaversa, )ftacha Uzbekistondagi oilalarda 3-4 nafardan farzand bulsa,

ikki ota va ona uchun ularga yetarli e’tibor berish uchun imkoniyat kengrok,

maktab yoki bogchada esa guruxlardagi bolalar soni kup va ta’lim-tarbiya jarayoni

maxsus dasturlar va anik rejim asosida amalga oshirilgani uchun bolalarning bir

tekisda rivojlanishi va kamol topishi uchun yetarli bulmaydi. Demak, oilaviy

sotsializatsiyaning samaradorligi oila bilan boshka tarbiya maskanlari urtasida

urnatilgan xamkorlakdagi uygunlikka bevosita boglik.

Oila, maktab, pedagog xamkorligi

Usib kelayotgan avlodning jamiyat normalarini tula konli kabul kilishi, uz

davrining yaxshi va kerakli kishisi bulib

etishishi oilaning boshka rasmiy tarbiya maskanlari bilan urnatadigan tugri

munosabatlari bevosita boglik. Ijtimoiylashuv jarayonida maktabgacha ta’lim

muasasalarining urni aloxida axamiyat kasb etadi. CHunki maktabgacha ta’lim

muasasalarining xodimlari bolaning ota-onasi bilan bevosita, xar kuni mulokotda

buladi va ular maktab ma’muriyatidan frakli ikki xil funktsiyani bajaradi: rasmiy

va norasmiy. Undan tashkari, tarbiyachining uzi ota-onaga nisbatan ikki xil xolatda

buladi - rasmiy tarbiyachi va samimiy, e’tiborli suxbatdosh tarzida. Lekin oila

a’zolari bilan maktabgacha ta’lim muasasalarining xodimlarining bitta bola

tarbiyasidagi ishlarini uygunlashtirish, yaxshi samaraga erishish unchalik oson ish

emas. CHunki ikkala tomon bir-biriga ishongan tavdrrdagi ular 5ftasida samimiy

mulokot bulishi va tarbiyada ijobyy natijalarga erishish mumkin. Bunday

muvaffakiyatli munosabatlarning bir kator psixologik tamoyillarini ajaratish

mumkin: a) avvalo, tarbiyachi ota-onaga farzandini fakat yaxshi tomondan kursata

bilishi lozim. Ya’ni bokchadagi bolaning obrazi ota-ona uchun ijobiy bulsagina,

ular farzandini xonadonidan yaxshi kayfyat bilan olib keladi va uyga

kaytayotganda xam tarbiyachi bilan ilik xayrlashib, bolaning xam uni xurmat

kilishi va mashgulotlarga aytganlariga kulok tutishi lozimligiga urgata oladi. Aks

xolda ota- ona ogrinib bolasini bokchaga olib keladi va uni maktabgacha ta’lim

muasasasining tartiblarini mensimaslikka uRgati^ kuyishi m