Reja: Gomestaz haqida tushuncha

7-mavzu: Gomeostaz. Fibrinoliz.
Reja: 1. Gomestaz haqida tushuncha.

2. Gomeostazning turlari.

3. Fibrinoliz va uning turlari

Gomeostaz deb –oliy 

darajada taraqqiy etgan organizmlar - shu jumladan inson organizmning doimo o’zgarib turuvchi 

tashqi muhit omillariga  malum  chegaralar  doirasida  erkin yashashi  uchun zarur bo’lgan ichki 

muhiti barqarorligining tartibga solinib turilishi,yani meyoriy darajasining taminlanishiga aytiladi. 

Organizmning  ichki muhiti deganda - qon, limfa, orqa miya suyuqligi va to’qimalararo 

suyuqliklar tomanidan malum fiziologik mexanizmlar asosida yaratiladigan muhitni  tushunishimiz 

lozim. Bu suyuqliklar  majmuasi  organizmning  barcha  hujayralari  bilan  aloqada bo’lib, modda  

almashinuv  jarayonlarini   taminlaydi.  Organizmning ichki muhiti  ayni paytda tashqi muhiti bilan 

ham  teri, shilliq qavatlar, meda  ichak  tizimi  epiteliy  qavati  orqali  uzviy  bog’langan. 

Organizm ichki muhitining kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarining barqarorligidan iborot 

gomeostaz organizm barcha tizimlarning jumladan: nafas azolari, qon aylanishi tizimi, ovqat hazm 

qilish va chiqarish  azolarining  uzluksiz  faoliyati  tufayli  taminlanadi.  

Organizm   o’zining  biologik  va  fiziologik ko’rsatgichlarini doimiy ravishda saqlab 

turishdek universial xususiyatga ega. Organizmning  bunday  o’z  ichki  muhit  barqarorligini  

taminlab turuvchi asosiy mexanizm, uning o’z-o’zini boshqarish  va tartibga solib bora  olish  

xususiyatidir. 

Organizm  gomeostazining  barqarorligi –salomatlikning belgisi bo’lib,uning buzilishi  

kasallik keltirib  chiqaradi. Tana haroratining bir maromda saqlanishi,qon bosimi,nafas olish  

parametrlari,kislota – ishqor muvozanati, qon, limfa to’qimalararo suyuqlik tarkibi doimiyligining  

taminlanishi  organizmning tashqi muhitining doimiy  ravishda o’zgarib boruvchi sharoitlariga 

moslasha olishini,uning slomatligini  ko’rsatadi. Demak, sog’lom gomeostaz uchun kurash –

salomatlik  uchun  kurash  demakdir. 

Fibrinoliz - bu qon quyqalarini va / yoki qon quyqalarini eritib yuboradigan jarayon. Bu gomeostaz mexanizmining ajralmas qismidir va har doim suyuqlik - qonning ivishi bilan birga keladi. Ushbu jarayon unga ko'payadigan ko'plab madaniy omillarni o'z ichiga oladi. Fibrinoliz - bu tananing muhim himoya reaktsiyalaridan biri bo'lib, qonning harakatlanishi uchun magistral bo'lib xizmat qiladigan fibrin tomirlarining tiqilib qolishini oldini oladi. Yana bir muhim funktsiya - bu qon to'xtatilganidan keyin kuzatilishi mumkin bo'lgan qayta ko'rib chiqish. Fibrinoliz fibringa bo'linishni o'z ichiga oladi, bu plazmin yordamida amalga oshiriladi. Plazmin oqsillari qondagi, ammo faol bo'lmagan plazminogen shaklida. Tashqi faollashtirish Fibrinoliz fazalari faollashuv shakliga ko'ra tashqi va ichki bo'linadi. Tashqi aktivizatsiya mexanizmi faqat to'qima aktivatorlari to'plami mavjud bo'lganda mumkin. Qoida tariqasida, ikkinchisi qon tomir endoteliyida sintezlanadi. Ushbu molekulalar tarkibiga quyidagi moddalar kiradi. Urokinaz - bu PLAU geni (10 xromosoma) bilan kodlangan odamning serin proteazidir. TAP - bu to'qima plazminogen faollashtiruvchisi. Ichki faollashtirish Ichki faollashtirishni amalga oshirish plazma aktivatorlari va oq qon hujayralari, qizil qon tanachalari va trombotsitlar kabi qon elementlaridan foydalanish orqali ro'y beradi. Faollashtirish mexanizmining ichki tizimi Xagemanga bog'liq va mustaqil shaklga bo'linadi. Ikkinchi tur (mustaqil) faqat unga bevosita ta'sir ko'rsatadigan C va S oqsillari mavjud bo'lganda amalga oshiriladi. Ta'sirli fibrinoliz ta'sir qiladi, shuningdek, plazminogenlarning plazmaga aylanishiga sabab bo'lgan kallikreinning mavjudligi zarur. Xagemanga bog'liq shaklning asosiy maqsadi qon tomir to'shagini fibrindan barqaror bo'lmagan shaklda tozalashdir. Inhibisyon jarayoni Fibrinoliz - bu bir qator inhibitiv va faollashtiruvchi moddalar bilan birgalikda fibrinolitik faollik fenomenini aniqlaydigan va ularning xususiyatlarini o'zaro bog'liqligi orqali aniqlaydigan jarayon. Qon plazmasida fibrinoliz jarayonini sekinlashtiradigan inhibitorlar to'plami mavjud. Eng muhim inhibitorlardan biri plazmin, tripsin, kallikrein, urokinaza va TAP ni bog'laydigan alfa2-plazmin. Boshqa kuchli inhibitiv moddalar: C1-proteaz inhibitori va boshqalar. Ular nafaqat qon plazmasi, balki fibroblastlar, makrofaglar va monotsitlar tomonidan ham ishlab chiqarilishi mumkin. Boshqaruv shakli Koagulyatsiya va fibrinoliz jarayonlari bir-biri bilan doimiy muvozanatda. Fibrinolizning kuchayishi hodisasi simpatik asab tizimidagi o'zgarishlar (ohangning oshishi) va adrenalin va norepinefrin kabi gormonlar chiqarilishining ko'payishi bilan izohlanadi. Ushbu uchta sabab Hageman omilining faollashishiga olib keladi. Ikkinchisi, o'z navbatida, ichki va tashqi mexanizmlarni ishga tushiradi. Fibrinoliz va qon ivish jarayonlarining asosiy efferent regulyatorlari qon tomir devorlari. Homiladorlik darajasi Homiladorlik paytida fibrinoliz tezligi kelajakdagi onaga e'tibor berish kerak bo'lgan juda muhim nuqta. Agar homilaning me'yoridan oshib ketsa yoki tushirilsa, bu keraksiz asoratlarning oldini oladi. Fibrinoliz - bu qon quyqalari va qon quyqalaridagi eritma. Bu bachadonda inson bolasining shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi. Kontseptsiyadan so'ng fibrinoliz hodisasi bilan bog'liq bo'lgan fibrinogen ko'rsatkichi uning tanadagi ahamiyatini juda kichikdan katta hajmgacha o'zgartirishi mumkin. Uning darajasini aniq aniqlash uchun klinik tadqiq qilish kerak. Bola tug'ilishi katta qon yo'qotish bilan birga keladi va etarli miqdordagi fibrinogen bo'lmasa, bu katta qon manbalarining yo'qolishiga olib keladi. Fibrinoliz jarayoni fibrinogenning o'zi kabi platsenta faoliyati uchun juda muhimdir. Ikkala omil ham xomilalik rivojlanishning kechikishi kabi juda istalmagan asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin. Fibrinogen darajasi va fibrinoliz tezligi to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib, shifokorlar onada yaqqol yallig'lanish jarayonlarining mavjudligi, shuningdek nekrotik to'qima konfiguratsiyasi haqida xulosa chiqarishlari mumkin. Tabiat bu muammoni homiladorlik davrida fibrinogen darajasini oshirish orqali hal qildi. Fibrinogen darajasi Homiladorlikdan oldin ayollar uchun norma litrdan ikki dan to'rt grammgacha bo'lgan ko'rsatkichdir. Meva hosil bo'lgandan keyin bu ko'rsatkich olti grammgacha ko'tariladi. Ushbu ko'rsatkich hali ham norma hisoblanadi. Uchinchi trimestrda fibrinogenning sezilarli darajada oshishi kuzatiladi. Homiladorlik davrida fibrinogenning ko'payishi tananing homila shakllanishiga normal reaktsiyasi bo'lishiga qaramay, uning qiymati (fibrinogen) hali ham o'z chegarasiga ega, uning mavjudligi patologik jarayonlarning shakllanishini ko'rsatishi mumkin. Bunday hollarda bemorni tekshirish gemostaziogram yordamida buyuriladi. Fibrinoliz - bu nimani anglatadi? Ushbu savolga javob berib, biz fibrinogen tushunchasiga ham to'xtadik. Fibrinogenning pasayishi va fibrinoliz jarayonining o'zgarishi qanday oqibatlarga olib keladi? Onaning tanasidagi yuqoridagi o'zgarishlar uning devorlarini tashkil etuvchi platsenta to'qimalarining muddatidan oldin ajralishiga, shuningdek gipoksiya va homilaning to'yib ovqatlanmasligiga olib kelishi mumkin. Fibrinogenning past qiymati bu og'riqli holatlarga olib kelishi mumkin: gepatit; b2 va C vitaminlarining o'tkir etishmasligi; preeklampsi; tomir ichiga tarqalgan tarqalgan qon ivish. Qoida tariqasida fibrinogenning qon tarkibidagi etishmasligi kech toksikoz - gestoz fenomenidan kelib chiqadi. "Fibrinoliz" atamasi qon quyqasini eritib yuborish jarayonini anglatadi. Koagulyatsiya jarayonida fibrinoliz qon ketish to'xtaganidan keyin tananing shikastlanish zonasidan tashqaridagi mintaqalarida mikrosirkulyatsiya buzilishining oldini oladi - trombni qayta yig'ish va trombni hosil bo'lish joyidan distaliyadagi to'qimalarda qon ta'minoti tiklanishi. Qon pıhtısını yo'q qilish (liziz) jarayoni fibrin va fibrinogenning faol komponentlari plazmin bo'lgan fermentlar tizimi bilan bog'liq. Plazmin fibrin, fibrinogen, V, VII, XII omillarni, protrombinni gidrolizlaydi. Qondagi plazmin plazminogen shaklida faol emas va to'qima va qon aktivatorlari tomonidan faollashadi. To'qimali plazminogen aktivatorlari qon tomir endoteliy bilan sintezlanadi. Ular orasida eng muhimlari to'qima plazminogen aktivatori (TAP) va buyrakda juxtagiomerulyar apparatlar tomonidan ishlab chiqariladigan urokinazdir. Ichki faollashuv yo'li Xagemanga bog'liq va Xagemandan mustaqil. Xageman qaramligi XIIa, IUD va kaplikrein tomonidan boshqariladi. Hageman mustaqil, shoshilinch reaktsiyalar mexanizmiga ko'ra sodir bo'ladi va plazma proteinazalari tomonidan amalga oshiriladi. Plazmada fibrinoliz ingibitorlari mavjud: a2 - antiplasmin, C1 va a1-proteaz ingibitorlari, a2 - makroglobulin. Faollashtiruvchilar: bu endotelial hujayralardan ma'lum bir faollashtiruvchi; kallikrein va yuqori molekulyar og'irlikdagi kininogen bilan o'zaro ta'sirlashganda XII faollashtirilgan omil; buyrak tomonidan ishlab chiqarilgan urokinaza; bakterial streptokinaza. Qon koagulyatsiyasi jarayonining buzilishi gomeostazga aloqador biron bir omil yo'q yoki yo'q bo'lganda yuzaga keladi. Masalan, irsiy gemofiliya kasalligi ma'lum bo'lib, u faqat erkaklarda uchraydi va tez-tez va uzoq davom etadigan qon ketish bilan tavsiflanadi. Ushbu kasallik VIII va IX omillarning etishmasligi tufayli yuzaga keladi, ular anthemofil deb ataladi. Qonning ivishi bu jarayonni tezlashtiradigan va sekinlashtiradigan omillar ta'siri ostida yuzaga kelishi mumkin. Qon ivish jarayonini tezlashtiradigan omillar: Qon hujayralari va to'qima hujayralarining yo'q qilinishi (qon ivishida ishtirok etadigan omillarning chiqishini oshiradi); Kaltsiy ionlari (qon ivishining barcha asosiy bosqichlarida ishtirok etadi); Trombin; K vitamini (protrombin sintezida ishtirok etadi); Issiqlik (qon ivishi fermentativ jarayon); Adrenalin. Oddiy sharoitlarda tomirlarda qon doimo suyuq holatda bo'ladi, ammo tomir ichidagi trombi hosil bo'lishi uchun sharoitlar doimo mavjud. Qonning suyuq holatini ushlab turish tegishli funktsional tizimlarning mavjudligi sababli o'z-o'zini tartibga solish mexanizmlari bilan ta'minlanadi. Qonning suyuq holatini saqlab turishda asosiy aloqalar koagulyatsiya va antikoagulyatsion tizimlardir. Hozirgi vaqtda ikkita antikoagulyatsion tizimni ajratish odatiy holdir - birinchi va ikkinchi. Birinchi antikoagulyatsiya tizimi (PPS) qonda trombini neytrallashtiradi, agar u sekin va oz miqdorda hosil bo'lsa. Trombinni zararsizlantirish antikoagulyantlar tomonidan amalga oshiriladi, ular doimo qonda va shuning uchun PPS doimo ishlaydi. Bunday moddalarga quyidagilar kiradi: Trombinning bir qismini adsorbtsiya qiladigan fibrin; Antitrombin protrombinning trombinga aylanishiga to'sqinlik qiladi; Geparin protrombinning trombinga va fibrinogenning fibringa o'tish bosqichini bloklaydi, shuningdek qon ivishining birinchi bosqichini inhibe qiladi; Antitrombin faolligiga ega bo'lgan liziz mahsulotlari (fibrinning yo'q qilinishi) protrombinaza hosil bo'lishiga to'sqinlik qiladi; Retikulo-endotelial tizimning hujayralari plazma trombini o'zlashtiradi. Qondagi trombin miqdorining tez ko'payishi bilan PPS tomir ichidagi trombi hosil bo'lishiga to'sqinlik qila olmaydi. Bunday holda, ikkinchi antikoagulyatsiya tizimi (CHD) ishga tushadi, bu tomirdagi qonning suyuq holatini refleks-humoral usulda ushlab turishni ta'minlaydi. Aylanib yuruvchi qonda trombin kontsentratsiyasining keskin oshishi qon tomir ximoretseptorlarining tirnashiga olib keladi. Ulardan impulslar medulla oblongatasining retikulyar shakllanishining ulkan hujayrali yadrosiga, so'ngra retikuloendotelial tizimga (jigar, o'pka va boshqalar) eferent yo'llar bo'ylab kiradi. Ko'p miqdorda geparin va fibrinolizni rag'batlantiradigan moddalar (masalan, plazminogen aktivatorlari) qonga chiqariladi. Geparin qon ivishining dastlabki uch bosqichini inhibe qiladi, qon ivishida ishtirok etadigan moddalar bilan aloqa qiladi. Trombin, fibrinogen, adrenalin, serotonin, faktor X11I va boshqalar bo'lgan komplekslar antikoagulyant ta'sirga ega va barqarorlashtirilmagan fibringa litik ta'sir ko'rsatadi. Qon ivishi Qon ivishi neyro-humoral mexanizmlar bilan tartibga solinadi. Qo'rquv, og'riq va stressli sharoitlarda yuzaga keladigan avtonom nerv tizimining simpatik qismini qo'zg'atish qon ivishining sezilarli tezlashishiga olib keladi, bu giperkoagulyatsiya deb ataladi. Ushbu mexanizmda asosiy rol adrenalin va norepinefringa tegishli. Adrenalin bir qator plazma va to'qima reaktsiyalarini qo'zg'atadi: tromboplastinning tomir devoridan chiqishi, u tezda to'qima protrombinazasiga aylanadi; adrenalin qon protrombinazini shakllantirishni boshlaydigan XII omilni faollashtiradi; adrenalin yog'larni parchalaydigan to'qima lipazalarini faollashtiradi va shu bilan tromboplastik faollik bilan qondagi yog 'kislotalari miqdorini oshiradi; adrenalin qon hujayralaridan, ayniqsa qizil qon hujayralaridan fosfolipidlarning chiqarilishini kuchaytiradi.

Gemokulyatsiyaning tezlashishi fibrinolizning kuchayishiga olib keladi, bu ortiqcha fibrinning ajralishini ta'minlaydi. Fibrinolizning faollashishi jismoniy ish paytida, his-tuyg'ular, og'riqni qo'zg'atish paytida kuzatiladi. Markaziy asab tizimining yuqori qismlari, shu jumladan miya yarim sharlari kortekslari qon ivishiga ta'sir qiladi, bu gemokulyatsiya shartli-refleksli o'zgarishi bilan tasdiqlanadi. U o'z ta'sirini avtonom asab tizimi va gormonlari vazoaktiv ta'sirga ega bo'lgan endokrin bezlar orqali amalga oshiradi. Markaziy asab tizimidan impulslar qon hosil qiluvchi organlarga, qonni to'kadigan va jigar, taloqdan qon chiqishi ko'payishiga va plazma omillarining faollashishiga olib keladigan organlarga o'tadi. Bu protrombinaza tez shakllanishiga olib keladi. Keyin pıhtılaşma tizimini faollashtiradigan va davom etadigan va ayni paytda antikoagulyant ta'sirini kamaytiradigan humoral mexanizmlar faollashadi. Shartli refleksli giperkoagulyatsiya, aftidan, organizmni qon yo'qotishidan himoya qilishga tayyorlashdan iboratdir. Qon ivish tizimi kattaroq tizimning bir qismidir - qon va kolloidlarning yig'ilish holatini tartibga solish tizimi (PACK), bu tananing ichki muhitining barqarorligini va uning suyuq holatini saqlab, normal holat uchun zarur bo'lgan darajada to'planish holatini saqlab turadi, devorlarning xususiyatlarini tiklaydi. normal ishlashi bilan ham o'zgaradigan kemalar. Tromboplastinning tabiiy ravishda yo'q qilingan hujayralardan doimiy ravishda chiqarilishi tufayli tanadagi qon ivish tizimi doimo faol holatda bo'ladi. Giperkoagulyatsiya avtonom asab tizimining simpatik bo'limining faollashishi bilan yuzaga keladigan og'riq va hissiy stress sharoitida rivojlanadi. Katekolaminlar tromboplastinni devorlardan chiqarilishiga yordam beradi. Adrenalin Hageman omilini to'g'ridan-to'g'ri faollashtiradi, tromboplastik faollikni ko'payishiga hissa qo'shadigan to'qima lipazalarini faollashtiradi. Vagus asabining tirnash xususiyati adrenalin ta'siriga o'xshash ta'sirga olib keladi.  Fibrinoliz tizimi- Qon ivish jarayonida hosil bo'lgan fibrin filamentlarini eriydigan komplekslarga parchalaydigan enzimatik tizim. Fibrinoliz tizimi qon ivish tizimiga mutlaqo zid. Fibrinoliz tomirlar bo'ylab qon ivishining tarqalishini cheklaydi, qon tomirlarining o'tkazuvchanligini tartibga soladi, ularning faolligini tiklaydi va qon tomir to'shagida qonning suyuq holatini ta'minlaydi. Fibrinoliz tizimi quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi. 1) fibrinolisin (plazmin).Qonda profibrinolizin (plazminogen) shaklida faol emas. Fibrin, fibrinogen, ba'zi plazma koagulyatsion omillarini parchalaydi; 2) plazminogen aktivatorlari (profibrinolisin).Ular oqsillarning globulin fraktsiyasiga tegishli. Aktivatorlarning ikki guruhi mavjud: to'g'ridan-to'g'ri harakat va bilvosita harakat. To'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiluvchi aktivatorlar plazminogenni to'g'ridan-to'g'ri faol shaklga, plazminga aylantiradi. To'g'ridan-to'g'ri ta'sir etuvchi vositalar - tripsin, urokinaza, kislota va ishqorli fosfataza. Bilvosita aktivatorlar qon plazmasida faol ta'sirchan holatda, proaktivator shaklida bo'ladi. Uni faollashtirish uchun to'qima va plazma lizokinazasi talab qilinadi. Ba'zi bakteriyalar lizokinaza xususiyatlariga ega. To'qimalarda to'qima faollashtiruvchilari mavjud, ayniqsa ularning ko'pi bachadon, o'pka, qalqonsimon bez, prostata; 3) fibrinoliz inhibitörleri (antiplasmin) - albumin. Antiplasmin fibrinolizin fermenti ta'sirini va profibrinolisinning fibrinolizinga aylanishini inhibe qiladi. Fibrinoliz jarayoni uch bosqichda amalga oshiriladi. I bosqichda qonga kiradigan lizokinazlar plazminogen faollashtiruvchini faol holatga keltiradi. Ushbu reaktsiya bir qator aminokislotalarni protivatordan ajralishi natijasida amalga oshiriladi. II bosqich - plazminogenni plazminoga lipid inhibitori parchalanishi bilan faollashtiruvchi ta'sirida konversiya. III faza davomida plazmin ta'sirida fibrin polipeptidlar va aminokislotalarga yopishadi. Ushbu fermentlar fibrinogen / fibrinning parchalanish mahsulotlari deb ataladi, ular aniq antikoagulyant ta'sirga ega. Ular trombinni inhibe qiladilar va protrombinaza hosil bo'lishini inhibe qiladilar, fibrin polimerizatsiyasi, trombotsitlarning yopishishi va yig'ilish jarayonini inhibe qiladilar, qon tomir devorida bradikinin, gistamin, angeotensin ta'sirini kuchaytiradilar, bu esa fibrinoliz aktivatorlarini qon tomir endoteliydan chiqarilishiga hissa qo'shadi. Farqlang fibrinolizning ikki turi- enzimatik va ferment bo'lmagan. Enzimatik fibrinolizproteolitik ferment plazmin ishtirokida amalga oshiriladi. Fibrin degradatsiyaga uchragan mahsulotlarga aylanadi. Nonenzymatik fibrinolizgeparinning trombogen oqsillar, biogen aminlar, gormonlar bilan murakkab birikmalari orqali amalga oshiriladi, fibrin-S molekulasida konformatsion o'zgarishlar amalga oshiriladi. Fibrinoliz jarayoni ikkita mexanizm orqali amalga oshiriladi - tashqi va ichki. Tashqi yo'lda fibrinolizning faollashishi to'qima lizokinazalari, to'qima plazminogen aktivatorlari tufayli yuzaga keladi. Ichki faollashtirish yo'lida proaktivatorlar va fibrinoliz faollashtiruvchilari ishtirok etadilar, ular proaktivatorlarni plazminogen faollashtiruvchiga aylantirishi yoki to'g'ridan-to'g'ri proenzimga ta'sir qilishi va uni plazmaga o'zgartirishi mumkin. Fibrin laxtasini eritib yuborish jarayonida leykotsitlar fagotsitik faolligi tufayli muhim rol o'ynaydi. Oq qon hujayralari fibrinni ushlaydi, uni lizit qiladi va buzilish mahsulotlarini atrof muhitga chiqaradi. Fibrinoliz jarayoni qon ivish jarayoni bilan uzviy bog'liqdir. Ularning o'zaro bog'liqligi ferment kaskadining reaktsiyasida, shuningdek, neyro-humoral tartibga solish mexanizmlari tufayli umumiy faollashtirish yo'llari darajasida amalga oshiriladi. Fibrinoliz - bu fibrin pıhtının parchalanish jarayoni bo'lib, natijada qon ivgan tomir lümeni tiklanadi. Fibrinoliz qon quyqalarini qaytarish bilan bir vaqtda boshlanadi, ammo sekinroq. Bu, shuningdek, proteolitik ferment - plazmin (fibrinolizin) ta'siri ostida amalga oshiriladigan enzimatik jarayon.