Reja: 1-Kirish

Jinoyat huquqi fani

tushunchasi

Reja:

1-Kirish

2-Jinoyat huquqi fani predmeti va metodi

3-Jinoyat huquqi vazifalari

4-Jinoyat huquqi prinsiplari

Tayyorladi: J.Abduraimov

Qabul qildi: K.Ilyasov

Jinoyat huquqi fani huquq sohasining bir turi bo‘lib, jinoyat va jazolar

haqidagi ta’limotni o‘z ichiga qamrab oladi. Zamonaviy ta’lim tizimida mazkur fan

o‘rta-maxsus va oliy ta’lim bosqichida tahsil olayotgan talabalarga yurisprudensiya

mutaxassisligi bo‘yicha o‘tiladi.

Jinoyat huquqi fani bu jinoyat va jazo to‘g‘risidagi qarashlar va g‘oyalar

tizimi bo‘lib, jinoyat qonuni, uning rivojlanish tarixi, jinoiy javobgarlik

belgilanishining asoslari, jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalari va jinoyat-huquqiy

normalarning ijtimoiy samaradorligini o‘rganishga qaratilgan mustaqil huquq

tarmog‘i hisoblanadi.

Huquqning har bir tarmog‘i mustaqil bo‘lishi uchun u, albatta, o‘zining

predmetiga ega bo‘lishi lozim. Aynan fanning predmeti uning boshqa huquq

tarmoqlaridan farqli jihatlarni ko‘rsatadi.

Jinoyat huquqi fani predmetini jinoyat sodir etgan shaxs hamda davlatning

vakolatli organlari o‘rtasida vujudga keladigan va Jinoyat kodeksi bilan tartibga

solinadigan ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi

Shunday ekan, jinoyat huquqi fani predmeti quyidagi o‘ziga xos belgilardan

iborat:

1) jinoyat huquqi fani jinoyat qonuni va uning rivojlanish tarixini o‘rganadi;

2) jinoyat huquqi fani jinoiy javobgarlik va uning asoslarini o‘rganadi;

3) jinoyat huquqi fani jazo va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralari,

ularning tizimi va turlari, ularni tayinlash qoidalarini o‘rganadi.

Jinoyat huquqi fanining maqsad va vazifalari jinoyat huquqining asosiy

masalalari yuzasidan bilim olishni va uning turli institutlarini tahlil etish hamda

baholash uchun zaruriy bilimlar asosini ta’minlash, mantiqiy va tanqidiy fikrlash

ko‘nikmalarini shakllantirish, sud va tergov amaliyotiga doir ma’lumotlar bilan

mustaqil ishlash hamda jinoyat qonunini amalda qo‘llay olish ko‘nikmasini

shakllantirish, talabaning mustaqil ta’lim olishiga ko‘maklashishdan iborat.

Jinoyat huquqi fani metodlari uning predmetiga taalluqli bo‘lgan

tushunchalarni, qonuniyatlarni va mazmunini ochib berishga xizmat qiladigan usul

hamda vositalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Jinoyat huquqi fani metodlarini jinoyat

va jazo to‘g‘risidagi normalarni tahlil qilish, ularning retrospektiv rivojlanishini

o‘rganish, jinoyat huquqi institutlari, kategoriyalari va tushunchalarini xorijiy

mamlakatlar jinoyat qonunchiligi bilan qiyosiy tahlil qilish, jinoyat qonuni

normalarini sharhlash va talqin qilish va boshqalar tashkil etadi.

Jinoyat huquqi huquq tizimida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Chunki jinoyat huquqi

fani o‘rganadigan ijtimoiy munosabatlar, huquqning boshqa tarmoqlari bilan

qamrab olingan ijtimoiy munosabatlarni tashkil etadi. Jumladan, huquqning har bir

sohasida amalda bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazilgan yoki bunday

zarar yetkazilishining real xAfvi mavjud bo‘lganda mazkur munosabatlarning

jinoyat-huquqiy muhofaza qilinishi talab etiladi. Bunday hollarda jinoyat huquqi

boshqa huquq tarmog‘iga oid munosabatlarni muhofaza qilishga kirishadi.

Jinoyat huquqi bir qator huquq tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq. Bular

jumlasiga kriminologiya, jinoyat-ijroiya huquqi, ma’muriy javobgarlik, jinoyatprotsessual huquqi, konstitutsiyaviy huquq, fuqarolik huquqi, tadbirkorlik va

biznes huquqi va boshqalar kiradi.

Jinoyat huquqi jinoiy javobgarlik va uning asoslarini o‘rgatsa, Kriminologiya

jinoyatchilik, jinoyatchi shaxsi, jinoyatchilikning sabablari va ularni sodir

etishning shart-sharoitlari, jinoyatchilikning oldini olishni o‘rganishga

bag‘ishlangan. Mazkur fanlarning o‘zaro aloqasi shundaki, ularda jinoyatga

aloqador bo‘lgan barcha xususiyatlar tahlil qilinadi va o‘rganiladi. Jinoyat huquqi

va kriminologiya fanlari jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan bilimlarni berib,

fuqarolarni Konstitutsiya va qonunlarga itoatkor bo‘lishga undaydi.

Jinoyat huquqi fani Jinoyat-ijroiya huquqi fani bilan ham chambarchas

bog‘liqdir. Chunki jinoyat huquqi jinoiy jazo va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir

choralari, ularning tizimi va turlarini o‘rgansa, jinoyat-ijroiya huquqi fani mazkur

jazo hamda choralarni ijro etish tartibi, mahkumlarning huquqiy holati, jazoni ijro

etish muassasalari to‘g‘risida bilim beradi.

Jinoyat huquqi fani Ma’muriy javobgarlik fani bilan uzviy aloqadadir.

Huquqbuzarlikni sodir etganlik uchun ma’muriy javobgarlik va jinoyatni sodir

etganlik uchun jinoiy javobgarlik yuridik javobgarlik tizimida o‘xshash belgilarni

qamrab oladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining qirqdan ziyod

normalarida ma’muriy preyuditsiyali jinoyat tarkiblari belgilangan. Ma’muriy

preyuditsiya o‘z tabiatiga ko‘ra muayyan ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etgan

shaxslarni bir yil ichida takroran yana shu qilmishni bir marta sodir etishni o‘zida

ifoda etadi. Bundan tashqari, ma’muriy javobgarlik fani huquqbuzarlik va uni sodir

etganlik uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jazolarni o‘rganadi va bu jihatlari

bilan ham jinoyat huquqi faniga yaqin fan hisoblanadi.

Jinoyat huquqi fani tizimi bu o‘zida o‘zaro mantiqiy va uzviy ketma-ketlikda

jinoyat va jazo haqidagi tushunchalarning joylashishini ifodalaydi. Jinoyat huquqi

fani tizimi Umumiy va Maxsus qismlardan iborat.

Jinoyat huquqining Umumiy qismida jinoyat huquqi fani tushunchasi,

predmeti, vazifalari va prinsiplari, jinoyat qonuni, jinoyat tushunchasi, jinoiy

javobgarlik va uning asoslari, jinoyat tarkibi, tamom bo‘lmagan jinoyatlar,

jinoyatda ishtirokchilik turlari va shakllari, bir qancha jinoyat sodir etish,

qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar tushunchasi va turlari, jazo

tushunchasi, maqsadi, tizimi va turlari, jazo tayinlash, jazodan ozod qilish

tushunchasi va turlari, voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari va tibbiy

yo‘sindagi majburlov choralarini tayinlash asoslari va tartibini o‘rganishga

bag‘ishlangan.

Jinoyat huquqining Maxsus qismida esa jinoyat huquqi Maxsus qismi

tushunchasi, vazifasi, predmeti va tizimi, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning

ilmiy asoslari, O‘zbekiston Respublikasining jinoyat qonunini

takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari va alohida turdagi jinoyatlarni

kvalifikatsiya qilish (masalan, hayotga qarshi jinoyatlar, sog‘liqqa qarshi

jinoyatlar, hayot yoki sog‘liq uchun xavfli jinoyatlar, o‘zgalar mulkini talon-toroj

qilish bilan bog‘liq, iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar, tadbirkorlik faoliyatiga

to‘sqinlik qilish, qonunga xilof ravishda aralashish bilan bog‘liq jinoyatlar hamda

xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga tajovuz

qiladigan jinoyatlar va boshqalar)ni o‘rganishga bag‘ishlangan.

Jinoyat kodeksi prinsiplari jinoyat huquqi va uning alohida institutlari

(jinoyat va jazo to‘g‘risidagi ta’limot)ning mazmunini hamda jinoyat huquqi

normalarida belgilangan nazariy-amaliy g‘oyalarni o‘zida ifoda etadi.

Jinoyat kodeksi prinsiplari O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi

3-moddasida keltirib o‘tilgan yettita prinsipdan iborat. Bular qonuniylik,

fuqarolarning qonun oldida tengligi, demokratizm, insonparvarlik, odillik, ayb

uchun javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi prinsiplaridir.

Qonuniylik prinsipi deganda sodir etilgan qilmishning jinoiyligi, jazoga

sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlari faqat Jinoyat kodeksi bilan belgilanishi

tushuniladi. Bu qoidaga muvofiq, shaxsni jinoiy javobgarlikka tortilishi uchun asos

bo‘lib xizmat qiladigan jinoyat tarkibi Jinoyat kodeksining Maxsus qismi

normalarida aks etganligi, jinoyatni sodir etgan aybdor shaxsga faqatgina Jinoyat

kodeksi 43-moddasida belgilangan jazolar qo‘llanilishi va jinoyat natijasida kelib

chiqadigan huquqiy oqibatlar (masalan, sudlanganlik holati) faqat Jinoyat kodeksi

bilan tartibga solinishini anglatadi.

Shuningdek, qonuniylik prinsipiga asosan hech kim sudning hukmi bo‘lmay

turib jinoyat sodir qilishda aybli deb topilishi va qonunga xilof ravishda jazoga

tortilishi mumkin emas. Jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxs qonunda

belgilangan huquqlardan foydalanadi va majburiyatlarni bajaradi. Mazkur huquq

va majburiyatlar Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan.

Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi Jinoyat kodeksining

5-moddasida belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra jinoyat sodir etgan shaxslar jinsi, irqi,

millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan

qat’i nazar, bir xil huquq va majburiyatlarga ega bo‘lib, qonun oldida tengdirlar.

Mazkur prinsipga rioya qilgan holda huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sud

jinoyat sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortishda va unga nisbatan jazo

tayinlashda uning jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,

shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, Jinoyat kodeksi normalarini teng

qo‘llaydi.

Jinoyat kodeksidagi demokratizm prinsipi deganda, jamoat birlashmalari,

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki jamoalar jinoyat sodir etgan

shaxslar axloqini tuzatish ishiga qonunda nazarda tutilgan hollarda jalb qilinishlari

mumkinligi tushuniladi. Mazkur prinsipga asosan, jamoat birlashmalari,

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va jamoalar jinoyat sodir etgan

shaxslar axloqini tuzatishda ishtirok etishi (masalan, aybdor shaxs tomonidan

tayinlangan axloq tuzatish ishlari jazosini ijro etishda) mumkin.

Jinoyat kodeksida insonparvarlik prinsipi asosan jinoiy jazoni tayinlash va

uni ijro etish bilan bog‘liqdir. Mazkur prinsipga ko‘ra jinoiy jazo va boshqa

huquqiy ta’sir choralari jismoniy azob berish yoki inson qadr-qimmatini kamsitish

maqsadini ko‘zlamaydi. Chunki Jinoyat kodeksining 42-moddasi ikkinchi qismiga

muvofiq jazoning maqsadi mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatni

davom ettirishiga to‘sqinlik qilish hamda mahkum, shuningdek boshqa shaxslar

tomonidan yangi jinoyat sodir etishining oldini olishga qaratilgan. Insonparvarlik

prinsipiga tayangan holda sud jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan u axloqan

tuzalishi va yangi jinoyat sodir etishining oldini olish uchun zarur hamda yetarli

bo‘ladigan jazo tayinlashi yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasini qo‘llashi kerak.

Jazolashdan ko‘zlangan maqsadga Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli

moddalarida nazarda tutilgan yengilroq choralarni qo‘llash orqali erishib

bo‘lmaydigan taqdirdagina og‘irroq jazo choralari tayinlanishi mumkin.

Jinoyat kodeksida odillik prinsipi deganda jinoyat sodir etishda aybdor

bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi

odilona bo‘lishi, ya’ni jinoyatning og‘ir-yengilligiga, aybning va shaxsning

ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq bo‘lishi kerakligi tushuniladi. Jinoyatning

og‘ir-yengilligi deganda, Jinoyat kodeksining 15-moddasida belgilangan

jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga ko‘ra tasniflangan ijtimoiy

xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarning

biri tushuniladi. Masalan, mazkur qoidaga (odillik prinsipi) amal qilgan holda

Jinoyat kodeksiga muvofiq (85-modda) voyaga yetmay turib ijtimoiy xavfi katta

bo‘lmagan jinoyat sodir etgan, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etgan yoxud

qasddan uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan ozodlikdan

mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanmaydi. Jinoyat sodir etishda aybdor

bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi

aybning va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq bo‘lishi kerakligi

deganda, aybning qasd (egri va to‘g‘ri) yoki ehtiyotsizlik orqasidan (o‘z-o‘ziga

ishonish va jinoiy beparvolik) sodir etilishi yoxud jinoyat retsidivist, xavfli

retsidivist, o‘ta xavfli retsidivist yoki muqaddam sudlangan shaxs tomonidan sodir

etilganligi tushunilishi mumkin.

Ayb uchun javobgarlik prinsipiga muvofiq shaxs qonunda belgilangan

tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 81-moddasiga muvofiq

ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan-bermaganligini, shu qilmishni sodir etgan

shaxsning aybli-aybsizligini va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga molik

boshqa holatlarni surishtiruvchining, tergovchining va sudning qonunda

belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday haqiqiy ma’lumotlar

jinoyat ishi bo‘yicha dalil hisoblanadi. Bu ma’lumotlar guvohning,

jabrlanuvchining, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining

ko‘rsatuvlari, ekspertning xulosasi, ashyoviy dalillar, ovozli yozuvlar,

videoyozuvlar, kinotasvir va fotosuratlardan iborat materiallar, tergov va sud

harakatlarining bayonnomalari va boshqa hujjatlar bilan aniqlanadi. Shunday ekan,

shaxsning ayblilik masalasi yuqorida qayd etilgan dalillar asosida isbotlanishi

lozim.

Javobgarlikning muqarrarligi prinsipi Jinoyat kodeksining muhim

prinsiplardan biri hisoblanadi. Unga ko‘ra, qilmishida jinoyat tarkibining

mavjudligi aniqlangan har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shart. Ya’ni Jinoyat

kodeksining 16-moddasiga muvofiq Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jinoyat

tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan qilmishni sodir etgan shaxs

javobgarlikka tortilishi lozim. Mazkur prinsipning o‘ziga xos xususiyati shundaki,

jinoyat sodir etgan har qanday shaxs qonun oldida javobgarligini o‘zida aks

ettiradi. Shu bilan birga, jinoyat sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortilishi shart

degani unga nisbatan jazo tayinlanishi muqarrarligini anglatmaydi. Masalan,

Jinoyat kodeksining 64–68-moddalari javobgarlikdan ozod qilish,

69–76-moddalarida jazodan ozod qilish kabi normalar belgilangan. Shunday ekan,

javobgarlikning muqarrarligi jazo muqarrarligidan kengroq tushuncha bo‘lib,

jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan jazo tayinlashni

anglatmaydi.

TEST

1. 
   Jinoyat kodeksi vazifalari jinoyat kodeksining qaysi moddasida keltirilgan?
   

1. 
   JK 8-modda
   
2. 
   JK 2-modda
   
3. 
   JK 5-modda
   
4. 
   JK 3-modda
   

2. 
   Jinoyat kodeksi necha qismdan
   

Iborat?

1. 
   2 qismdan
   
2. 
   4 qismdan
   
3. 
   5 qismdan
   
4. 
   3 qismdan
   

3. 
   JK qachon qabul qilingan?
   

1. 
   1994-yil 15-sentyabr
   
2. 
   1995-yil 17-noyabr
   
3. 
   1993-yil 13-dekabr
   
4. 
   1994-yil 22-sentyabr
   

4. 
   Ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat deb hisoblash uchun zarur bo’lgan jinoyatning nechta belgilari bo’lishi zarur?
   

1. 
   5 ta
   
2. 
   6 ta
   
3. 
   4 ta
   
4. 
   3 ta
   

5. 
   JK si necha prinsipdan iborat?
   

1. 
   7 ta
   
2. 
   6 ta
   
3. 
   5 ta
   
4. 
   4 ta