Rajabova Madinabonuning "Tilshunoslik nazariyasi"

Buxoro davlat universiteti
Filologiya va tillarni o’qitish: o’zbek til fakulteti
6-4 Uzb 21 guruh talabasi
Rajabova Madinabonuning
“Tilshunoslik nazariyasi” fanidan tayyorlagan

Mustaqil ishi

Fan o’qituvchisi: Guli Toirova Ibragimovna

Mavzu :Yozuv tarixi
Til dastlabki qarashda barqaror, o‘zgarmas fonetik, leksik va grammatik sistemani tashkil etadi. M asalan,-bizga fikr almashish quroli bo‘lib xizmat qilayotgan o'zbek tili, bobolarimizga ham,otaonalarimizga ham birday xizmat qilib kelgan. Bobo va nabira o‘zaro gaplashayotganlarida na birinchi va na keyingi avlod til nuqtai nazaridan hech qanday qiyinchilik sezmaydi. Ular doimo bir-birlarini tushunishadi. Lekin shu bilan birga, til qotib qolgan narsa emas. Tilga chuqurroq yondashilsa, bunga ishonch hosil qilinadi. Til har kun, har daqiqa o‘zgaruvchan hodisadir. Tildagi sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar shunday sekinlik bilan bo‘ladiki, buni bir avlodning yashash davrida ajratib olish va uni qayd qilish odatda amrimaholdir. U ch-to‘rt avloddan keyin esa tilning leksik, grammatik qatlamlaridagi siljishlar ko‘zga tashlana boshlaydi. Bunday siljishlami biz bir narsa tufayli - u ham bo‘Isa, yozuv orqali bilib olishimiz mumkin (gap yozuv paydo bo‘lgandan so‘nggi davr haqida boradi). Agar yozuv bo‘lmasa, til evolyutsiyasi to ‘g‘risida bizda hech qanday tasavvur bo‘lmasligi mumkin edi. Faqat yozuv borligi uchungina, biz tilning tarixiy taraqqiyotini kuzatish sharafiga muyassar bo‘lamiz: bu rivojlanishni qayd qilamiz, oldingi avlodlarimiz tilini o'rganib, uni hozirgi davrdagi til bilan qiyoslaymiz. Tilning rivojlanish yo‘lini o‘rganamiz, tilga kirib kelayotgan yangiliklami va ulaming sababini aniqlaymiz. 0 ‘qish va yozuv hozirgi vaqtda shunchalik odat tusiga kirib qolganki, go‘yo ular bir umr til bilan birga b o g iiq bo‘lgandek ko‘rinadi. Aslida yozuvning paydo bo‘lganiga ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Ba’zi tillam ing hanuzgacha yozuvi yo‘q. Amerika q it’asi mahalliy aholisining ko'pchilik tillarini bunga misol tariqasida ko‘rsatish mumkin. Yozuvning paydo bo‘lishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi, u madaniyat va tilning taraqqiyotiga ijobiy hissa qo‘shdi. Yozuv voqea va hodisalarni abadiylashtirish ham da voqea va hodisalarni (axborotni) uzoq masofaga yetkazish imkonini berdi.

Piktografik yozuv

K o ‘pchilik olim larning fikricha, har qanday yozuv asosida musawirlik yotadi.Atrof-tevarakdagi narsalami suratda aks ettirish hamma xalqlarga xosdir. Shuning uchun hozirgi zam on yozuvi bo‘lmagan paytda odamlar ba’zi hodisa va voqealami uzoq masofaga yetkazish niyatida yoki zamonda abadiylashtirishni, jonli va jonsiz narsalaming rasmini chizish yo‘li bilan amalga oshirishgan. Bunday yozuv piktografik yozuv deb nom olgan. Bu atama ikki so‘zdan iborat bo‘lib, birinchi yarmi lotincha pictus (chizilgan) va ikkinchi yarmi grekcha grapho (yozam an) degan m a’nolarni anglatadi. Bu yozuvning birliklarini piktogrammalar deb atashadi. AQShning taniqli olimi L. Blumfild bu yozuvga misol tariqasida quyidagilami keltiradi: Amerikaning mahalliy odjibva qabilasining bir a’zosida daraxtning uzun po‘stlog‘i bo‘lgan. Po‘stloqda bir qancha shakllar chizilgan b o ‘lib (tulki, boyo‘g‘li va boshqalar), u aytiladigan muqaddas qo‘shiq tartibini ko‘rsatar edi. Yana bir misol: mandan qabilasining bir a’zosi savdogarga ikki bir-birini kesib o ‘tgan chiziq va bu kesmalaming bir tomoniga bir miltiq bilan qunduz va uning yoniga o‘ttizta parallel chiziqchalami, ikkinchi tomonda esa savsar, suvsar va qo‘tosning surati chizilgan maktubni yuborgan. Bu xatning m a’nosi quyidagicha b o ‘lgan: «Men savsar, suvsar va qo'tos mo ‘ynalarini bir miltiq va o ‘ttizta qunduzning terisiga almashtirishga roziman». Yozuvning bu turi mukammal bo‘lmay, u birinchidan, rasmlar orasidagi munosabatlarni, ulam ing tartibini ko‘rsata olmaydi va buning natijasida bir maktubni bir necha xil o‘qishga, talqin qilishga yo‘l qo‘yadi, ikkinchidan, mavhum tushunchalami aks ettirish imkoni yo‘q darajadadir.
Yozuv-muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv tildan ancha keyin paydo bo‘lgan (tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuvning paydo bo‘lganiga esa IV-V ming yillar bo‘lgan). Yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsa-da, unga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Tilning vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba-bilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi.
Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san’ati durdonalari va boshqa qimmatli axborotlarning barcha-barchasi avlodlardan avlodlarga yozuv orqali yetib boradi.

Rasmli yozuv ya’ni piktografiya yozuv yaratish yo‘lidagi birinchi qadam bo‘lgan. Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Toshlarga, suyaklarga, g‘or devorlariga o‘yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar – bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Rasmlar yordamida muayyan fikr-axborotni ifodalash, yuborish mumkin ekanligini odamlar juda qadimgi davrlarda anglab yetganlar. Shuning uchun ham rasmli yozuv (piktografiya) dunyodagi mavjud barcha yozuvlarning kelib chiqishi uchun asos bo‘lgan deyish mumkin. Rasmlarning soddalashuvi, ularning o‘zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og‘zaki til bilan doimiy bog‘lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab beradi.

Eng qadimgi yozuv tizimlari (Misr iyeroglifi, Shumer mixxatlari, Xitoy iyeroglifi) mil.av. IV ming yillikning oxiridan II ming yilliklarning boshlarigacha bo‘lgan davrda shakllangan. Yozuv tizimlari dastlab qadimgi Sharqda vujudga kelgan. Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi bo‘g‘in yozuvi bo‘lib, u mil.av. II ming yilliklarning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tildagi so‘zlar soniga qaraganda bo‘g‘inlar soni ancha kam, shuning uchun ham bo‘g‘in yozuvi sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish ko‘radi. Harf-tovush yozuvining shakllanishi, yozuv taraqqiyoti tarixida inqilob bo‘lgan.Bu yo‘nalishdagi ilk yozuv finikiya yozuvidir. Finikiya alifbosining paydo bo‘lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘lgan. Birinchi marta sof tovush yozuvi, sanoqli harflardan iborat mukammal alifboning yuzaga kelishi jamiyatdagi yozuvni biladigan kishilar doirasini kengaytirib yuborgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon mil.av. IX asrdan boshlangan. Finikiyaliklar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan qo‘shni xalqlar mazkur yozuv bilan tanishib, tez orada uni o‘z tillariga moslashtirib olganlar. Hozirgi kunda bizga ma’lum bo‘lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning 4/5 qismidan ko‘prog‘i finikiya yozuvidan kelib chiqqan.Shumerda (Mesopotamiya) mil.av. IV ming yillikda mixsimon iyeroglif yozuvi kashf qilingan. Shumer yozuvlari suratli yozuvlar bo‘lib, aytmoqchi bo‘lgan fikr sur’at shaklida aks ettirilgan. Lekin sur’atli so‘zlar bilan ko‘p narsani ifoda etib bo‘lmagan va u soddalashtirilib ponasimon mixxat yozuvi kashf etilgan. Mixxat belgili yozuvlar 600 dan ortiq bo‘lgan. Mixxat yozuvi Old Osiyoga keyinchalik Yevropa davlatlariga keng tarqalgan.Misrda bundan 6-7 ming yil avval 750 belgidan iborat rasmli iyeroglif kashf etilgan. Misr yozuvida narsa va hodisalar turli xil rasm va belgilar bilan ifoda etilgan bo‘lib zamonlar o‘tishi bilan bu belgilar alifbo belgilariga aylangan. Qadimgi podsholik (mil.av. 2800-2250-yillar) davrida 24 ta tovushni bildiradigan alifbo paydo bo‘lgan. Misrliklar yozuvi o‘ngdan chapga qarab yozilgan, shumerliklar yozuvi esa chapdan o‘ngga qarab yozilgan.Hind yozuvi mil.av. III-II ming yillikda 700 ga yaqin belgi rasmdan iborat yozuv bo‘lgan. Hind yozuvi taxminan 400 yoki 250-300 belgi rasmdan iborat bo‘lgan, Shumer va Xett yozuviga o‘xshatiladi. Mil.av. V asrdan boshlab hindlar braxmi, kxaroshtxi, aramey, gupta yozuvidan foydalanganlar.Xitoy iyeroglifi mil.av. II ming yillikda kashf etilgan, 2 mingga yaqin iyeroglif bo‘lgan. Xan davrida iyerogliflar soni 18 mingtaga yetgan. Hozirgacha qisman o‘zgarishsiz saqlangan. Dastlab xitoyliklar suyak, yog‘och, cho‘p, teri va bambuk daraxtidan tayyorlangan taxtachalarga yozishgan, V asrdan boshlab ipak shoyi parchasiga yozganlar.Krit-Mikenda mil.av. III-II ming yilliklarda A va Bchiziqli yozuv mavjud bo‘lgan. 1953-yilda ingliz olimlari Ventris va Chadvik B chiziqli Krit yozuvlarini o‘qishga muvaffaq bo‘lgan.Etrusk, osk, lotin yozuvlari mil.av. VIII-VII asrlarda yaratilgan. Dunyo alifbolari asosan Finikiya alifbosidan kelib chiqqan. Finikiya alifbosi asosida oromiy yozuvi, Eron ahamoniylari yozuvi va Parfiya yozuvi kelib chiqqan. Oromiy yozuvi asosida mil.av. III-II asrlarda sug‘d yozuvi shakllandi, bu yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal’ai Mug‘dan, Sharqiy Turkistonning Turfon shahri yaqinidan, Afrosiyob yodgorligidan topilgan.