Qilish va ishlatish, xavfsizlik texnikasi

---

24-MA’RUZA. 
TEXNIK-IQTISODIY Ko‘RSATKICHLAR, USKUNALARNI MONTAJ 
QILISH VA ISHLATISH, XAVFSIZLIK TEXNIKASI 
 
Re j a : 
1 . Texnik-iqdisodiy ko‘rsatkichlar 
2 . Uskunalarni montaj qilish va ishlatish 
3. Xavfsizlik texnikasi 
 
1 . Texnik-iqdisodiy ko‘rsatkichlar 
Kontaktli 
payvandlashning 
turli 
usullaridan 
foydalanish 
samaradorligini ifodalovchi asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga mehnat 
sarfi (unumdorlik), payvand uzellarning tannarxi, metall sirimi elektr 
energiyasi, elektrodlar va boshqa yordamchi materiallar sarfi qiradi. 
Mehnat sarfi payvandlash operatsiyasiga sarflanadigan vaqt - 
donabay vaqt bilan aniqlanadi: 
t
don
= t
m
+ t
yord
+ t
qo‘sh
+ t
tan 
, 
bu erda: t
m 
- payvandlash rejimiga bog‘liq bo‘lgan mashina vaqti yoki 
asosiy texnologik vaqt; t
yord
=
(0,7-0,8)t
don
- detalni o‘rnatish, qisish va 
olishga, siljitishga, elektrodlarni tozalagaga sarfalanadigan vaqt bo‘lib, 
yordamchi operatsiyalarning mexanizatsiyalashtirilish darajasiga, buyumga 
yakinlashish qulayligi va hokazolarga bog‘rliq; t
qo‘sh
= (0,1-0,15)(t
m
+t
yord
) 
uskunalarga texnik xizmat (mashinalarni ishga tushirish hamda sozlash, 
yig‘ishtirish va b . ) uchun sarflanadigan qo‘shimcha vaqt; t
tan 
=0,3t
m 
- dam 
olish va ishdagi boshqa tanaffuslarning davomliligi. 
Kontaktli payvandlash uchun t
don
va ayniksa t
m 
ning qiymati kichikligi 
xosdir, bu esa mazkur jarayonning unumdorligi yuqori bo‘lishini belgilab 
beradi. Pulatlar va engil qotishmalarni parchinlashga nisbatan, nuqtali va 
chokli payvandlash ish unumi 3-10 
% 
oshishini ta’minaydi. 
Donabay vaqt, bir vaqtda ishlaydigan ishchilar soni ma’lum bo‘lsa mehnat 
sarfining puldagi ifodasini topish mumkin. Butun payvand uzelni tayyorlash 
tannarxi elektr energiyasi, yordamchi materiallarga, uskunalarning 
eskirishiga va hokazolarga qilinadigan xarajatlarni ham o‘z ichiga oladi. 
Kontaktli payvandlash jarayoniga mehnat sarfining nisbatan kamligi uning 
past tannarxini ham belgilab beradi. Kontaktli payvandlashning sanoatning 
turli sohalarida joriy etilishi metallarg ancha tejalishini ta’minlaydi. 
Kontaktli payvandlash nisbatan energiya sig‘imdor jarayondir. 
Solishtirma energiya sarfi payvandlanadigan metallarga, birikmalarning 
o‘lchamlariga /o‘zakning eng kichik diametriga/, payvandlash rejimiga /tok 
impulsining muddatiga/, uskunalarning turi va boshqalarga bog‘liq. 
Energiya sarfi: 
a) nuktali payvandlashda
пай
ю
с
H
ю
с
пай
H
t
U
U
N
G
2
)
.
(
2
.)
.
.(
36
cos



, 100 ta nuqtaga kVt

soat, 

---

bu erda: N
H
- mashinaning nominal quvvati, kVA; U
pay(s.yu) 
- 
payvandlash uchun qabul qilingan bosqichda salt yurishning ikkilamchi kuchlanishi, 
V; U
H(s.yu) 
- nominal bosqichda salt yurishning ikkilamchi kuchlanishi, V; cos

- 
mashinaning quvvat koeffitsienti bo‘lib, ko‘chmas mashinalar uchun 0 , 4 5

0 , 5 5 ga, osma mashinalar uchun 0,75 

0 , 8 5 ga teng; 
b/ chokli payvandlashda: 
тан
пай
пай
пай
ю
с
Н
ю
с
пай
H
t
t
t
t
U
U
N
G






2
)
.
(
2
)
.
.(
60
cos


, 1 m chokka kVt

soat, 
bu erda cos

= 0, 6

0 , 7 - mashinaning quvvat koeffitsienti; 
v/ eritib uchma-uch payvandlashda: 
G = k

F

erish
 , 
bitta chokka kVt

soat, 
bu erda: 
k = 
0,012-0,016 - erish tezligini hisobga oluvchi koeffitsient; 
F - payvandlanayotgan detallar ko‘ndalang kesimining yuzi, sm
2
;

erish
- eritishga qoldiriladigan jami quyim, sm. 
YOrdamchi materiallar sirasiga odatda elektrod qotishmalari, tok 
keltiruvchi qismni sovitish suvi va siqilgan havo qiradi. 
Nuqtali payvandlashda 1000 ta nuqtani payvandlashga o‘rtacha 10-15 
g va chokli payvandlashda 100 m chokka 50-100 g elektrod materiallari 
ishlatiladi. Uchma-uch payvandlashda ishlatiladigan qisuvchi qurilmalar 
20000-100000 ta birikma payvandlashga mo‘ljallangan. Oqilona payvandlaga 
rejimlaridan foydalanilsa, elektrodlar jadal sovitilsa, detallar yuzalari 
payvandlashga yaxshi tayyorlansa, shuningdek yuqori darajada chidamli 
elektrod materiallari ishlatilsa, elektrod materiallari sarfi kamayishi mumkin. 
Masalan, o‘zgaruvchan tok mashinalari sovitish uchun suvi sarfi 300-
1200 l/soatni tashkil etadi. Mashinaning quvvati kattalashishi bilan suv sarfi 
kamayadi. YOpiq sovitish tizimidan foydalanib, sovitish tizimidagi umumiy 
yuqotishlarni 
kamaytirish 
evaziga 
suvni 
tejashga 
erishiladi.
Pnevmatik kuch yuritmasi bo‘lgan mashinalar uchun o‘rtacha havo sarfi 
UM
 
ning nominal qiymatlarida quvvati 100 gacha va bundan yuqori nuqtali 
payvandlash mashinalari uchun mos ravishda 20-23 va 30-60 m/soatni, 
chokli payvandlash mashinalari uchun 10-12 m/soat hamda uchma-uch 
payvandlash mashinalari uchun 20 m/soatni tashkil etadi.