Qadimgi Yunoniston Vikipediya, ochiq ensiklopediya yunoniston, Qadimgi Yunoniston

---

Qadimgi Yunoniston
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston — Bolqon ya.o.ning jan., Egey dengizidagi orollar, Frakiya
sohillari, Kichik Osiyoning g
ʻ
arbidagi dengiz sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining
umumiy nomi.
Tarixi. Arxeologik ma
ʼ
lumotlarga ko
ʻ
ra, Yu. hududida odamlar paleolit davridan yashab kelmoqda.
Xalkidika ya.o.dan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi dehqonchilik,
chorvachilik bilan shug
ʻ
ullanib, o
ʻ
troq hayot kechirgan. Yu.ning jez davri madaniyati shartli ravishda
Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik
tarkibi rangbarang(pelasglar, leleglar va boshqalar) bo
ʻ
lgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar,
ioniyaliklar siqib chiqarib o
ʻ
z tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—17-
asrlarda Krit o.da axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar)
barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260 yil Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar Troyani bosib
olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi
taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urug
ʻ
chilik munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi
9-asrga kelib Shim. Yu.da — eoliylar, O
ʻ
rta Yu. va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda —
ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar O
ʻ
rta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini
kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va
hunarmandlarning urug
ʻ
zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo
demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda bo
ʻ
lgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan
polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urug
ʻ
chilik
tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes
ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq
topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning g
ʻ
alabasi natijasida Afinaning
yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bog
ʻ
liq bo
ʻ
lgan.
Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng
demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy iqtisodiy va
madaniy markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni o
ʻ
z qo
ʻ
liga olgan. Afina bilan Sparta o
ʻ
rtasida
Yu.da gegemon bo
ʻ
lish, savdo yo
ʻ
llariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi (431—404)ga olib
kelgan, u Afinaning mag
ʻ
lubiyati bilan tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi
miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik
yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qo
ʻ
shinini tormor keltirishgan. 4-asr
o
ʻ
rtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon
shaharlari koalitsiyasi ustidan g
ʻ
alaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati
parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron bo
ʻ
lish uchun kurashayotgan harbiylashgan
tipdagi davlatlar va ittifoqlar ko
ʻ
p bo
ʻ
lgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi
197 yil Kinoskefal jangida Rim qo
ʻ
shinlari Makedoniya ustidan g
ʻ
alaba qozongach, Rim Yu.dagi
oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil
Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar
tomonidan tormor etilgandan so
ʻ
ng) Yu.Rimga tobe bo
ʻ
lgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida
Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy
4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.

---

Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim o
ʻ
rin tutadi. U avvalo, falsafa tushunchasining fanga kirib
kelishiga sababchi bo
ʻ
ldi, hozirgi kungacha bo
ʻ
lgan barcha falsafaga hal qiluvchi ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatdi. Yuz yil
davom etgan tayyorgarlik davridan so
ʻ
ng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab
yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga to
ʻ
g
ʻ
ri keldi, ta
ʼ
siri esa ming yil mobaynida sezilib turdi.
Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining hukmron ta
ʼ
siri keyingi ming yillikda saqlanib
qoldi; keyinchalik, Renessans va gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uyg
ʻ
onishi yuz
berdi, bu esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy tafakkurining butun
taraqqiyotigacha bo
ʻ
lgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga olib kedsi.
Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari falsafasining davomchisi
bo
ʻ
lgan mumtoz yunon ellinistik falsafasi (miloddan avvalgi 4-asr) va ellinistikRim falsafasiga, ya
ʼ
ni
miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 6-asrgacha davom etgan Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik falsafaga
bo
ʻ
linadi. Ellinistik falsafa Sokratgacha bo
ʻ
lgan falsafa (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va mumtoz (klassik)
falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotel
ʼ
— miloddan avvalgi 4-asr) ajraladi. Sokratgacha falsafa, o
ʻ
z navbatida,
kosmologik (gilozoistik) falsafaga (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va antropologik falsafaga (miloddan
avvalgi 5—4-asrlar) bo
ʻ
linadi.
Yunon falsafasi ilkkosmologik— Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar bilan birga siyosiy yo
ʻ
nalishdagi
mutafakkirlar va yetti donishmand tomonidan tayyorlangan olimlar davri bilan boshlanadi. Ulardan biri
miletlik Fales bo
ʻ
lib, Aristotel uni birinchi faylasuf deb hisoblagan; u birinchi kosmolog , torroq ma
ʼ
noda
ioniya naturfalsafasi maktabining vakili, bu maktabga Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen va
boshqalar ham mansub edi. Undan so
ʻ
ng Eleya maktabi vujudga kelib borliq falsafasi bilan shug
ʻ
ullandi
(miloddan avvalgi 580—430), bu maktabga Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon, Meliss mansub edilar;
ayni vaqtda bu maktab bilan birga Pifagor maktabi ham mavjud edi. Bu maktab vakillari uyg
ʻ
unlik,
o
ʻ
lchov, son masalalari bo
ʻ
yicha tadqiqot olib bordilar. Bu maktabga Fillolay (miloddan avvalgi 5-asr oxiri)
krotonlik Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi 520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va matematik Arxit
Tarentskiy (taxminan miloddan avvalgi 400—365) va uning tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet (miloddan
avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit, keyin Empedokl va Anaksagor mansub edi. Hamma narsani qamrab oluvchi
qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning mashhur o
ʻ
tmishdoshi Levkipp hamda Demokrit maktabi vakillari
Sokratgacha kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu bilan birga so
ʻ
nggi davrda antropologik sofistikada
rivojlanish yuz berdi (taxminan miloddan avvalgi 475—375), uning vakillari, asosan, Protagor, Gorgiy,
Gippiy, Prodik bo
ʻ
lgan. Yunon falsafasining eng mashhur 3 vakili — Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina
taxminan 1000 yil yunon falsafasining markazi bo
ʻ
ldi.
Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi qo
ʻ
yildi. Platon falsafani
tugallangan dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga
haqiqiy mavjudlikni tadqiqiynazariy o
ʻ
rganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon mutafakkirining
har biri o
ʻ
sha vaqtdan buyon o
ʻ
zicha alohida va turli shakllarda 2 ming yildan buyon jahon falsafasining
rivojlanishiga ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatib keladi. Yunon falsafasining ellinistikrim davri bir-biri bilan parallel ravishda
mavjud bo
ʻ
lgan muhim falsafiy maktablarning paydo bo
ʻ
lishi bilan boshlanadi (miloddan avvalgi 4-asr);
faqat neoplatonizm keyinroq — 500 yildan so
ʻ
ng vujudga keldi. Sokrat ta
ʼ
sirida butun bir maktablar guruhi
tashkil topadi: sokratchilar (asosiy vakili Ksenofont), megar maktabi (unga Evbulid va imkoniyat
tushunchasining birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos (miloddan avvalgi 307 yilv.e.) mansub bo
ʻ
lgan),
siniklar (Antisfen, Diogen), birmuncha keyinroq jamiyatni diniy qayta o
ʻ
zgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost;
pirovardida kirena maktabi (Aristipp va Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq yashamadi. Platon
tarafdorlari Platon akademiyasi nomi ostidagi falsafiy maktabga birlashdilar (qad. Akademiya — miloddan
avvalgi 348—270, o
ʻ
rta Akademiya — miloddan avvalgi 315—215, yangi Akademiya — miloddan
avvalgi 160 — milodiy 529; o
ʻ
rta Akademiyaning vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi
Akademiyaning vakillari — Sitseron va Mark Terensiy Varron (miloddan avvalgi 116 — miloddan avvalgi
28); Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq qilgan holda) platonizm vujudga keldi. Unga boshqa
faylasuflar bilan birga Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill (Platon sharhlovchisi) kirgan.

---

Aristotel tarafdorlarining katta qismi aniq fanlar bilan shugullangan, peripatetik deb nom olgan mashhur
olimlar bo
ʻ
lgan; qadimiy peripatetiklar bilan birga mashhur botanik Teofrast, musiqa nazariyotchisi
Aristoksen (taxminan miloddan avvalgi 350), tarixchi va siyosatchi messinalik Dikearx; keyingi
peripatetiklar orasida fizik Straton, geograf va astronom samoslik Aristarx (Stratonning shogirdi, taxminan
miloddan avvalgi 250) va Klavdiy Ptolemey (taxminan milodiy 150), vrach Galen, Aristotelning
sharhlovchisi Rodoslik Andronik (taxminan miloddan avvalgi 70) bo
ʻ
lgan.
Epikur asos solgan maktab keng yoyildi, bu maktabga boshqalar bilan birga Lukretsiy ham mansub edi.
Skeptik maktabning vakillari (unga Akademiya vakillaridan ko
ʻ
plari kirgan edi) Pirron va keyinchalik
vrach Sekst Empirik edi. Stoya maktabi juda muhim falsafiydiniy harakatga aylandi, neoplatonizm va
xristianlikning paydo bo
ʻ
lishiga qadar mavjud bo
ʻ
ldi. Kitionlik Zenon asos solgan bu maktabni qadimiy
Stoyada Xrizip adabiy jihatdan pishitdi; o
ʻ
rta Stoyada boshqalar bilan birga Panetsiy Rodoslik va Posidoniy
bor edi; bu maktabga tarixchi Polibiy ham yaqin turgan. Keyingi Stoya davrida, asosan, 3 Rim faylasufi —
Seneka, Epiktet va Mark Avreliy asosiy rol o
ʻ
ynadi.
Neoplatonizmda, uning asoschisi Plotin fikricha, Rim, Afina, Aleksandriya, Siros, xristian falsafiy
maktablari bir-biridan farq qiladi. Plotin bilan birga Porfiriy, Prokl, ayolfaylasuf Gipatiya, Yamvlix,
imperator Yulian Apostat (332—363), ensiklopedist Marsian Kapella (5-asrning 1-yarmi), Boetsiy mashhur
neoplatonchi bo
ʻ
lishgan. [[El[[linizm davrida g
ʻ
arb va sharq dini hamda falsafasini o
ʻ
zida birlashtirgan
gnostika rivojlandi. Bobil gnostikasidan moniylik va uning yorug
ʻ
lik hamda zulmat olami haqidagi ta
ʼ
limoti
paydo bo
ʻ
ldi. Milodning birinchi yuz yilligi falsafasi uchun Filonning Bibliyani majoziy, platonchastoikcha
talqini jiddiy ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatdi. U Aleksandriya maktabiga asos soldi, uning an
ʼ
analarini aleksandriyalik
Kliment va Origen davom ettirdi, bu esa g
ʻ
arb falsafasiga ko
ʻ
proq ta
ʼ
sir ko
ʻ
rsatgan xristian falsafasining
boshlang
ʻ
ich holati edi. Yunon falsafasining turli xil ko
ʻ
rinishlari islom falsafasida mavjud, uning ta
ʼ
sirini
hind falsafasida ham payqash mumkin.
Adabiyoti. Yu.da yozma badiiy ijodning ilk namunalari taxminan 2700—2800 yillar muqaddam paydo
bo
ʻ
la boshlagan. Bu adabiyot miloddan avvalgi 3-asrda Rim madaniyatining barpo etilishida, tarkib
topishida ham muhim ahamiyat kasb etgan. "Iliada" hamda "Odiseya" dostonlari yunon yozma
adabiyotining bizga qadar yetib kelgan eng qadimiy namunalaridir. Bu kabi yuksak badiiy asarlar uzoq
muddatli adabiy harakatning davomi, uning yetuk mahsuli sifatida maydonga kelgan. "Odisseya" dostonida
Demodok kabi ajoyib baxshilar — rapsodlar botirlik haqida dostonlar aytib, davra ahllarini rom qilgan.
Platon, Herodot kabi allomalar va shu zamonning ba
ʼ
zi yozuvchilari Homerdan ilgari Orfey degan shoir
yashab o
ʻ
tganligini xabar qiladilar. Biroq bu shoirning go
ʻ
zal navolari haqida afsonaviy rivoyatlardan
boshqa tarix sahifalarida bironta ham misra saqlanib qolmagan.
Yunon xalqi o
ʻ
rtasida keng tarqalgan rivoyatlarda Orfeydan tashqari yana bir qancha shoirlar: Muze,
Evmolp, Tamir, Olen va boshqalar tilga olinadi.
Barcha xalqlarning tarixida bo
ʻ
lgani kabi yunon adabiyoti ham xalq og
ʻ
zaki ijodi zaminida vujudga kelgan.
Tarix sahifalarida yunon folkloridan juda kam namunalar saqlanib kelgan bo
ʻ
lsada, shularga asosan ibtidoiy
qabilachilik davrlarida yunon xalqining an
ʼ
anasi boy va rangbarang og
ʻ
zaki adabiyoti — ertaklari,
maqollari, matallari, topishmoqlari, qo
ʻ
shiqlari bo
ʻ
lganligini aniqlash mumkin. Ibtidoiy jamiyatdagi mavjud
og
ʻ
zaki adabiyot shu jamiyat kishilarining tabiat haqidagi tushunchalarini ifoda etgan.
Yunon mifologiyasi uzoq tarixga ega. Shu uzoq muddat davomida ijtimoiy ongning o
ʻ
sishi bilan miflar ham
o
ʻ
zgargan, yangi ma
ʼ
nomazmun kasb etgan. Yunon kishisi ibtidoiy qabilachilik davrida tevarak atrofdagi
tabiiy hodisalarning hammasini jonli his qilib, ularga sig
ʻ
inishgan, ulardan madad tilashgan, yovuz
kuchlarni moyil qilish uchun qurbonliklar qilingan. Tabiat hodisalari qarshisida ibtidoiy insonning butun
hayoti qo
ʻ
rquv va tahlikada o
ʻ
tgan. Keyinchalik qabilachilik tuzumining yemirilishi va harbiy aristokrat
tabaqalarning kuchayishi natijasida quyi tabaqa vakillarining ahvoli yanada og
ʻ
irlashgan, boylarning zulmi
kuchaygan. Bu holat insonlarning diniy e
ʼ
tiqodlariga ham o
ʻ
z ta
ʼ
sirini o
ʻ
tkazgan. qadimiy inson tasavvurida

---

falak hukmronlari — odam qiyofasidagi Olimp ma
ʼ
budalari paydo bo
ʻ
lgan. Zevs — momaqaldiroq hamda
bulutlar hukmdori, ma
ʼ
budlar ma
ʼ
budi; Poseydon — dengiz hukmroni; Aid oxirat xoqoni, Zevsning
rafiqasi Gera — osmon ma
ʼ
budasi, ma
ʼ
budalar malikasi va h.k.
Ma
ʼ
budlarni odam qiyofasida tasavvur etish, o
ʻ
z navbatida, mifologiyani haqiqiy hayotga yaqinlashtirgan
va uning obrazlariga chinakam hayotiylik bag
ʻ
ishlagan. "Iliada" dostonida muallifning butun diqqati
asarning bosh qahramoni Axillning g
ʻ
azabiga qaratilgan bo
ʻ
lib, qolgan voqealar faqat 50 kun ichiga
sig
ʻ
dirilgan. Tinglovchi va kitobxon to
ʻ
la taassurotga ega bo
ʻ
lishi uchun asar davomida muallif
yo
ʻ
lyo
ʻ
lakay chekinishlar yasab, turlituman hodisalar bilan asosiy voqeani to
ʻ
ldirib borgan. Xuddi shu
uyg
ʻ
unlik, muxtasarlik "Odisseya" dostonida ham bor. Jafokash Odisseyning o
ʻ
z vataniga qaytishi, har
safar mobaynida uning boshidan kechgan mushkulotlar, uchragan ajoyibot, g
ʻ
aroyibotlar — asarning asosiy
mavzusidir.
Qahramonlarning qiyofasini ular, ning tabiati, xattiharakatini ko
ʻ
rsatish bobida — realistik tavsifi nihoyatda
sezilarli. Dostonlarda hayotning turli pog
ʻ
onalarida turuvchi ilohiy kuchlar, odam bolalari: Olimp tog
ʻ
ining
ma
ʼ
bud va ma
ʼ
budalari, devlar, parizodlar afsonaviy maxluqlar, podshohlar, pahlavonlar, oddiy jangchilar,
malikalar, kanizaklar, qul va cho
ʻ
rilar, go
ʻ
daklar va h.k. ko
ʻ
z o
ʻ
ngida gavdalanadi. Yunon xalqi asrlar
davomida botirlik haqidagi o
ʻ
z tuyg
ʻ
u va orzularini ana shunday qahramon nomi bilan bog
ʻ
lab kelgan.
Yunon xalqining botirlik, g
ʻ
ayrat va jasorat tushunchalarini yozuvchi Axill obrazida talqin etgan bo
ʻ
lsa, shu
xalqning hayot bobida orttirgan donishmandligi, aql va zakovatini Odissey obrazi orqali ko
ʻ
rsatgan.
Boshqa qahramonlardan tashqari (har ikkala) dostonda ikkinchi darajali shaxslar bor: Agamemnon —
takabbur, Menelay — botir, Diomed — serg
ʻ
ayrat, Nestor — nuroniy, Baris — xudbin, olifta, Gektor —
oriyatli va h.k.
Yevropa xalqlari o
ʻ
z taraqqiyotlari davomida katta ishtiyoq bilan necha bora yunonlar hamda rimliklar
yaratgan san
ʼ
at va adabiyotga murojaat etib, ular asosida qalblarini bezovta qilgan tuyg
ʻ
u va g
ʻ
oyalarni hal
etishga uringanlar. Uyg
ʻ
onish davrining buyuk allomalari qo
ʻ
lida antik (qadim) dunyoning ilmu fani, san
ʼ
at
va adabiyoti, falsafiy ta
ʼ
limotlari eng kuchli qurol bo
ʻ
lib xizmat qilgan. "Uyg
ʻ
onish" so
ʻ
zining dastlabki
ma
ʼ
nosi ham qadimgi madaniyatni qayta tiklash, yangidan oyoqqa turg
ʻ
izish demakdir.
17-asr Yevropa klassitsizm adabiy oqimi ham 100—150 yil davomida antik dunyo badiiy ijodiga taqlid
shiori ostida rivojlandi, bu davr mobaynida qariyb butun Yevropa sahnasi, asosan, Yunon va Rim
tragediyalari mavzulari bilan yashadi. Elin madaniyati O
ʻ
rta Osiyo madaniyatining ravnaq topishiga
samarali ta
ʼ
sir etgan. Salavkiylar va YunonBaqtriya podsholigi hukmdorlari davrida O
ʻ
rta Osiyo, Eron va
boshqalar o
ʻ
lkalar aholisining faol ishtirokida sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi, u yunon
madaniyatini ham boyitdi (yana q. [[El[[linizm).
Me
ʼ
morligi va tasviriy san
ʼ
ati. Yunon me
ʼ
morlari va tasviriy san
ʼ
at namoyandalari ko
ʻ
p asrlar osha turli
xalqlar uchun go
ʻ
zallik, uyg
ʻ
unlik, yuksak did namunasini o
ʻ
tagan san
ʼ
at yodgorliklarini yaratgan. Asarlar
asosan sodda afsonaviy mavzularga asoslangan bo
ʻ
lsada, borliq va inson muvozanatini his etib, tabiiy
muhit, inson tanasining tabiiy go
ʻ
zalligi va uyg
ʻ
unligini anglab aks ettirdi. Bu nisbatlar me
ʼ
morlikda ham
aniq ifodasini topgan. Yunon badiiy yodgorliklari Bolqon ya.o. dagina emas, shuningdek, Kichik Osiyo,
Janubiy Apennin ya.o., O
ʻ
rta dengiz orollari hamda Shim. Qora dengiz sohillarida ham saqlangan.
YU. san
ʼ
ati Miken madaniyati negizida paydo bo
ʻ
lgan; mikenlar bilan miloddan avvalgi 2—1-ming yillik
san
ʼ
atining o
ʻ
zaro bog
ʻ
liqligi kulollik va me
ʼ
morlik bo
ʻ
yama naqshlarida ko
ʻ
zga aniq tashlanadi. Yunon
san
ʼ
ati taraqqiyoti (miloddan avvalgi 11—1-asrlar) tarixan gomer, arxaika, klasika, ellin kabi bir necha
davrlarga ajratiladi.
Homer davri (miloddan avvalgi 11—8-asrlar) da bo
ʻ
yama naqshli kulollik taraqqiy etgan, geometrik uslub
miloddan avvalgi 7-asrgacha hukm surgan, eng taraqqiy etgan davri (8-asr)da %abr yodgorliklari vazifasini
o
ʻ
tagan ro
ʻ
zg
ʻ
orga mo
ʻ
ljallangan dipilon ko
ʻ
za va idishlar bezagi, naqsh va inson shaklining aniq ritmi,

---

chiziqlar ifodaliligi bilan ajralib turadi. Geometrik uslubda terrakota haykallar va idishlarga haykaltaroshlik
bezaklari (qopqoq, shakldor dastalar) ham yaratildi. Me
ʼ
morlik haqida ma
ʼ
lumotlar deyarli yo
ʻ
q, ba
ʼ
zi bino
qoldiqlari, ibodatxonalarning terrakota modeli va adabiy yozma manbalarda ayrim ma
ʼ
lumotlar uchraydi.
Arxaika (miloddan avvalgi 7—6-asrlar) davrida polislar shakllandi, shaharlar yuzaga keldi,
shaharsozlikning asosiy belgilari muqaddas joy (akropol) va jamoat savdo markazlari (agora) bo
ʻ
lib, ular
atrofida turar joy mavzelari joylashtirilgan, shaharlar bunyod etilgan. Yetakchi o
ʻ
rinni ibodatxonalar
(haykallari bo
ʻ
lgan "xudolar uyi") egallagan.
Ibodatxonalar bilan bir qatorda turli vazifalarni bajaruvchi jamoat binolari (teatr, stadion, palestr va
boshqalar) bunyod etilgan. Inshootlar toshdan qurishga o
ʻ
tilgach, order turlari shakllandi (qarang
Me
ʼ
morlik orderlari), ibodatxonalar bo
ʻ
rtma tasvirlar, haykallar bilan bezatildi; dahshatli maxluqlar bilan
olishayotgan xudolar va qahramonlar (Gerakl, Tesey, Persey va boshqalar)ning qat
ʼ
iy tasvirlari yaratildi;
ularning hajmdorligi ibodatxonalardagi me
ʼ
moriy shakllar bilan uyg
ʻ
un. Ioniy uslubidagi ibodatxonalarning
haykaltaroshlik frizlari dinamikasi va murakkab kompozitsiyasi bilan ajralib turadi. Dastlabki o
ʻ
zaro
bog
ʻ
lanmagan kam shaklli frizlardan o
ʻ
zaro uyg
ʻ
un va ko
ʻ
p shaklli yaxlit kompozitsiyalarga o
ʻ
tish
kuzatiladi, ilk frontonlardagi relyeflar (Kerkira o.dagi Artemida ibodatxonasi) dumaloq haykallar bilan
almashadi.
Haykaltaroshlikda kichik bronza haykallar ("Fivalik Apolon", miloddan avvalgi 7-asr 1-yarmi)dan
yalang
ʻ
och o
ʻ
smir (kuros)lar va uzun ko
ʻ
ylakli qiz (kora)lar shaklini yasashga o
ʻ
tildi. Harakatsiz shakllar
o
ʻ
rniga harakatlarni shartli ifodalash yuzaga keldi ("Delosli Nike", miloddan avvalgi 6-asr o
ʻ
rtalari).
Haykaltaroshlar inson mimikasini ifoda vositasi sifatida kam qo
ʻ
llasalarda, ayni vaqtda boy hajm, kiyimlar
burmalarining goh qat
ʼ
iy, goh nafis talqini bilan ifodali obraz qurilishiga erishdilar. Arxaika haykallarida
ayrim mahalliy farklar kuzatiladi: ioniy uslubidagi kora va kuroslar lirik va hayotbaxsh obrazlari,
shakllarning mayinligi bilan qat
ʼ
iy qiyofali va keskin shaklli doriy uslubidagi haykallardan ajralib turadi. Bu
davrda yunon ko
ʻ
zalari (amfora va boshqalar) tugal shakllandi, buyumlarga butun yuzasi qoplab gilama
usulida mujassamotlar yaratildi, shartli qat
ʼ
iy chiziqlar va geometrik uslubdagi naqshlar o
ʻ
rnini syujetli
sahnalarning tez-tez qo
ʻ
llanishi egaladi. Korinf, keyinroq Afina (7—6-asrlar)da qora shaklli uslub qaror
topdi (Klitiy, Eksekiy, Amasis va boshqalar), qora shakli uslubdan qizil shakli uslubda ko
ʻ
zalar yasashga
o
ʻ
tish yuzaga keldi (Andokid va boshqalar).
Klasika (miloddan avvalgi 5-asr — 4-asr 3-choragi)da shaharlar rivojlandi, muntazam tarhli shahar tipi
shaklandi (Milet, Pirey), shaharlarni to
ʻ
g
ʻ
ri burchakli ko
ʻ
chalar to
ʻ
ri bilan qismlarga bo
ʻ
lish, turar joylarni
majmua tarzida qurish kabi asosiy qoidalar yuzaga keldi. Polislarning o
ʻ
ziga xos ramzi bo
ʻ
lgan
ibodatxonalarning tipik xususiyatlari individuallik bilan qo
ʻ
shilib ketgan, bir tipdagi qurilishlarda yagona
order tuzilishidagi nisbat va ko
ʻ
lamlarnigina o
ʻ
zgartirib takrorlanishi bilan har bir shahar — davlat bosh
inshootlarida o
ʻ
ziga xos me
ʼ
moriy qiyofalar yaratishga erishildi. Shu jihatdan umumiy tarhli va order
elementlari bo
ʻ
lgan Afina Afayi (taxminan miloddan avvalgi 500—480, Egin o.da), Gera II ("Poseydon
ibodatxonasi", miloddan avvalgi 5-asr 2-choragi, Poseydoniyada), Zevs (miloddan avvalgi 468—456,
Olimpiyada) ibodatxonalari o
ʻ
ziga xos sifatlari bilan bir-biridan farqlidir.
Miloddan avvalgi 6—5-asrlar chegarasida tasviriy san
ʼ
atda keskin o
ʻ
zgarishlar ro
ʻ
y berdi, haykaltarosh va
rassomlar inson qiyofasi va uning harakatini mukammal ifoda etdilar, fronton, frizlarda ko
ʻ
p shaklli
lavhalarni dadil bajardilar. Klasika boshida yuzaga kelgan "qat
ʼ
iy uslub" hususiyatlari ko
ʻ
zalarga ishlangan
tasvirlarda aniq ifodasini topdi (Epiktet, Yevtimid, Yefroniy). Qizil shakllar uslubida ijod qilgan Brig
afsonaviy mavzular bilan bir qatorda maishiy lavhalar (bazm, maktabdagi mashg
ʻ
ulotlar, stadiondagi
atletlar)ni ham yaratdi. "Qat
ʼ
iy uslub" miloddan avvalgi 5-asr 1-yarmidagi haykaltaroshlikda ham ko
ʻ
zga
tashlanadi; Egin o.dagi Afina Afayi ibodatxonasi frontoni, Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasi fronton va
metoplari kabi san
ʼ
at durdonalari yaratildi. Klassikaning ilk davrida qahramonlar obrazlari bilan bir qatorda
ko
ʻ
tarinki ruhdagi real obrazlar ham yuzaga keldi (Miron va boshqalar). Inson tanasini mukammal
ishlanishi yunon san
ʼ
atiga umrboqiy g
ʻ
oyalar (go
ʻ
zallikning xunuklik ustidan g
ʻ
alabasi)ni ifodalash
imkonini berdi. Miloddan avvalgi 5-asr o
ʻ
rtalarida klassika san
ʼ
ati ("yuksak klassika" deb nomlangan)

---

gullab yashnadi. Perikl davrida Afina Elladaning siyosiy va badiiy markaziga aylandi. Vayron bo
ʻ
lgan
Akropolda Fidiy boshchiligida mohir me
ʼ
morlar va haykaltaroshlar ishladi: tasviriy ansambllar hosil qilindi,
yangi ibodatxonalar bunyod etildi, haykallar o
ʻ
rnatildi, go
ʻ
zallik va uyg
ʻ
unlik tarannum etildi
(ma
ʼ
budlarning yuksak mavqei, tantanalarda viqor bilan yurishlari, kentavrlar bilan olishuvlari va
boshqalar). Ozod ellin fuqarolik ruhi, g
ʻ
oyaviy, axloqiy va jismoniy mukammalligi Fidiy asarlarida,
Parfenon bezaklarida, Poliklet haykallari, Polignot ko
ʻ
zalari, freskalar, terrakota haykallari, relyef va
tangalarda yorqin ifodalangan.
Miloddan avvalgi 4-asr boshlarida yunon polislari demokratiyasi inqirozi bilan ayrim shaxslar xohishi
polislar xohishini siqib chiqardi. Diniy inshootlar qurish o
ʻ
rnini insonning kundalik hayoti bilan uzviy
bog
ʻ
liq bo
ʻ
lgan inshootlar (palestr, teatr va boshqalar) qurish egalladi (jumladan, Epi davrdagi teatr,
miloddan avvalgi 350—330 va boshqalar).
Vazifasiga mos aniq kompozitsiyali yunon teatrlari jahon me
ʼ
morligidagi tomosha inshootlarining keyingi
taraqiyotiga asos bo
ʻ
ldi. Memorial ansambllarda inson shaxsini abadiylashtirish an
ʼ
analari yuzaga keldi
(mas, Galikarnasl&t maqbara, taxminan miloddan avvalgi 353). Tasviriy san
ʼ
atda inson xarakteriga
qiziqishning ortishi haykaltaroshlik portretlarini rivojlanishini ta
ʼ
minladi. Afsonaviy kompozitsiyalarda
kurash dramatizmi, insonning ruhiy qudrati va jismoniy shijoatini tasvirlagan Skopas ijodida voqelikdagi
qarama-qarshiliklar o
ʻ
tkir ifodasini topdi, bu jihatdan Praksitel haykallari, Lisipp asarlari diqqatga sazovor.
Ellin davri (miloddan avvalgi 4-asr oxiri — 1-asr) yunon madaniyati mintaqalarining kengayishi uning
Aleksandr davlati va uning vorislari davlati tarkibiga kirgan xalqlar madaniyati bilan o
ʻ
zaro qo
ʻ
shilishi bilan
belgilanadi (qarang [[El[[linizm). Afina badiiy hayot markazi mavqeini yo
ʻ
qotdi. Kichik Osiyoning yirik
shaharlari yangi qarash (nuqtai nazar)larni yaratuvchiga aylandi, qurilish beqiyos darajada o
ʻ
sdi, ko
ʻ
plab
muntazam tarhli yangi shaharlar yuzaga keldi (Istanbul va boshqalar), yirik inshootlar qurildi (Istanbuldagi
Faros mayog
ʻ
i), mahobatli me
ʼ
moriy ansambllar bunyod etildi (Pergamdagi Akropol) oddiy uydan bosh
saroygacha bo
ʻ
lgan turar joy tipi shakllandi, an
ʼ
anaviy ichki hovli tarhli uylar ustunlar bilan o
ʻ
ralgan
peristilga aylantirildi. Elin haykallaridagi qiyofalar qo
ʻ
rquv, davrni fojiaviy anglash bilan yo
ʻ
g
ʻ
rilgan. Ellin
davri san
ʼ
atiga mintaqaviy maktablar, yo
ʻ
nalishlarning hamda badiiy obrazli masalalarning rangbarangligi
xos: haykal portretlar rivojlandi, klassikaning inson — fuqaro uyg
ʻ
unligi o
ʻ
rniga buyuklarni ulug
ʻ
lash qaror
topdi. Ijtimoiy kelib chiqishi har xil bo
ʻ
lgan odamlarga, ularning yoshidaga xarakterli xususiyatlarga
qiziqish ortdi. Yunoniston Rim tomonidan zabt etilishi bilan ellinlar san
ʼ
ati g
ʻ
oliblar madaniyatining
rivojlanishi bilan qo
ʻ
shilib, uni o
ʻ
zining ko
ʻ
p asrlik an
ʼ
analari bilan boyitdi, shuningdek, o
ʻ
zining
mustaqilligini ham yo
ʻ
qotib bordi.
Teatri — yunon dramasi va teatri Dionis sharafiga o
ʻ
tkaziladigan qishloq xo
ʻ
jaligi bayramlaridan
boshlangan. Uning asosida tabiatning qishki o
ʻ
lik mavsumi va bahorgi uyg
ʻ
onish davri bilan bog
ʻ
liq
qadimiy yer egalarining o
ʻ
yinlari yotadi. Miloddan avvalgi 4—1-asrlargachaYunon teatri. 1. Getera niqobi.
2. Tropik kahramonniqobi. 3. Andromedaning teatr libosidagi tasviri (vazadagi rasm). 4. Tragik aktyor (fil
suyagidan ishlangan haykalcha).dramatik chiqishlarda xor asosiy rol o
ʻ
ynagan. 6-asrning 2-yarmida alohida
ijrochi — aktyor (dramaturgning o
ʻ
zi) paydo bo
ʻ
ldi. Esxil sahnaga 2 aktyorni olib kirdi. Sofokl esa sahna
dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan keng foydalandi, fojialarda 3 aktyor paydo bo
ʻ
ldi. Aktyorlar, asosan,
niqob kiyib o
ʻ
ynaganlar. Teatr yunonlar hayotida alohida o
ʻ
rin egalladi. Ayniqsa, quldorlik davri gullagan
paytda teatr ahamiyati yanada ortdi. Teatr, asosan, 3 qism: orxestr, tomoshabinlar uchun joy va chodirdan
iborat bo
ʻ
ldi. Bulardan eng qadimiysi orxestryumaloq maydon bo
ʻ
lib, unda aktyor va xor ijrochilari
tomosha ko
ʻ
rsatganlar. Dastlab barcha tomoshabin orxestr atrofida o
ʻ
tirganlar, keyinchalik omma uchun
alohida joylar ajratilgan. Teatr binolaridan qadimiysi Afinadagi Dionis teatri binosi hisoblanadi. Keyingi
eng katta Afina teatri miloddan avvalgi 4-asrning 2-yarmida qurildi. Teatrda tragediya va komediyadan
tashqari mifologik syujetga ega satirik spektakllar ham qo
ʻ
yilgan. Dastlab ayollar rolini erkaklar niqob kiyib
ijro etgan, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan kabi buyuk dramaturglarning ijodida Yu. quldorlik
demokratiyasining ravnaqi va ziddiyatlari aks etdi. Mifologik syujetli pantomimik raqslar keng tarqaldi.
Ularda ayol aktyorlar ham qatnashdi. [[El[[linizm davrida (miloddan avvalgi 3—1-asrlar) teatr Sharqda
yunon madaniyatini targ
ʻ
ib qilishda asosiy vositalardan biriga aylandi. Teatrlar nafaqat yirik savdo

---

markazlarida, balki kichik shaharlarda ham qurila boshladi. Dionis sharafiga o
ʻ
tkaziladigan bayramlarda
tragediya va komediyalar namoyish etildi. Qishloq komediyasi yo
ʻ
qola bordi. Yangi komediyalar
(Menandr, Filemon va boshqalar) o
ʻ
zaro hayotiy munosabatlarni, inson ichki kechinmalarini aks ettirdi.
Miloddan avvalgi 5-asrda Yu.da mimlarmaishiy va hajviy harakterdagi kichik sahnalar yuzaga keldi.
[[El[[linizm davrida ilk bor professional aktyorlar ijod qildi. Aktyorlar uyushmasi paydo bo
ʻ
ldi. Bu davrda
aktyorlar katta hurmatga, yuridik huquqga ega bo
ʻ
lganlar. Tomosha ko
ʻ
rsatish uchun aktyorlar hatto urush
paytlarida ham xohlagan yerlariga borish, o
ʻ
zlari va narsalariga daxlsizlik huquqi berilgan. Aktyorlarning
o
ʻ
zlari esa har qanday harbiy xizmatdan ozod etilganlar (miloddan avvalgi 3-asr boshlarida bu haqda
maxsus qonun qabul qilingan). Yu. teatri jahon teatrining rivojlanishida muhim rol o
ʻ
ynadi.
Musiqasi. Yu. musiqasini badiy (mas, "Iliada" "Odiseya") va ilmiy (Platon, Aristotel, Pifagor, Aristoksen)
meros hamda tasviriy san
ʼ
at yodgorliklari orqali tasavvur qilish mumkin. Yu.da musiqa san
ʼ
ati ijtimoiy
hayotda muhim o
ʻ
rin olib, uni o
ʻ
rganish yoshlar tarbiyasi tizimiga kiritilgan, qo
ʻ
shiqchilik va sozandalik
bo
ʻ
yicha turli musobaqalar o
ʻ
tkazilgan. Turli xalq qo
ʻ
shiqlari — georgik (dehqonchilik bilan bog
ʻ
liq),
epitalama (nikoh to
ʻ
ylarida aytiladigan), trenos (yig
ʻ
i), embateriy (harbiy) kabi janrlar, Apolon (pean),
Dionis (difiramb, fallik^) va boshqalar xudolarga bag
ʻ
ishlangan aytimlar keng o
ʻ
rin olgan. Shoirxonanda
(aed, rapsod — Homer va boshqalar)lar o
ʻ
zi yaratgan epik qo
ʻ
shiqlar va dostonlarni cholg
ʻ
u (torlitirnama
forminks va boshqalar)larni chalib ijro etgan. Musiqaning odamlarga sehrli ta
ʼ
siri, mashhur xonanda va
sozandalar (Olimp, Marsiy, Orfey va boshqalar) faoliyatiga doir bir necha rivoyat va afsonalar bizgacha
yetib kelgan.
Olimp avlos chalish yo
ʻ
llarini hamda garmoniya (enarmonika) qonunlarini, lesboslik Terpandr kifarani
kashf qilganlar. Olimpning shogirdi kritlik Talet xor qo
ʻ
shiqchiligini kiritgan. Musiqa, ayniqsa, xor
qo
ʻ
shiqchiligi katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo
ʻ
lib, vatanparvarlik ramzi darajasiga ko
ʻ
tarilgan. Harbiy
(marshsimon) kuylari bilan birga lirika yo
ʻ
nalishidagi janrlar (mas, Sapfoning ishqiy qo
ʻ
shiqlari, Pindarning
gimn va odshtari, elegiya) rivoj topgan.
YU. tragediya va komediyasida musiqa muhim dramaturgik vazifalarni bajargan. Uning ijodkorlari (Esxil,
Frinix, Sofokl, Yevripid va boshqalar) kuylarni ham yaratib, dramatik asarlarga xor va raqslar, yakka
xonandalik shakllarini kiritgan. "Antigona" (Sofokl) tragediyasidagi xor Afinaning milliy madhiyasiga
aylangan. [[El[[linizm davrida katta cholg
ʻ
u ansambllar, organ kabi musiqa cholg
ʻ
u asboblari paydo
bo
ʻ
lgan.
YU. musiqa madaniyatiga Kichik Osiyo hamda Yaqin Sharq xalqlari musiqa an
ʼ
analari ta
ʼ
sir etgan. O
ʻ
z
navbatida, Yu. musiqasi hamda musiqa nazariyasi Sharq musiqa ilmi (Yunus alKotib, Ibn Surayj, Ishoq
alMavsiliy, Forobiy, alKindiy, AbulFaraj, Isfahoniy va boshqalar)da rivoj topgan. 9-asrda Bag
ʻ
dodda
Aristotel, Aristoksen, Nikomax, Ptolemey va boshqalarning ko
ʻ
pgina musiqa risolalari arab tiliga tarjima
qilingan. Forobiy Aristotel tizimini, al-Kindiy yangi platoniklar g
ʻ
oyalarini rivojlantirgan. Yunoniston
musiqa nazariyasida qaror topgan tushunchalar (musiqa, melodiya, ritm, gamma, monodiya, garmoniya,
diatonika va boshqalar) hozirgi musiqashunoslikda ham joriy etilmoqda.
Qadimgi yunon falsafasi
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qadimgi_Yunoniston&oldid=2168717" dan olindi 
Bu sahifa oxirgi marta 25-Yanvar 2021, 16:39 da tahrir qilingan.
Matn Creative Commons Attribution-ShareAlike litsenziyasi bo
ʻ
yicha ommalashtirilmoqda, alohida holatlarda
qo
ʻ
shimcha shartlar amal qilishi mumkin (batafsil).