1. Nerv sistemaning umumiy tavsifi

---

Nerv 1 

1.Nerv sistemaning umumiy tavsifi: 

1.1. Vazifalari-organizmning barcha qismlarini birlashtirib turadi; 

- turli jaraѐnlarini boshqarilishini, turli aʼzo va toʼqimalarning 

vazifalarini boshqarilishini taʼminlaydi; 

- tashqi muhitdan ichki aʼzolardan informatsiya (axborot) larni qabul qiladi, ularga 

javob signallarini beradi. 

1.2. Nerv sistemasi boʼlinadi: 

-markaziy nerv sistemasi (MNS) bosh va orqa miya, 

-periferik nerv sistemasi, periferik nerv tugunlari, nerv va nerv oxirlari. Fiziologik 

jihatdan  boʼlinadi:  somatik  nerv  sistemasi  (ixtiѐriy  harakatlarni  boshqaradi)  va 

avtonom  ѐki  vegetativ  nerv  sistemasi  (ichki  aʼzolar  va  ularning  faoliyatini 

boshqaradi). 

Vegetativ nerv sistemasining simpatik va parasimpatik boʼlimlari farqlanadi. 

Markaziy  nerv  sistemasining  neyronlarini  toʼplamlari  yadro  deb  atalsa,  periferik 

nerv sistemasida – nerv tugunlari (gangliylar) deyiladi. 

1.3. Nerv sistemasining taraqqiѐt manbai. 

Ektodermaning  hosilasi:  1)nerv  nayi,  undan  bosh  va  orqa  miya,  koʼzning  toʼr 

pardasi  rivojlanadi;  2)  ganglioz  plastinka,  undan  orqa  miya  va  periferik  nerv 

tugunlari, buyrak usti bezining xromaffin toʼqimasi rivojlanadi. 

Miya pufagi haqida tushuncha. Nerv nayining bosh qismida 3 ta miya pufagi hosil 

boʼladi:  oldingi,  oʼrta  va  orqa.  Ulardan  5  ta  miya  pufagi  paydo  boʼladi: 

1)telentsefalon  (bosh  miya  yarim  sharlari  poʼstlogi  oq  moddasi  bilan  markaziy 

tugunlar),  2)dientsefalon  (globus  pallidus,talamus  optikus,  metatalamus, 

epitalamus  va  gipotalamik  sohaning  orqa  qismi),  3)  oʼrta  miya  –  mezentsefalon 

(toʼrt  tepalik),  miya  oѐqchasi,  silьviev  suv  oʼtkazuv  yoʼli,  4)metentsefalon 

(varoliev koʼprigi va miyacha), 5)mieletsefalon (uzunchoq miya). 

1.4.Kulrang va oq modda. 

Kulrang modda – neyronlar, nerv tollalari, neyrogliya. 

Oq modda – nerv tolalari, neyrogliya. 

---

Nazariy qism. 

1.Nervning tuzilishi (nerv oʼzagi). 

Nerv  tolalaridan  va  biriktiruvchi  toʼqimali  qatlamlardan  hosil  boʼladi.  Nervlar 

asosan  aralash  boʼlib  (afferent  va  efferent  tolali),  somatik  va  vegetativ  nerv 

sistemasining mielinli va mielinsiz nerv tolalaridan iborat. 

Endonevriy  –  har  bir  nerv  tolasini  oʼrab  turadigan  siyrak  biriktiruvchitoʼqimali 

yupqa parda boʼlib, retikulyar tolalardan, gemokapilyarlardan tuzilgan. 

Perinevriy  –  nerv  tolalarining  tutamlarini  oʼrab  turadigan,  mayda  qon  tomirlarga 

boy biriktiruvchi toʼqimali parda.Epinevriy – nervning zich biriktiruvchi toʼqimali 

tashqi pardasi, oʼzida ѐg toʼqimasi, qon va limfa tomirlarini saqlaydi. 

Jarohatlanganda nervlarning reaktsiyasi, regeneratsiyasi. 

2. Sezuvchi nerv tugunlari. 

Orqa  miyaning  orqa  ildizida  va  kalla  suyak  miya  nervlarining  (5,7,8,9,10  juft) 

yoʼlida joylashgan. 

2.1.Orqa  miya  tuguni:  duksimon  shaklda,  tashqaridan  zich  biriktiruvchi  toʼqimali 

kapsula bilan oʼralgan. Chekka qismlarida psevdounipolyar neyronlar joylashgan, 

markazida esa nerv tolalari va qon tomirlariga boy biriktiruvchi toʼqima joylashadi. 

Har  bir  neyronning  atrofida  oligodendrogliya  hujayralari  qavati  joylashadi 

(Mantiya  hujayralari  ѐki  satellit hujayralar). Tashqi  tomondan yupqa biriktiruvchi 

toʼqimali  parda qoplaydi.  Neyronlarning akson va dendritlari T  shaklida  ajraladi, 

ular  mielin  parda  bilan  qoplangan.  Dendritlar  orqa  miya  nervining  tarkibiga  kirib 

periferiyaga  ketadi,  aksonlar  esa  orqa  miya  orqa  ildizining  tarkibiga  kiradi. 

Neyronlar atsetilxolin, gastrin, glutamin  kislota, somatostatin, xolitsistokinin, VIP 

gormonlari saqlaydi. 

2.2. Kalla suyak tugunlari. 

Orqa miya tugunlaridan tuzilishidagi farqlari. 

3. Vegetativ nerv sistemasi. 

3.1. Simpatik va parasimpatik nerv sistemalarining markaziy boʼlimlari. 

Simpatik  nerv  sistemasining  markazlari:  orqa  miya,  koʼkrak  va  yuqori  bel 

boʼlimlarining ѐn shoxlaridagi yadrolar. 

---

Parasimpatik nerv sistemasining markazlari: III, VII, IX, X juft kalla nervlarining 

yadrolari  orqa  miya  dumgaza  boʼlimining  vegetativ  yadrolari.  Bu  yadrolar 

neyronlarining aksonlari - preganglionar tolalar (xolinergik) xisoblanadi. 

3.2.Vegetativ  nerv  tugunlari.  Simpatik  tugunlar  –  ekstramural  (simpatik  oʼzak), 

paravertebral, prevertebral boʼladi. 

Parasimpatik  tugunlar  boshda,  ichki  aʼzolar  devorida  (intramural)    hazm 

sistemasida,  yurakda,  bachadonda,  siydik  pufagida,  bronxlar  va  boshqalarda 

boʼladi. 

Postganglionar simpatik tolalari mediatorlari – noradrenalin boʼlsa, parasimpatikda 

atsetilxolin  boʼladi.  Koʼpgina  ichki  aʼzolar  ham  simpatik  va  parasimpatik 

innervatsiyaga ega. 

3.3. Vegetativ nerv tugunlarining tuzilishi. Tashqi tomondan biriktiruvchi toʼqimali 

kapsula  bilan  oʼralgan,  multipolyar  neyronlari  diffuz  yoki  guruxlar  hosil  kilib 

joylashadi.  Har  bir  neyronlarning  atrofida  glial  parda  va  bazal  membrana  boʼlib, 

tashqaridan biriktiruvchi toʼqimali parda oʼrab turadi. 

Intramural (parasimpatik) tugunlar.Ichki aʼzolarda chigallar hosil qilib joylashadi.  

Intramural  tugunlarda  3  xil  neyronlar  boʼladi  (Dogel  hujayralari):  1)  1  –  tip 

hujayralari  uzun  aksonli  ,efferent.Yirik  dendritlari  kalta,  aksoni  ishchi  aʼzoga 

yunalgan. 

2) 2 – tip hujayralari - afferent, teng oʼsimtali, dendritlari va aksoni uzun, qoʼshni 

gangliylarning 1 va 3 tip hujayralari bilan sinapslar hosil kiladi. 

3)  3  –  tip  hujayralar  –  assotsiativ,  oraliq.  Shu  tugundagi  1  va  2  tip  hujayralarini 

oʼzaro  birlashtiradi.  Аkson  boshqa  tugunlarga  boradi  va  1  tip  hujayralar  bilan 

sinapslar hosil kiladi. 

4. Reflektor yoy xakida tushuncha. 

Nerv sistemasining funktsional birligi – reflektor ѐy – koʼzgalgan retseptorlardagi 

reaktsiyalarni ishchi aʼzolarga yetkazib berishni taʼminlaydigan neyronlar zanjiri. 

Somatik reflektor ѐy – 3 ta boʼgʼindan iborat: 

- retseptor boʼgʼin, sezuvchi spinal gangliyning psevdounipolyar neyronlari; 

- assotsiativ boʼgʼin, orqa miya orqa shoxining multipolyar oraliq neyronlari; 

-  efferektor  boʼgʼin,  orqa  miya  oldingi  shoxining  multipolyar  motoneyronlari. 

Ularning aksonlari skelet mushaklarida nerv-mushak sinapslarini hosil qiladi. 

---

Vegetativ reflektor ѐy. 

-  Retseptor  boʼgʼin,  spinal  gangliylarning  afferent  psevdounipolyar  neyronlari. 

Ularning dendritlari ichki aʼzolarda, bezlarda nerv oxirlarini hosil qiladi. 

- Аssotsiativ boʼgʼin, orqa miya yon shoxlarining multipolyar neyronlari. 

- Effektor boʼgʼin, vegetativ gangliylarning multipolyar neyronlari. 

Ularning  aksonlari  silliq  mushaklarda,  bezlarda,  yurakda  tugaydi.  Soʼrov  oddiy 

shaklda  oʼtkaziladi,  yana  «kuchsiz  boʼgʼin»  interfaol  usulini  qoʼllash  mumkin 

(qoʼllanma tavsiya etiladi). 

3. Orqa miya. 

3.1.Tuzilishining umumiy rejasi. 

Ikkita  simmetrik  yarimcha  old  tomondan  ѐriq  bilan,  orqa  tomondan  egat  orqali 

ajralib turadi. Segmentli tuzilishga ega. Har bir segment 2 ta oldingi va 2 ta nerv 

hosil  qiluvchi  orqa  ildizlardan  iborat.  Markazda  –  orqa  miya  kanali  boʼlib, 

ependimotsitlar bilan qoplangan. Kulrang va oq moddalari farqlanadi. 

3.2.  Kulrang  modda  markazida  boʼlib,  koʼndalang  kesimda  kapalak  shaklida  ѐki 

«N»harfi shaklida koʼrinadi. Unda oldingi, orqa va ѐn shoxlar farqlanadi. Kulrang 

moddaning  2  ta  yarmi  markazidan  kulrang  bitishuv  orqali  bogʼlangan.  Kulrang 

moddaning  komponentlari:  neyronlar,  mielinli  va  mielinsiz  nerv  tolalari, 

neyrogliya.  

3.3.  Neyronlarning  turlari.Vazifasiga  qarab  -  harakatlantiruvchi,  sezuvchi. 

Tuzilishiga  qarab    mulьtipolyar.  Аksonlarining  joylashiga  qarab:  ildizdagi 

(aksonlari  oldingi  ildizni  hosil  qiladi),  ichki  (aksonlar  kulrang  moddada  qoladi), 

tutamli (aksonlar oq moddada tutamlar – oʼtkazuv yoʼllari hosil qiladi). 

3.4. Kulrang moddaning yadrolari: neyronlarning ustun koʼrinishidagi toʼplamlari. 

Orqa  shoxda:  xususiy  va  koʼkrak  yadrolari.  Xususiy  (dorsal)  yadroda  oraliq 

neyronlar boʼlib, ularning aksonlari qarama-qarshi tomondagi oq moddaga oʼtadi. 

Koʼkrak  (Klark)  yadro  –  yirik  oraliq  neyronlardan  iborat  boʼlib,  aksonlari  oʼsha 

tomonning oq moddasiga chiqadi. Oraliq qismda: ѐn shoxlarda – medial (aksonlari 

oʼzi tomondagi oq moddaga chiqadi) va lateral yadrolardan iborat boʼlib, koʼkrak 

va  bel  segmentlarida  yaqqol  koʼrinadi,  ular  simpatik  nerv  sistemasiga  taalluqli 

hisoblanadi. 

Lateral 

yadroning 

neyronlari 

enkefalin, 

neyrotenzin, 

R 

modda,somatostatin saqlaydi. 

---

Oldingi  shoxda:  medial  (butun  orqa  miya  boʼylab)  va  lateral  (boʼyin  va  bel 

segmentlarida) 

harakatlantiruvchi 

yadrolaridan 

iborat. 

Harakatlantiruvchi 

neyronlar:  yirik  alfa-neyronlar  –  mushaklar  harakatini,  mayda  alfa  -  neyronlar  – 

mushaklar tonusini, gammamotoneyronlar – mushak duklarini innervatsiiya qiladi. 

3.5.Oq modda. Kulrang moddani oʼrab turadi, boʼylama yoʼnalgan nerv tolalaridan 

iborat,  koʼtariluvchi  va  tushuvchi  oʼtkazuv  yoʼllarini  hosil  qiladi,  ular  yupqa 

biriktiruvchi  toʼqimali  va  astrotsitlar  bilan  oʼralgan  parda  orqali  ajralib  turadi. 

Oldingi va orqa ildizlar oq moddani oldingi, yon va orqa ustunlarga boʼlib turadi. 

Oʼtkazuv  yoʼllari  orqa  miya  va  bosh  miyaning  turli  boʼlimlari  orasidagi  oʼzaro 

munosabatni taʼminlaydi.