O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi Samarqand davlat universeteti Yuridik fakulteti

O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi
Samarqand davlat universeteti
Yuridik fakulteti
"Milliy g'oya, ma'naviyat asoslari va huquq ta'limi" yo'nalishi 302-guruh talabasi Murodov Xolmurodning geosiyosat fanidan

Kurs ishi

Bajardi: X.Murodov

Tekshirdi: A.Samadov
Samarqand 2020

Mavzu

N.Ya.Danilevskiy ta'limotida yevrotsentrizm va politsentrizm g'oyalari.

Reja:

Kirish.

Asosiy qism.

I bob.N.Danilevskiy ilmiy faoliyati va uning ahamiyati.
1.N.Danilevskiyning hayoti va ijodi.
2. N.Danilevskiyning sivilizatsion yondashuvi.

II bob N.Danilevskiyning geosiyosiy konsepsiyalari.

1. N.Danilevskiyning geosiyosiy qarashlari.
2. N.Danilevskiyning " Rossiya va Yevropa" asari.
Xulosa..........................................................

3

Kirish

N.Danilevskiyning sivilizatsion nazariyasida turli sivilizatsiyalar yuzaga kelishi va rivojlanishini uning barcha jabhalarda bir butunlik asosida tushuntirib berishga harakat qilininadi. Uning fikricha millat o'z sivilizatsiyasini yaratishga dunyo sivilizatsiyasiga o'z xissasini qo'shishga harakat qiladi. Bu ma'lum qoidalar asosida amalga oshiriladi. Yurtimizda ham vatanimiz yuksalishi va taraqqiy etishi uchun, uning dunyo sahnasida munosib o'rin va o'z ovoziga ega bo'lish uchun harakat qilinmoqda.

Danilevskiyning nazariyasi yordamida biz asosan nimalarga e'tibor berish kerakligini bilishimiz mumkin.

Unda g'arbga manan mute bo'lmaslik, dunyoda yevropasentrizm, osiyosentrizm va boshqa sentrizm kabi g'oyalarning noo'rin va sun'iy ekanligi ko'rsatib beriladi.

Yana millat ruhiyati, vatanparvarlik kabi g'oyalarni shakllantirishda ham alohida ahamiyatga ega.

Sivilizatsiyaning ma'nosi taraqqiyot demakdir. ya'ni, sivilizatsiya - eng yuksak tartibdagi madaniy mushtaraklik, kishilar madaniy qiyofasining keng ko'lamli darajasi.

Mutaxasislarning hisob-kitoblariga ko'ra, insoniyat tarixida 20 dan ortiq sivilizatsiya va undan ko'proq sivilizatsiyalarning shohidi bo'lgan. Ulardan ko'pchiligiga hozirgi dunyoda ham amal qilinayapti. Masalan, G'arb, Islom, Konfutsiychilik, Yapon, Pravaslav-Slavyan, Lotin Amerkasi, Afrika sivilizatsiyalari shular jumlasiga kiradi.

Bundan tashqari Yevropa va Shimoliy Amerka, Turk va Arab singari sivilizatsiyalar bor.¹

Ga'rb va Sharq esa, ikki supersivilizatsiya hisoblanadi. Subsivilizatsiya-bu sivilizatsiya tarkibidagi alohida mavqega ega bo'lgan taraqqiyotdir. Supersivilizatsiya esa, taraqqiyotning yuqori cho'qqisi va oldingi yuksakligidir.

Sivilizatsiyalar har doim kishilik mushtarakligini eng yuqori cho'qqisi bo'lgan va shundayligicha qoladi. Ular bugungi kunda ham til, tarix, din, udumlar singari umumiy, mutlaqo ob'ektiv bo'lgan

jihatlari mavjudligi bilan bir-biridan ajralib turadi.

Turli sivilizatsiyaga mansub kishilar, individ va guruh, fuqaro va davlat, ota-imalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarga turlicha qaraydilar. Huquqlar va majburiyatlar, erkinliklar va majburiyatlar, tenglik va ierarxal mutanosibligi to'g'risida har xil tasavvurga ega bo'ldilar. bu tafovutlar yuz yillar davomida jamlanadi.

Ular mafkuralar va siyosiy tartiblar o'rtasidagi tafovutlarga qaraganda yanada bardoshli bo'ladi.

Redyard Kipling o'zining "Sharq va G'arb ballada"sida shunday deb yozgan edi: " G'arb - bu G'arb, Sharq - bu Sharqdir. Ular yer-u ko'k hali qo'rqinchli qiyomat kunida kunpayakun bo'lmaguncha bir joyda boshlarini qovushtirmaydilar".

4

Bu so'zlari bilan muallif, garchi insoniyat tobora ko'proq integratsiya va assimilyatsiya jarayoniga kirishayotgan bo'lsa-da, ularning madaniy, ma'rifiy taraqqiyoti va urf - odatlarida o'ziga xoslik saqlanib qolaveradi.Demak sivilizatsiya bu plyuralizmdir. Turli madaniyatlar bir-biriga xalaqit bermagan holda o'zlari tanlagan yo'ldan borishlari va rivojlanishda davom etsalar shunda dunyo sivilizatsiyaga munosib xissa qo'shgan bo'ladilar.

Kurs ishining obyekti. Nikolay Yakovlevich Danilevskiy hayoti va ijodi va U tomonidan ilgari surilgan " tarixiy - madaniy turlar" nomli sivilizatsion nazariyasi kurs ishining obyektidir.

Mavzuning o'rganilganlik darajasi. Rus mutafakkiri Danilevskiyning asarlari va ijodi Rossiyadan ko'ra ko'proq Yevropada o'rganilgan. Uning " Rossiya va Yevropa" asari bilan yevropalik faylasuf Shpengler tanish bo'lgan. Uning " Yevropa quyoshining so'nishi" asari ham aynan ana shu asar ta'sirida dunyoga kelgan. Danilevskiy Rossiyada olimlar tomonidan o'rganilgan va uni sivilizatsion yondashuvning asoschilaridan deb hisoblaydilar.

U haqida N.N.Straxov, Solovyov kabi Rus mutafakkirlari maqolalar yozishgan. Uning asari o'zbek tiliga o'girilmagan. O'zbek tilida u haqidagi ishlar juda kam. Mavzu to'liq o'rganilmagan.

Kurs ishining predmeti. Nikolay Danilevskiyning falsafiy qarashlari, sivilizatsion yondashuvning ahamiyati.

Kurs ishining maqsadi. Kurs ishing maqsadi Danilevskiyning hayoti va ijodi bilan tanishib chiqish, hamda "tarixiy - madaniy turlar" nomli sivilizatsionyondashuvining mazmun va mohiyatini ochib berish.

Kurs ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan:

> N.Danilevskiyning hayoti va ijodini o'rganish;

> N.Danilevskiyning "Rossiya va Yevropa"² asarini mazmun - mohiyatini ochib berish;

> N.Danilevskiyning sivilizatsion yondashuvini o'rganish va boshqa sivilizatsion nazariyalar bilan solishtirish.

Kurs ishining ilmiy yangiligi. N.Danilevskiyning "Rossiya va Yevropa" asarida ilgari surgan Slavyanlarning milliy g'oyasi va bizning Milliy g'oyaning o'xshash va farqli tomonlari. O'zlikni anglashda Danilevskiy fikrlarining ahamiyati kurs ishining ilmiy yangiligini tashkil etadi.

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Hozirgi globallashgan zamonda har bir millatning o'ziligini saqlab qolgan holda o'ziga xos sivilizatsiyani yaratishda Danilevskiy ilgari surgan g'oyalarni amalda qo'llash.

Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.

5

I bob N.Danilevskiy ilmiy faoliyati va uning ahamiyati.

1.N.Danilevskiyning hayoti va ijodi.

Nikolay Yakovlevich Danilevskiy 28-noyabrda 1822-yilda Orlov guberniyasida general oilasida dunyoga keldi. Uning otasi 1812-yilda Moskva universitetidagi o'qishni tashlab harakatdagi armiya safiga borib qo'shiladi.

1813-yilda Leypsigdagi "Xalqlar urushi" nomini olgan jangda yaralanadi. Danilevskiyning ota-onasi farzandlari yaxshi ta'lim olishi uchun qo'llaridan kelgan barcha harakatni amalga oshiradilar. Xususiy maktabda ta'lim olgandan so'ng, mashhur Sarskosel litseyiga qabul qilinadi. Undan so'ng esa Danilevskiy Peterburg universitetining fizika-matimatika fakultetiga erkin tinglovchi sifatida qabul qilinadi. 1849-yilda Danilevskiy botanika kafedrasida Orlov Florasi bo'yicha magistrlik desertatsiyasini himoya qiladi. o'sha yili Yula guberniyasida ilmiy tadqiqot bilan shug'ullanayotganida xibsga olinadi va Peterburgga jo'natiladi.

Petrashev ishi bo'yicha tergov qilinadi va 3 oy qamoqda o'tirgandan so'ng, aybsizligi isbotlanib ozodlikka chiqariladi. shundan so'ng uni Peterburgdan Vologdaga jo'natishadi. U yerda oddiy idoara ishlari bilan shug'ullanadi. Shunday sharoitda ham ilm payida bo'ladi va bu yerda " Vologda guberniyasi iqlimi" nomli ilmiy asar yozadi. Va bu asar Rus geografiya hamiyati tomonidan taqdirlanadi. 1853-yilda Danilevskiy Volga va Kasbiy dengizida baliqchilikni tadqiq etish uchun professor Bera boshchiligidagi ekspeditsiyaga jo'natiladi. Ekspeditsiya boshlig'i Karl Ber Danilevskiy iqtidorini qadriga yetib, eng qiyin vazifalarni unga topshiradi. Bu ekspeditsiyada to'plagan tajribasi bekor ketmadi va oradan besh yil o'tgach Danilevskiyning o'zi Oq dengiz va Shimoliy Muz okeanidagi baliq zahirasini tadqiq qilish uchun ekspeditsiya rahbari etib tayinlanadi. Qaytib kelgandan so'ng xizmatlari uchun geografiya jamiyatining oltin medali bilan taqdirlanadi. Undan so'ng, Azov dengizi, Qora dengizga ham ekspeditsiyalar uyushtiradi. Jami Danilevskiy 9 ta ekspeditsiyada qatnashdi. keyinchalik U tomonidan baliqchilik haqidagi qonunning ba'zi qismlari ishlab chiqiladi va bu qonunlar XX asr oxirigacha amal qiladi.

1864-yilda Danilevskiy Qrimning janubiy qirg'og'i Mashatkaga ko'chib o'tadi. Bu yerdan uncha qimmat bo'lmagan katta bog'i bor uyni sotib oladi. bu uyda Straxov va boshqa Slavyanafilistlar yig'ilib turishar edi. Ular orasida mashhur Salyanafilistlardan I.S.Aksakov ham bor edi.

1877-yil 24-aprelda Aleksandr II Rossiyaning Turkiyaga qarshi urishga kirgani haqida manifestni imzoladi. Danilevskiy bu hodisalarni ijobiy kutib oladi. Bu urush orqasidan Slavyan Xalqlarining Turkiya hukmronligidan ozod bo'lishini ko'zlangan edi.

Urush Rossiya foydasiga 3-mart 1878-yilda San-Stefano shartnomasini imzolanishi bilan tugaydi.

6

Bu tinchlik shartnomasi Bolgar, Rumin, Serb va Chernagoriya xalqlariga ozodlik olib keldi. lekin tez orada hammasi yo'q bo'ldi. Yevropaning Buyuk davlatlari bu voqeani yaxshi kutib olmadilar. Dizraeli hukumati Rossiyani tiyib qo'yish uchun Marmar dengiziga desant tushirdi va Qrimga ham ingliz desantlari kirib keldi. Danilevskiy Qrimni biroz muddatga tark etishiga tog'ri keldi. Shundan so'ng Berlin kongerisida San-Stefano shartnomasi ko'rib chiqildi. Rossiyaning tashqi siyosatdagi omadsizligi Danilevskiyning qalbini, uning ruhiyatini qiyin ahvolga solib qo'ydi. Tushkunlik kayfiyatidan qutulish uchun Danilevskiy vaqtni ilm, ish bilan o'tqazadi. ayni shu yillarda U o'zing ikki tomlik asari "Darvinizm" ni yozib tugatadi. Bu asrda Charlz Darvinning turlarning tabiiy tanlanishi nazariyasini qattiq tanqid ostiga oladi, Darvinning evolutsion nazariyasini rad etadi. O'z asarida unga bir talay isbotlar keltiradi.yurak xastaligidan navbatdagi ekspeditsiya paytida Danilevskiy Tiblisida 1885-yil 7-noyabrda vafot etadi. Danilevskiy o'zining 20 yil umrini o'tqazgan yer Mshatkaga dafn qilinadi.

Uning asosiy asari dastlab "Zarya" jurnalida chop etilgan "Rossiya va Yevropa" asaridir. Danilevskiyning keyingi katta ijodiy ishi bu "Darvinizm" asaridir. Bu asar 1885-yilda chop etilgan va 2 ta katta tomdam iborat. bu asarda Danilevskiy Darvinning nazariyasini asossizligini isbotlashga harakat qilgan.

2. Danilevskiyning sivilizatsion yondashuvi.

Danilevskiy "Rossiya va Yevropa" asarida asosan panslavizm g'oyalari yotadi. U Rossiyani faqatgina yevropaning bir qismi sifatida qarashga qarshi chiqadi. Rossiya bu yevropadan farqli ravishda o'z taraqqiyot yo'liga ega ekanligi va bu yo'l Rossiya va Slavyanlarga tegishli o'ziga xos madaniyat ekanligini ta'kidlaydi. U Rossiya va Slavyanlikni alohida madaniy - tarixiy tur ekanligini aytib o'tadi. U o'zining sivilizatsion yondashuvini madaniy-tarixiy turlar deb nomlaydi. Hamma o'z tili va madaniyatiga ega bo'lgan xalqlar o'ziga xos tarixiy-madaniy turni hosil qiladi, agar shu tur tarixiy rivojlanishga ega bo'lsa va boshlang'ich davrdan o'tgan bo'lsa, Danilevskiy insoniyat tarixida mavjud bo'lgan 10 ta turni keltirgan:

1. Misr.

2. Xitoy.

3. Ossuriya-Bobil.

4. Hind.

5. Eron.

6. Yaxudiy.

7. Yunon.

8. Rim.
7

9. Arab.

10. Roman-German yoki Yevropa.

yana bu turlarga ikkita "shubhali" tur ( amerka va peru ) kiritgan. Bir tur boshlab bergan sivilizatsiya boshqa turlarga o'tmaydi: har bir tur o'z sivilizatsiyaning boshlanishini o'zi yaratadi. Danilevskiy turlarni turlarning ilohiy boshlanishini so'zsiz rad etadi. Barcha madaniy-tarixiy turlar bir xilda o'ziga xosdir va o'ziga xoslik shu tur bilan belgilanadi va bu narsa hamma turlarda ham to'liq va mukammal emas. Danilevskiy madaniy-tarixiy faoliyatning 4 ta darajasini keltirib o'tadi.Diniy faoliyat, madaniy ( fan, san'at), siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy. Ba'zi turlar o'z kuch g'ayratlarini quyidagi faoliyatlardan birinigina rivojlantirishga sarflaganlar ( yaxudiylar-diniy faoliyatda, yunonlar madaniyat sohasida ) boshqalari ikki yoki uchta sohada o'zlarnini ko'rsatganlar.

Faqatgina Rossiya va Slavyanlar Danilevskiy fikri bo'yicha to'rtala sohada teng rivojlanganlar. Uning fikricha " Insoniyat manfaatlari " bitta inson uchun ma'no kasb etmaydi, lekin " yevropa manfaati" nemis, fransuz yoki inglizlar uchun quruq so'z emas. Xuddi shunga o'xshab har bir Rus va Slavyan uchun " slavyanlar g'oyasi boshqa g'oyalardan, erkinliklardan, ilm-fandan, ma'rifatdan ustun bo'lmog'i shart " Danilevskiyning quyidagi fikrlari slavyanlarni eng oliy o'ringa olib chiqib qo'yadi aslini olganda bu noto'g'ri Danilevskiy o'z fikrlari bilan slavyan millatini umuman alohida qilib qo'ygan. Umuman olganda hech bir millat yo'qki bir-biriga ta'sir qilmagan, bir sivilizatsiya rivojlansa boshqa bir sivilizatsiya esa zavolga yuz tutishi mumkin. Har bir madaniy-tarixiy turlarning rivojlanishi bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir.Tarixda faqat o'zi uchun va o'zidan hayotni, sivilizatsiyani yuzaga keltirgan madaniy turlar bo'lmagan.

Danilevskiy olim bo'lganligi tufayli rus tashqi siyosatidagi omadsizliklar unga juda qattiq ta'sir qiladi va u yevropani yomon ko'rib qolmasdan bo'layotgan hodisalarni tushunishga harakat qiladi. 1850-yildan boshlab Danilevskiy o'tgan voqealarni chuqur tahlil qilib chiqadi va Rossiya va Yevropa bu boshqa - boshqa dunyo, ularning ildizlari ham bir emas va hech qanday manfaat ularni bog'lab turmaydi degan xulosaga keladi.

8

II bob N.Ya.Daniliveskiyning geosiyosiy konsepsiyalari

1. N.Danilevskiyning geosiyosiyosiy qarashlari.

Nikolay Yakovlevich Danilevskiy universal olim edi U tabiiy fanlar bo'yicha "Darvinzm" asari siyosiy iqtisodga oid uning " Bizning pulimizning past kursi haqida " asarlarini muallifidir.lekin eng asosiy geosiyosat asarining " Rossiya va Yevropa " (1869) deb nomlanadi.

Mazkur kitobning metodologik asosi organik nazariyadir; bunda ijtimoiy jamoa (millat) nazariyasi va geosiyosat o'z asosiga egadir. Danilevskiy fanga " madaniy tarixiy tip " atamasini olib kirgan, oqibatda uning g'oyalarini nemis faylasufi O.Shpengler va ingliz tarixchisi A. Toynbilar rivojlantirgan.

Danilevskiy o'zining geosiyosiy nuqtayi nazaridan qarashlarida slavyan xalqlarini birlashtirish g'oyasini o'rtaga tashlaydi; uningcha slavyanlar milliy o'ziga xosliklarni, siyosiy va madaniy mustaqilliklarini saqlab qolishlari zarur edi.

Slavyanlarning tuzilajak siyosiy markazi, poytaxti Moskva emas Praga emas Belgrad yoki Sofiya emas, balki ilgari Vizantiya keyinchalik Kostantinopol, Undan keyin esa Istanbul bo'ladi deb bashorat qilgan edi.

Slavyan Ittifoqining tuzilishi Rossiya uchun alohida mavqe yaratadi: U butun Yevropa bilan yonma-yon joylashgan bo'ladi. o'shanda kun tartibiga Slavyanchilik va Amerka o'rtasidagi Dunyoda tenglik masalasi qo'yoqadi. Danilevskiyning geosiyosiy g'oyalari ayni vaqtda ham hozirgi zamon rus jamiyatining geosiyosiy dunyoqarashini shakllantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi.

Agar Milyutin va Danilevskiy asarlaridagi geosiyosiy g'oyalar harbiy geografiya va statistika, ijtimoiy jamoalar nazariyasining asosiga qurilgan bo'lsa, XX asr boshlariga kelib, butunlay yangi geosiyosiy asarlar paydo bo'ldi. Ular qatoriga A.Vandamning " Bizning ahvolimiz "³ deya nomlangan salmoqli asarini kiritish mumkin, Bu asar 1912 - yilda chop etilgan bo'lib, muallif Rossiyaning joylashuviga ta'rif berarkan, shu jumladan, shunday yozadi: " O'z hududining kattaligiga qaramasdan, boshqa oq irqli xalqlar bilan solishtirganda, hayot uchun zarur sharoitlarga juda ham kam miqdorga ega" Keyinchalik bu fikrni rivojlantirib olim quyidagilarni ta'kidlaydi: " Vahimali qish sovuqlari va faqat Shimoliy iqlimga xoslik uning faoliyatini zanjirlab qo'yadi, uning og'irligi mo'tadil g'arb aholisiga mutlaqo tanish emas, Undan tashqari ichki yo'llarning davomiyligiga xizmat qiladigan iliq tashqi dengizlarga yo'l ochiq bo'lmagani tufayli,

o'z mahsulotlarini chet elga chiqarishda qiyinchiliklarga duch keladi va bu uning sanoati uchun hamda tashqi savdo rivojiga to'sqinlik qiladi va shu xalq boyligining bosh manbalarini yo'qqa chiqaradi". Shu tufayli deydi olim, " xalq ommasida quyoshga va iliq va iliq suvga instinsiv intilish rus davlatining hayot uchun kurash teatridagi ahvolini belgilab bergan".

9

Geosiyosiy g'oyalar rivojiga o'z hissasini qo'shgan olimlardan yana biri rus faylasufi Ivan Aleksandrovich Ilin (1882 - 1954) dir uning qarashlari " geosiyosat " atamasining otasi Rudolf Challenning " organik nazariya" ga juda yaqin turadi. Chellen kabi Ilin ham davlat, mamlakat o'z aholisi bilan birga " tirik organizm " sifatida asrlar davomida vujudga kelgan, " hududlarning mexanik summasi" kabi emas, balki " organik birlik" kabidir. Bu birlikning shakllanishida yer, geografik muhit hal qiluvchi rol o'ynagan. Shu munosabat bilan u shunday yozadi: " Rus xalqi o'z mavjudliging birinchi asrlaridanoq hamma tomoni ochiq va shartli bo'lingan tekisliklar sarhadlarida qolib ketdi. To'siq bo'ladigan sarhadlar bo'lmagan, azaldan buyuk " karvonsaroy " bo'lib, u orqali sharqdan va janubi sharqdan g'arbga ko'chib o'tuvchilarni olib o'tganlar. shuning uchun Rossiya o'z o'zini mudofaa qilishga doimiy ravishda majbur bo'lgan organizmdir".

Ilin Rossiyani katta daryolar va uzoqdagi dengizlarning geografik organizmi sifatida baholar ekan, rus davlatpanohlarining siyosatiga to'liq hamfikr ekanligini bildirib, dengizlarga chiqish va " dengizda qat'iy tik turish uchun " daryolarga ega bo'lish kerak, degan xulosani ilgari suradi.

Hozirgi Rossiya keng ma'noda g'arbda dengizlardan qirqilgan. Lekin uning " atlantikachi do'stlariga" bu kamlik qilmoqda. ular nima qilib bo'lsa ham mamlakatni bo'laklarga bo'lib tashlashga intilmoqdalar. Ilin buni oldindan ko'ra bilganiday 1950-yillar o'rtalarida " Rossiyaning bo'laklarga bo'linishi dunyoga nima berdi" nomli maqolasida shunday yozadi: " Rossiya... u tirik tarixan o'sib chiqqan va madaniy o'zini oqlagan organizmdir, uni zo'rlab bo'laklarga bo'lib bo'lmaydi, bu organizm bu dunyoga o'z irodasini o'z o'zini mudofaa qilishga o'z qobiliyatini isbotlagan davlat va strategik birlikdir".

2.N. Danilevskiyning " Rossiya va Yevropa " asari.

Danilevskiyning " Rossiya va Yevropa " asari birinchi marta " Zarya " jurnalida nashr etilgan. birinchi alohida nashr 1871 - yilda, ikkinchisi 1885 - yilda va uchinchisi 1887 - yilda nashr etilgan.

Danilevskining yana bir keng qamrovli asari - Darvinizm 1885 - yilda paydo bo'ldi. ikki qalin kitobda Danilevskiy Darvinning nazariyasini uning asossizligini va bema'niligini isbotlash uchun batafsil tahlil qilishga topshirdi. ushbu tanqidga tabiatshunoslar salbiy munosabat bildirishdi, bu esa Danilevskiyning shartsiz izdoshi H.H.Straxovni g'ayrat bilan maqtashga sabab bo'ldi. Mashhur botanika mutaxassisi, Straxov bilan keskin bahsga kirishgan Moskvalik professor Timirzayevning qattiq hujumidan tashqari, Danilevskiy yozuvi akadimiklar Famintsin va Karpinskiy tomonidan yo'q qilindi. Danilevskiy, insoniyat tarixidagi har qanday universal vazifani inkor etib, Rossiya va slavizmni faqat o'ziga xos madaniy-tarixiy tur deb biladi, ammo Danilevskiy insoniyatda faqat mavhum
10

tushunchani ko'radi, hech qanday haqiqiy ma'noga ega emas nizolarni umuman qabul qilingan bo'linmalar - geografik ( dunyoning ayrim qismlarida) va tarixiy ( qadimgi, o'rta va yangi tarix). shu bilan birga, Danilevskiy " madaniy-tarixiy turlar " atamasi bilan belgilangan tarixiy hayotning haqiqiy tashuvchisi sifatida bir necha alohida " tabiiy guruhlarni) fosh etadi.

Danilevskiyning " Rossiya va Yevropa" asari 17 bobdan iborat. Danilevskiy rus xalqi va slavyanlarni tarixdan saboq chiqarib harakat qilishga chorlaydi. Menimcha, shuning uchun u asarining har bir bobida jahonda sodir bo'layotgan voqealarni tahlil qilib undan xulosalar chiqarishga harakat qiladi.

V bob.

Madaniy - tarixiy turlar va ularning ba'zi rivojlanish qonuniyatlari.

I qonun. Danilevskiy fikricha, yagona til yoki til oilasi umumiyligi ostida bir-birini yaxshi tushunadigan yoki bir- biri bilan munosabatga kirishganda katta qiyinchilik tug'dirmaydigan xalq urug'i yoki jamoasi o'z xususiyatlariga ega bo'lgan madaniy - tarixiy tur rivojlanishi mumkin.

II qonun. Sivilizatsiya rivojlanishi, ravnaq topishi uchun eng muhim narsalardan biri shu madaniy-tarixiy tur xalqlari siyosiy mustaqillikdan foydalanishi kerak.

III qonun.Bir madaniy-tarixiy tur sivilizatsiyaning boshlanishi boshqa turlarga o'tmaydi. Har bir tur uni ozmi-ko'pmi unga zamondosh bo'lgan yoki undan oldingi sivilizatsiyalarning ta'sirida yaratdi.

IV qonun. Har bir madaniy tur uni tashkil qiluvchi etnografik elementlar bir maqsad sari yo'naltirilib Siyosiy davlatga aylantirilganda mukammallikka erishadi.

V qonun. Madaniy-tarixiy turlar ko'pincha bir marta meva beradigan ko'p yillik o'simlikka o'xshaydi, yashash umri uzoq davom etadi, lekin gullash va meva berish davri bir marta bo'ladi.

Danilevskiy fikricha dunyo tarixidagi o'nta rivojlangan sivilizatsiyalardan uchtasi somiy xalqlariga tegishlidir. Bobil, Yaxudiy va Arab tilida so'zlashuvchi qabilalar o'z madaniyatiga ega bo'lganlar. Oriy tillari yettita til oilasiga bo'linadi va ularning beshtasi o'ziga xos madaniy-tarixiy turni namoyon qiladi: Sanskrit, fors, yunon, rim va german, Somiy va oriy xalqlaridan tashqari yana ikki xalq Misrliklar va Xitoyliklar o'ziga xos madaniy-tarixiy turni yaratganlar. yana o'z sivilizatsiyaga erishgan xalqlar bo'lgan lekin ular o'z mustaqilligini saqlab qola olmagan va tarix sahnasidan o'chib ketgan. Yana noqulay iqlim sharoitida yashagan xalqlar ( qora tanlilar, mo'g'ullar, turkiy qabilalar) ko'chmanchi va yavvoyi hayot tarzidan chiqib keta olmaganlar. U rivojlanishning uchinchi qonunini izohlab quyidagilarni misol tariqasida keltiradi. Yaxudiylar o'z madaniyatini atrofdagilarga tarqatmaganlar. Xitoy madaniyati faqatgina Xitoyliklar va Yaponlar

11

orasida tarqalgan. Misr madaniyati misrliklarga oid bo'lgan Xalqlar orasida tarqalgan. Yunon madaniyatini Makedoniyalik Aleksandr butun dunyoga yoyishga harakat qilgan. U sharqni egallash bilan birga ellinistik madaniyatni ham yoygan. Ma'lum ma'noda bunga oz bo'lsada erishgan. uning o'limidan so'ng, baribir sharqdagi xalqlar o'zlarining madaniyatlariga qaytganlar. Demak, zo'rlik bilan o'z madaniyatini yoyish va o'zga madaniyatlarni yo'q qilish kutilgan natijalarni bermaydi. Bundan xulosa shuki, biror madaniyatni yoyish uchun o'zga xalqlarga madaniyatidan voz kechishga majburlab boshqa madaniyatni olib kelish yaxshi natija bermaydi. Buning o'rniga sivilizatsiyani bir yerdan boshqa yerga ko'chirish kerak, yoki kaloniyalashtirish kerak. Madaniyatni bunday yoyish orqali inglizlar Shimoliy Amerkani, Avstraliyani, egallaganlar. Danilevskiy o'z asarida ba'zi Yevropa olimlari tomonidan insonning tashqi tuzilishi, fizik holatidan uning qanday ekanligi va nimalarga qodirligini aniqlash haqidagi nazariyalarni ilgari surganlar va shunga qarab xalqlarni qoloq, omilkor, fikrlashga qodir kabi turlarga bo'lib chiqqanlar. Bularning hammasi yevropasentrizmga olib keladi. Ya'ni yevropa xalqlarining boshqa xalqlardan ustunligi va ular oliy tabaqa ekanligini uqtiradi. lekin bularning hammasi ham haqiqat emas. Insonning qobiliyati uning tashqi ko'rinishi bilan emas, balki ichki quvvati bilan bog'liq. Va turli nazariyalarni hamma o'ziga moslab talqin qilishi mumkin, lekin shuni aytish mumkinki rus xalqi dunyoga juda ko'plab aql egalarini bergan. Ularning hech biri yevropaning boshqa xalqlaridan qolishmaydi. Masalan, shoir Pushkin, olim Lamanosov, bastakor Chaykovoskiy, yozuvchilar Gogol, Dostayevskiy va boshqalar.

Danilevskiy Sharq va G'arb masalasida fikr yuritib, bunday ajratish ham noto'g'ri ekanligini aytgan. Xalqlarning sivilizatsiyaga erishuvida sharoit va iqlimning birlamchi ekanligini ham inkor qiladi. O'sha davrda Yevropa dunyodagi eng rivojlangan qit'a, dunyoda har doim yetakchi bo'lgan va shunga o'xshash fikrlar ham asossiz ekanligini ta'kidlaydi.G'arb doim o'sishda ham davom etadi, Sharqda esa zulmatga mahkumdir. Bunday fikrlarni rad etish uchun sotsiolog-faylasuf xitoy bilan Yevropani solishtiradi. U Xitoyliklar Yevrooadan ancha oldinda bo'lganliklari va ularning juda katta yutuqlarga erishganligini faktlar bilan keltirib o'tadi. Danilevskiy fikricha dunyodagi eng maqbul va juda ko'p vaqtlardan beri o'z ahamiyatini yuqotmay kelayotgan shahar Sarigraddir. avval Vizantiya, so'ngra Kanstantinopol, Usmoniylar bosqinidan so'ng esa Istanbul degan nom olgan shahar aslida Sarigrad deb nomlanishi kerak. Butun slavyanlar federatsiyasi tuzilgandan keyin so'ng Sarigrad uning poytaxti bo'lishi zarur edi. Danilevskiy fikricha Istanbulga turklarning da'vo qilishiga haqqi yo'q. Chunki shahar azaldan xristian dunyosiga slavyanlarga tegishli bo'lgan.

Ijodkorlarning g'oyalari o'z tarafdorlarini topdi. shu bilan birga bu g'oyada qarshilar ham bo'ldi. O'zining g'oyalari va fikrlari tufayli Danilevskiy siyosiy doirada panslavyanizm ideologi sifatida tanildi. Rus tarixchisi Milyukov Danilevskiyning g'oyalariga qarshilik bildirgan va bu faqat millatchilik va panslavyanizmga olib keladi deb ta'kidlagan. lekin uning o'zi I jahon urushi

12
davrida kadetlar partiyasi yetakchisi sifatida panslavyanizmni partiyaning asosiy g'oyasi qilib oladi. Kitobning kuchli tomonlarini ko'ra bilgan Rus tarixchilaridan biri K.N Bestujev-Ryumin edi. Uning fikricha, rus mutafakkirlarining g'arb madaniyati va yutuqlari oldida bosh egishlarining sababi ularning Danilevskiyning tarixiy-falsafiy qarashlarini qabul qilmaganliklarida deb biladi. V.I.Solovyov tomonidan ham Danilevskiy g'oyalari Solovyov ilgari surgan g'oyalarning teskarisi edi. Solovyov fikricha, Insoniyat bu bitta organizmdir, boshqa xalqlar va millatlar shu tirik organizmning qismi va organidir. Uning niyati barcha xristianlarni Rim boshchiligida birlashtirish edi.

Danilevskiy asari Yevropada ham mashhurdir. 1920-yilda Gemaniyada chop etilgan Shpenglerning " Yevropaning so'nishi" asaridan so'ng Danilevskiy ijodiga qiziqish ochdi. Danilevskiy vs Shpengler nazariyalarini solishtirganda ularning o'xshashligi aniqlangan. Shpengler Danilevskiyni o'qiganmi degan degan savol hali ham javobsiz. Lekin Shpengler kutubxonasida " Rossiya va Yevropa " ning borligi faktdir. Bu haqida aniq ma'lumotlar bor.

Danilevskiy, Rukertga o'xshab (biroz boshqacha taqsimlanishiga qaramay), madaniy va tarixiy faoliyatning to'rtta umumiy toifasini tan oladi: diniy faoliyat, tegishli madaniy faoliyat (fan, san'at, sanoat), siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy.
Insoniyatni bo'sh mavhumlik deb tan olgan Danilevskiy madaniy-tarixiy turda ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar biz madaniy-tarixiy tip deb ataydigan guruh mutlaqo yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun sezilishi mumkin bo'lganlarning eng yuqoriidir va shuning uchun u mumkin va zarur bo'lgan so'nggi chegarani tashkil etadi. pastki manfaatlarning yuqoriroq darajaga bo'ysunishini kengaytirish, shaxsiy maqsadlarni umumiy maqsadga aylantirish.
Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatni talab qiladi, deb rad qilgan Danilevskiy o'zi va o'zi uchun ba'zi slavizmni taklif qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi. Etnografik shakllarni ularning umuminsoniy mazmunidan g'ayritabiiy ravishda ajratish faqat mavhum fikrlash sohasida amalga oshirilishi mumkin. Nazariyani haqiqiy tarixiy faktlar bilan taqqoslashda, ular bilan murosasiz qarama-qarshiliklar paydo bo'ldi. Tarix shunchaki o'zlari uchun va o'zlari hayotlarining ta'limiy rivojlanishiga olib keladigan madaniy turlarni bilishmaydi. Danilevskiy madaniy tamoyillarning tushunarsizligini tarixiy qonun sifatida belgilab qo'ydi - ammo tarixning asl harakati asosan ushbu uzatishdan iborat.

13

Danilevskiy o'z tarixiga milliy qarashlarning ilm-fan rivojiga ta'siri haqidagi nuqtai nazarini ekspozitsiyaga kiritdi. Bu erda u o'z nazariyasini unutganga o'xshaydi: ilmiy sohada madaniy-tarixiy turlarning namoyon bo'lishi haqida gapirishning o'rniga, faqat turli xil milliy belgilar - ingliz, frantsuz, nemis va boshqalar ta'siri ta'kidlangan.Har bir fanning rivojlanishidagi bir necha asosiy darajalarni ajratib ko'rsatish. (sun'iy tizim, empirik qonunlar, ratsional qonun), Danilevskiy ma'lum bir millat olimlari asosan fanni u yoki bu darajaga ko'tarishga qodirligini aniqladilar. Ammo bu umumlashmalar faqat haqiqat bo'lib chiqadi va Danilevskiy tomonidan o'rnatilgan qoidalar, istisno tariqasida, ko'plab holatlar mavjud. Qanday bo'lmasin, bu savol madaniy-tarixiy turlar nazariyasiga bevosita bog'liq emas.

Danilevskiy kitobining muhim qismini e'tiborga olsak, Evropaning tanazzulga uchrashi va Rossiyaning o'ziga xos xususiyatlari (pravoslavlar, jamoatchilik va boshqalar) oldingi slavofillar bilan taqqoslaganda yangi biron bir narsani anglatmaydi. Kitob paydo bo'lgan vaqt uchun yanada originalroq, u Данilevskiyning siyosiy qarashlarini quyidagi so'zlar bilan umumlashtirgan:

Evropa nafaqat bizga begona, balki dushman hamdir, chunki uning manfaatlari nafaqat bizning manfaatlarimizga mos kelishi mumkin, lekin aksariyat hollarda ularga to'g'ridan-to'g'ri ziddir.

Danilevskiyning so'zlariga ko'ra⁴, ruslar bu maqsad uchun chet elliklarga nisbatan insoniy tuyg'ulardan voz kechib, o'zlarida va o'zlarida ta'lim olishlari kerak. odium generis humani - Bu poytaxt sifatida Konstantinopol bilan slavyan federatsiyasini shakllantirishdan iboratDanilevskiy madaniy-tarixiy turda ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar biz madaniy-tarixiy tip deb ataydigan guruh mutlaqo yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun sezilishi mumkin bo'lganlarning eng yuqoriidir va shuning uchun u mumkin va zarur bo'lgan so'nggi chegarani tashkil etadi. pastki manfaatlarning yuqoriroq darajaga bo'ysunishini kengaytirish, shaxsiy maqsadlarni umumiy maqsadga aylantirish.

Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatni talab qiladi, deb rad qilgan Danilevskiy o'zi va o'zi uchun ba'zi slavizmni taklif qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi. Etnografik shakllarni ularning umuminsoniy mazmunidan g'ayritabiiy ravishda ajratish faqat mavhum fikrlash sohasida amalga oshirilishi mumkin. Nazariyani haqiqiy tarixiy faktlar bilan taqqoslashda, ular bilan murosasiz qarama-qarshiliklar paydo bo'ldi.

14

Tarix shunchaki o'zlari uchun va o'zlari hayotlarining ta'limiy rivojlanishiga olib keladigan madaniy turlarni bilishmaydi. Danilevskiy madaniy tamoyillarning tushunarsizligini tarixiy qonun sifatida belgilab qo'ydi - ammo tarixning asl harakati asosan ushbu uzatishdan iborat.

Danilevskiy o'z tarixiga milliy qarashlarning ilm-fan rivojiga ta'siri haqidagi nuqtai nazarini ekspozitsiyaga kiritdi. Bu erda u o'z nazariyasini unutganga o'xshaydi: ilmiy sohada madaniy-tarixiy turlarning namoyon bo'lishi haqida gapirishning o'rniga, faqat turli xil milliy belgilar - ingliz, frantsuz, nemis va boshqalar ta'siri ta'kidlangan.Har bir fanning rivojlanishidagi bir necha asosiy darajalarni ajratib ko'rsatish. (sun'iy tizim, empirik qonunlar, ratsional qonun), Danilevskiy ma'lum bir millat olimlari asosan fanni u yoki bu darajaga ko'tarishga qodirligini aniqladilar. Ammo bu umumlashmalar faqat haqiqat bo'lib chiqadi va Danilevskiy tomonidan o'rnatilgan qoidalar, istisno tariqasida, ko'plab holatlar mavjud. Qanday bo'lmasin, bu savol madaniy-tarixiy turlar nazariyasiga bevosita bog'liq emas.

Danilevskiy kitobining muhim qismini e'tiborga olsak, Evropaning tanazzulga uchrashi va Rossiyaning o'ziga xos xususiyatlari (pravoslavlar, jamoatchilik va boshqalar) oldingi slavofillar bilan taqqoslaganda yangi biron bir narsani anglatmaydi.Danilevskiy «Rossiya va Evropa. Slavyanlar dunyosining nemis-Romanesko bilan madaniy va siyosiy aloqalariga nazariya "(" Zarya "jurnalida 1869 yilda, alohida nashr - 1871 yilda nashr etilgan va keyinchalik bir necha marta bosilgan). Danilevskiy jahon tarixining birligi haqidagi umumiy qabul qilingan kontseptsiyani, uni progressiv jarayon sifatida, tarixni qadimiy, o'rta asrlar va yangilarga bo'lish sifatida rad etdi. "Madaniy-tarixiy turlar" tushunchasi bilan ishlaydi. Uning fikriga ko'ra, ularning har biri faqat o'ziga xos tarixiy rivojlanish yo'lidan o'tadi, tirik organizmlarning hayot aylanishi singari tug'ilish, o'sish, gullash va qirilish bosqichlaridan iborat.

Rossiya egallagan markaziy slavyan turi, rim-german madaniy va tarixiy tipidagi mamlakatlarning "dushmanlik" munosabatini engib, xayolga ("tsivilizatsiya") kirib bordi va shu bilan tarixiy sahnada etakchi o'rinni egalladi. Danilevskiy, bu vaziyatda Rossiya siyosatining aniq maqsadi "Evropaning dunyo hukmronligiga qarshi poydevor" - Rossiya boshchiligidagi Butun Slavyan Federatsiyasini yaratish istagi bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Slavyan xalqlaridan tashqari, unga vengrlar, yunonlar va rumliklar kirishi kerak edi va Pravoslavlikning tarixiy markazi bo'lgan Konstantinopol uning poytaxti bo'lishi kerak edi (Danilevskiy g'oyasi aslida Empress Ketrin II 1780 yillarning boshlarida amalga oshirishni rejalashtirgan "Yunon loyihasini" jonlantirgan). . Men slavyan madaniy-tarixiy turi birinchi bo'lib "madaniy-tarixiy faoliyat" ning barcha toifalarida - diniy, madaniy, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlarda o'zini namoyon qila oladi deb o'yladim. Davlatning markazlashtirish darajasi uning hajmiga, atrof-muhit sharoitlariga va tashqi xavf darajasiga bog'liqligini hisobga olib, Rossiyada cheksiz monarxiyani saqlab qolish zarurligiga amin bo'ldi.

15

Uning ta'kidlashicha, rus avtokrati butun kuch-qudrati bilan, bu kuchni "ruhiy olamga, imon olamiga" kengaytira olmaydi, u monarxning diniy urf-odatlardan bir oz chetga chiqishi nizolarga va tartibsizliklarga olib kelishi mumkinligiga ishongan. Danilevskiyning fikricha, Konstitutsiya va parlament Rossiyada "yolg'on, komediya sifatida" mumkin. Danilevskiy "nigilizm" ning Rossiyada keng tarqalishining sababini, rus ziyolilari "infektsiyalangan" "evolyutsionizm" da, xalq esa bu g'oyalarni qo'llab-quvvatlamadi. Shu sababli, Danilevskiy Rossiyaga monarxning kuchini cheklashni yoki uni ag'darishni maqsad qilgan siyosiy inqilob tahdid solmadi degan xulosaga keldi.

Danilevskiy vafotidan so'ng uning nazariyasi atrofida V.S.Solovyov va N. N. Straxov o'rtasida munozaralar yuzaga keldi (birinchisi Danilevskiy nazariyasini rad qildi

Danilevskiy madaniy-tarixiy turda biz uchun ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar u madaniy-tarixiy tip deb ataydigan ushbu guruh, mutlaqo eng yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun ongli ravishda sezilishi mumkin bo'lgan kishilarning eng yuqoriidir va shuning uchun oxirgi chegarani tashkil etadi, quyi manfaatlarning yuqoriroq manfaatlarga bo'ysunishini, shaxsiy maqsadlarni umumiy manfaatlarga berishni kengaytirishi mumkin va zarur bo'lgan. - "Inson manfaatlari" bu odam uchun ma'nosiz ifodadir, "Evropa qiziqishi" so'zi frantsuz, nemis, ingliz uchun bo'sh so'z emas. Xuddi shunday, rus va boshqa har qanday slavyanlar uchun "slavizm g'oyasi ozodlikdan yuqori, ilmdan yuqori, ma'rifatdan yuqori bo'lgan g'oya bo'lishi kerak." Danilevskiy nazariyasining bu oxirgi so'zi uning o'zini ayblashidir. Har qanday madaniyat aniq fan, ma'rifat, haqiqiy erkinlik va hokazolarni rivojlantirishdan iborat bo'lganligi sababli, umuminsoniy ahamiyatga ega bo'lgan yuqoriroq manfaatlarga qo'shimcha ravishda, "slavizm g'oyasi" faqat ushbu qabilaning etnografik xususiyatlariga bog'liq. Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatga muhtojligini yodda tutgan holda, Danilevskiy ba'zi slavyanlarni va mo'ynali sichlarni fosh qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi. Etnografik shakllarni ularning umuminsoniy mazmunidan g'ayritabiiy ravishda ajratish faqat mavhum fikrlash sohasida amalga oshirilishi mumkin; nazariyani haqiqiy tarixiy faktlar bilan taqqoslashda, ular bilan murosasiz qarama-qarshiliklarga duch keldi. Tarix shunchaki o'zlari uchun va o'zlari hayotlarining ta'limiy rivojlanishiga olib keladigan madaniy turlarni bilishmaydi. Danilevskiy madaniy tamoyillarning tushunarsizligini tarixiy qonun sifatida belgilab qo'ydi, ammo tarixning asl harakati asosan ushbu uzatishdan iborat. Shunday qilib, Hindistonda vujudga kelgan buddizm mo'g'ul irqi xalqlariga o'tdi va butun Sharqiy va Shimoliy Osiyoning ma'naviy xarakterini, madaniy va tarixiy taqdirini aniqladi; Danilevskiyning so'zlariga ko'ra, bir necha mustaqil madaniy-tarixiy turlarni tashkil etgan

16

G'arbiy Osiyo va Shimoliy Afrikaning turli xil qabilalari dastlab ellinizmning ma'rifiy tamoyillarini, so'ngra Rim fuqaroligini, keyin nasroniylikni va nihoyat arab payg'ambarining dinini bilishgan; Yahudiy xalqi orasida paydo bo'lgan nasroniylik, hatto ikki bosqichda ham da'vo qilingan "tarixiy qonun" ni buzgan, chunki dastlab yahudiylar bu dinni Yunon va Rim olamiga o'tkazdilar, so'ngra bu ikki madaniy-tarixiy tur yana bir bor bunday noqonuniy ravishda ikkita yangi turga o'tdi: German-Rim. va slavyan, ularning nazariya talablarini bajarishiga xalaqit beradigan va o'zlarining diniy tamoyillarini yaratgan. Xristianlikning o'zida diniy tafovutlar ham nazariyaga ziddir, chunki Danilevskiyning fikriga ko'ra yagona nemis-rimliklar dunyosi katoliklik va protestantizm o'rtasida bo'linib ketgan va slavyan dunyosi xuddi o'sha katoliklik va pravoslavlik o'rtasida bo'linib ketgan, bu esa slavyanlarning o'zlari tomonidan ishlab chiqilmagan, balki butunlay Vizantiyadan qabul qilingan. ya'ni boshqa madaniy, tarixiy turdan. - Ushbu o'ziga xos qarama-qarshiliklarga qo'shimcha ravishda, individual madaniy va tarixiy guruhlar nazariyasi dunyo-tarixiy jarayonning umumiy yo'nalishiga zid keladi, bu insoniyatning barcha qismlari orasidagi haqiqiy (yarim mas'uliyatli va ixtiyoriy) birdamlikni ketma-ket o'sib borishi (keng va intensiv). Bu qismlarning barchasi, milliy, diniy va sinfiy adovatlarga qaramay, birinchidan, qadimgi va o'rtada bo'lmagan bir-birlarini bilishlarida namoyon bo'ladigan uzil-kesil bog'liqlik tufayli umumiy hayot kechirishmoqda. asrlar, ikkinchidan, uzluksiz siyosiy, ilmiy, tijoriy aloqalarda va nihoyat majburiy iqtisodiy hamkorlikda, shu sababli AQShdagi har qanday sanoat inqirozi darhol Manchester va Kalkutta, Moskva va Misrda o'z aksini topdi.

Danilevskiy o'z nazariyasi uchun jinslar va turlarni mutlaqo noto'g'ri ajratishda mantiqiy

tayanch topishni o'ylaydi. Insoniyat, uning fikricha, nasl, ya'ni mavhum tushuncha bo'lib, u faqat umumlashtiruvchi fikrda vujudga keladi, madaniy-tarixiy tip, qabila, millat esa ma'lum bir voqelikka mos keladigan kontseptual turlardir. Ammo mantiq bunday qarshilikka yo'l qo'ymaydi. Jinslar va turlar nisbiy tushunchalar bo'lib, ular faqat qiyoslanadigan narsalarning umumiylik darajasini ifodalaydi. Bir kishiga nisbatan nasl-nasab ikkinchisiga nisbatan tur hisoblanadi. Insoniyat qabilalar turiga, tirik mavjudotlar olamiga nisbatan turlarga; xuddi shu tarzda, slavizm - bu insoniyatga nisbatan tur va rus yoki polyak millatiga nisbatan irq, bu esa o'z navbatida uni qamrab olgan yaqin guruhlarga nisbatan irq sifatida qaralishi mumkin. Empirik realizm nuqtai nazaridan "umuman odam" bu mavhum tushuncha va haqiqatda mavjud bo'lgan ob'ekt emas, lekin xuddi shu tarzda "umuman Evropa" va "umuman slavyan" haqiqatda mavjud emas. Bundan tashqari, gap "odam" ning umumiy tushunchasi haqida emas, balki yaxlit yaxlit insoniyat haqida bo'ladi va agar bu butun voqelik inkor etilishi mumkin bo'lsa, unda faqat shu ma'noda va qabilalar va milliy voqelikka qarshi bo'lgan asoslarda. guruhlari. Axloqiy nuqtai nazardan, biz mansub bo'lgan madaniy va qabilaviy guruhni insoniyat

17

bilan taqqoslaganda yanada aniq va aniq bir narsa, insoniy majburiyatlarning haddan tashqari chegarasi va faoliyatimizning eng yuqori maqsadi sifatida tan olish, izchil ong ma'naviy axloqiy talablarning har qanday pasayishiga erkin yo'l ochish demakdir. Milliy manfaatlar (qat'iy ma'noda) butun madaniy-tarixiy manfaatlardan ancha aniq, aniq va ravshanroqdir (hattoki ularning mavjudligini hisobga olgan holda); ma'lum bir sinf, sinf yoki partiyaning manfaatlari har doim umummilliy manfaatlardan ko'ra aniqroq va aniqroq bo'lishi mutlaqo shubhasizdir; Va nihoyat, uning shaxsiy shaxsiy xudbinliklari uchun, shubhasiz, mumkin bo'lgan eng aniq, eng aniq va agar kimdir bu xususiyatlar bilan axloqiy harakatlar doirasini aniqlasa, unda biz o'zimiz haqimizda o'ylaganimizdan so'ng boshqa hech qanday javobgarlikka ega bo'lmaymiz.

Danilevskiy madaniy-tarixiy turda ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar biz madaniy-tarixiy tip deb ataydigan guruh mutlaqo yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun sezilishi mumkin bo'lganlarning eng yuqoriidir va shuning uchun u mumkin va zarur bo'lgan so'nggi chegarani tashkil etadi. pastki manfaatlarning yuqoriroq darajaga bo'ysunishini kengaytirish, shaxsiy maqsadlarni umumiy maqsadga aylantirish.

Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatni talab qiladi, deb rad qilgan Danilevskiy o'zi va o'zi uchun ba'zi slavizmni taklif qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi.

Danilevskiy ma'lum bir millat olimlari asosan fanlarni u yoki bu darajaga ko'tarishga qodirligini aniqladilar. Ammo bu umumlashmalar faqat haqiqat bo'lib chiqadi va Danilevskiy tomonidan o'rnatilgan qoidalar, istisno tariqasida, ko'plab istisnolar mavjud. Qanday bo'lmasin, bu savol madaniy-tarixiy turlar nazariyasiga bevosita bog'liq emas. Danilevskiyning Evropaning tanazzulga uchrashi va Rossiyaning o'ziga xos xususiyatlari (pravoslavlik, jamiyat va boshqalar) haqidagi mulohazalar kitobining muhim qismini egallab, ular oldingi slavofillar tomonidan aytilganlarga nisbatan yangi biron bir narsani namoyish etmaydilar. Danilevskiyning siyosiy qarashlari, uni quyidagi so'zlar bilan umumlashtirib, kitob paydo bo'lgan vaqt uchun yanada aniqroqdir: “Ushbu kitobni davom ettirishda biz doimo Evropa nafaqat bizga begona narsa, balki dushman bo'lib, uning manfaati nafaqat uddalay olmaydi, degan fikrni yuritamiz. bizning manfaatlarimiz bo'lsin, lekin aksariyat hollarda ular to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi ... Agar Evropa ishlaridan xalos bo'lish imkonsiz va zararli bo'lsa, bu masalalarga har doim va doimiy bizning alohida Rossiya nuqtai nazaridan qarash juda mumkin, foydali va hatto zarur. Ularni yagona baholash mezoni sifatida baholash: bu yoki boshqa voqea, ta'sirchan shaxslarning bu yoki boshqa faoliyati bizning Rossiya-Slavyan maqsadlariga qanday bog'liq bo'lishi mumkin va ular qanday to'siq yoki yordam ko'rsatishi mumkin?

18

biz voqealarga to'la befarq qolishimiz kerak, go'yo ular Oyda yashayotgan va sodir bo'layotganidek; bizni maqsadimizga yaqinlashtiradigan narsalar unga to'sqinlik qilishi mumkin bo'lganlarga qarshi har tomonlama qo'llab-quvvatlanishi va qarshi qo'yilishi kerak. m, ahamiyatsiz ahamiyatiga ahamiyat bermay - Evropaning o'zi, insoniyat, ozodlik, tsivilizatsiya uchun oqibatlari qanday bo'lishini. Nafrat va muhabbatsiz (chunki bu g'alati dunyoda, hech narsa bizning hamdardligimizni yoki bizning antipatiyalarimizni qo'zg'atishi mumkin emas va bo'lmasligi kerak), qizil va oqga, demagogiyaga va despotizmga, qonunchilik va inqilobga, nemislarga va frantsuzlarga befarq. , inglizlar va italiyaliklarga, Napoleon, Bismark, Gladstoun, Garibaldi, - bizning yagona va o'zgarmas maqsadimizga hissa qo'shadigan va hissa qo'shadiganlarga chin do'st va ittifoqchi bo'lishimiz kerak. Agar bizning ittifoqimiz va do'stligimiz evaziga slavyanlarni ozod qilish va birlashtirish yo'lida oldinga qadam tashlasak, biz Konstantinopolga yaqinlashayotgan bo'lsak, Misr yoki Frantsiya, Reyn chegarasini frantsuzlar yoki Vosjeslar, nemislar tomonidan, Belgiya tomonidan Napoleon yoki Belgiya tomonidan sotib olinishi biz uchun juda muhimmi? Gollandiya - Bismark ... Evropa tasodifan emas, aslida bizga dushman; shu sababli, o'z-o'ziga dushmanlik qilgandagina, bu biz uchun xavfsiz bo'lishi mumkinmi ... Rossiya uchun zararli va hatto halokatli bo'lgan Evropaning siyosiy kuchlarining muvozanati va uni har qanday tomondan sindirish foydali va foydalidir ... shuning uchun Yevropa manfaatlariga mos keladigan har qanday birdamlik fikridan voz kechish kerak. "Danilevskiyning so'zlariga ko'ra, biz chet elliklarga nisbatan barcha insoniy tuyg'ularni tark etib, o'zimizda va o'zimizda odium generis humani o'stirishimiz kerak. Ta'lim slavyan federatsiyasi . Ovqatlarga Federatsiyasi rejasini tuzish yilda poytaxt sifatida Konstantinopol bilan, unga Bohemya va NK gagavuzca Sesvete adabiy va siyosiy doiralari ba'zi mashhurligini berish, Danilevsky juda uning vazifasini ko'maklashdi, asosiy slavyan xalqlarining biri madaniy kelajagini o'zgartirish uchun, bir mukammal qirg'in ularni mahkum va

tarixiy tip; Boshqa tomondan, uchta slavyan bo'lmagan millat Slavyan Federatsiyasining a'zosi bo'lishi kerak: "xoh xohlasa ham": yunonlar, rumliklar va magyarlar. Avstriya va Turkiyaning bo'linishiga asoslangan bu reja Rossiya va Frantsiya boshchiligidagi Evropa koalitsiyasi o'rtasidagi qattiq kurashdan keyin amalga oshadi; Prussiya Evropadagi yagona ittifoqchimiz bo'ladi. - "Rossiya va Evropa" biz bilan shuhrat qozondi va muallifning vafotidan so'ng, uning asosiy fikrlari jamoatchilik kayfiyati bilan uyg'unligi sababli tarqala boshladi. Kitobining tashqi muvaffaqiyatiga hissa qo'shgan Danilevskiyning tarafdorlari, uning tarixiy qarashlarining ichki rivojlanishi va rivojlanishi uchun hali hech narsa qilmagan, ehtimol bu qarashlarni dunyo tarixining haqiqiy mazmuni bilan moslashtira olmaganligi sababli. Danilevskiyning nazariyasini tanqidiy ravishda yo'q qildi: Schebalskiy, akademik Bezobrazov, professor Kareev, V. Soloviev, Milyukov; uning so'zsiz apologini N. Straxov bir necha bor qilgan;

19

Danilevskiy K. Leontyevning qarashlariga kuchli ta'sir ko'rsatdi, uni uni o'z ustozlaridan biri deb tan oldi.

Danilevskiy Rossiyaning Evropadagi barcha suvlarida baliq ovlash to'g'risidagi amaldagi qonunlarni ishlab chiqdi. Mulkni Qrimning janubiy qirg'og'ida sotib olgan Danilevskiy phylxera bilan energiya kurashiga kirishdi. Danilevskiyning "Rossiya va Evropa" asosiy asari birinchi bo'lib "Shafaq" jurnalida nashr etilgan. Birinchi alohida nashr (xato ko'rsatilgan holda ikkinchi) 1871 yilda, ikkinchisi (uchinchi xato) 1888 yilda va uchinchi (xato 4) 1889 yilda nashr etilgan. Darilizmning yana bir keng tarqalgan asari 1885 yilda paydo bo'lgan. ikkita qalin kitobda (muallifning o'limidan keyin qo'shimcha masala qo'yilgan) Danilevskiy Darvin nazariyasini uning asossizligi va bema'niligini isbotlash uchun bayon etilgan batafsil tahlilga topshirdi. N.N.ning maqtoviga sabab bo'lgan ushbu tanqidga. Danilevskiyning mutlaq tarafdori bo'lgan Straxov, tabiatshunoslar umuman salbiy munosabat bildirishdi. Mashhur botanika mutaxassisi, janob Straxov bilan keskin bahsga kirishgan Moskvalik professor Timiryazevning qattiq hujumidan tashqari, Danilevskiyning ishlari akademiklar Famintsin va Karpinskiy tomonidan yo'q qilindi. Birinchisi, butun kitobni boblarda ko'rib chiqib, quyidagi xulosaga keladi: "U keltirgan e'tirozlardan deyarli oz qismi darvinizm muallifiga tegishli; ularning katta qismi va eng jiddiylari o'zlarining avvalgi avlodlari tomonidan batafsil yoki kamroq batafsil bayon etilgan.

Danilevskiyning kitobini zoologlar va botaniklar uchun foydali deb bilaman; unda Darvinga bildirilgan barcha e'tirozlar mavjud va qiziq faktlar joylarda tarqalib ketgan, shuning uchun fan Danilevskiyga minnatdor bo'lib qoladi." Darvinizmning paleontologik qismini tahlil qilgan akademik Karpinskiy quyidagicha baho beradi: "Siz muallifda juda zukko va juda xilma-xil va muhim bilimga ega bo'lgan shaxsni taniy olasiz, ammo geologiya sohasida uning ma'lumotlari, ko'pincha tafsilotlarni ham o'z ichiga oladi. Vaziyat, shuningdek, masalani geologik tomondan ko'rib chiqishdan oldin shakllangan xolis e'tiqod, evolyutsiya nazariyasi adolatsiz degan ishonch, Danilevskiyning kelishib bo'lmaydigan xulosalarga kelishiga sabab bo'ldi "(qarang). Evropaning Stniki ", 1889 yil, 2-kitob). Danilevskiyning Fanlar akademiyasiga mukofot uchun berilgan ishi mukofotga sazovor bo'lmadi.

Ushbu ikkita kitobdan tashqari, Danilevskiy turli davriy nashrlarda, qisman o'z ixtisosiga ko'ra, qisman jurnalistikada ko'plab maqolalarni nashr etdi. Ulardan ba'zilari N.N. 1890 yilda sug'urta, nomi: "N. Ya. Danilevskiyning siyosiy va iqtisodiy maqolalar to'plami"; shuningdek, u yozgan barcha narsalarning batafsil ro'yxati mavjud. Ammo "Rossiya va Evropa" muallifining asosiy qarashlari, ammo u muttasil izchil bo'lmay, sobiq slavofillarning fikrlash uslubidan juda farq qiladi. Ular rus xalqi umumbashariy insoniyat so'nggi ma'rifatining chinakam egasi sifatida dunyo miqyosida tarixiy kasbga ega ekanliklarini da'vo qiladilar;

20

Danilevskiy, aksincha, tarixdagi har qanday universal vazifani rad etib, Rossiya va slavizmni faqat o'ziga xos madaniy-tarixiy tip, ammo eng keng va to'liq deb biladi. Danilevskiy, nemis tarixchisi Geynrix Ryukert kabi, insoniyatda har qanday haqiqiy ma'nosiz mavhum tushunchani ko'rish va shu bilan birga umumiy qabul qilingan bo'linishlarni: jug'rofiy (dunyoning ba'zi joylarida) va tarixiy (qadimgi, o'rta va yangi tarix) ni qiyinlashtiradi. Tarixiy hayotning haqiqiy tashuvchilari bu nomlangan xorijiy muallif singari "madaniy-tarixiy turlar" atamasi bilan belgilaydigan bir necha alohida "tabiiy guruhlar" dir. Har bir qabila yoki xalqlar bir-biriga juda yaqin bo'lgan alohida bir til yoki tillar guruhi bilan ajralib turadigan, ularning yaqinligi to'g'ridan-to'g'ri his etilib, chuqur filologik tadqiqotlarsiz o'ziga xos madaniy-tarixiy turni tashkil etadi.

Danilevskiy, bu vaziyatda Rossiya siyosatining aniq maqsadi "Evropaning dunyo hukmronligiga qarshi poydevor" - Rossiya boshchiligidagi Butun Slavyan Federatsiyasini yaratish istagi bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Slavyan xalqlaridan tashqari, unga vengrlar, yunonlar va rumliklar kirishi kerak edi va Pravoslavlikning tarixiy markazi bo'lgan Konstantinopol uning poytaxti bo'lishi kerak edi (Danilevskiy g'oyasi aslida Empress Ketrin II 1780 yillarning boshlarida amalga oshirishni rejalashtirgan "Yunon loyihasini" jonlantirgan). . Men slavyan madaniy-tarixiy turi birinchi bo'lib "madaniy-tarixiy faoliyat" ning barcha toifalarida - diniy, madaniy, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlarda o'zini namoyon qila oladi deb o'yladim.

Davlatning markazlashtirish darajasi uning hajmiga, atrof-muhit sharoitlariga va tashqi xavf darajasiga bog'liqligini hisobga olib, Rossiyada cheksiz monarxiyani saqlab qolish zarurligiga amin bo'ldi. Uning ta'kidlashicha, rus avtokrati butun kuch-qudrati bilan, bu kuchni "ruhiy olamga, imon olamiga" kengaytira olmaydi, u monarxning diniy urf-odatlardan bir oz chetga chiqishi nizolarga va tartibsizliklarga olib kelishi mumkinligiga ishongan. Danilevskiyning fikricha, Konstitutsiya va parlament Rossiyada "yolg'on, komediya sifatida" mumkin. Danilevskiy "nigilizm" ning Rossiyada keng tarqalishining sababini, rus ziyolilari "infektsiyalangan" "evolyutsionizm" da, xalq esa bu g'oyalarni qo'llab-quvvatlamadi. Shu sababli, Danilevskiy Rossiyaga monarxning kuchini cheklashni yoki uni ag'darishni maqsad qilgan siyosiy inqilob tahdid solmadi degan xulosaga keldi.

Danilevskiy vafotidan so'ng uning nazariyasi atrofida V.S.Solovyov va N. N. Straxov o'rtasida munozaralar yuzaga keldi (birinchisi Danilevskiy nazariyasini rad qildi, ikkinchisi uni slavofilizmning "katexizmi" deb hisobladi). K. N. Leontyev o'zini Danilevskiyning shogirdi deb hisoblagan.

21

Danilevskiy о’zining geosiyosiy nuqtayi nazaridan qarashlarida slavyan xalqlarini birlashtirish g’oyasini о’rtaga tashlaydi; uningcha slavyanlar milliy о’ziga xosliklarini, siyosiy va madaniy mustaqilliklarini saqlab qolishlari zarur edi.Slavyanlarning tuzilajak siyosiy markazi, poytaxti Moskva emas Praga emas Belgrad yoki Sofiya emas, balki igari Vizantiya keyinchalik Konstantinopol, undan keyin esa Istanbul bо’ladi deb bashorat qilgan edi. Slavyan ittifoqining tuzilishi Rossiya uchun alohida mavqe yaratadi: u butun Yevropa bilan yonma-yon joylashgan bо’ladi. ushanda kun tartibiga slavyanchilik va Amerika о’rtasidagi dunyoda tenglik masalasi qо’yiladi. Danilevskiyning geosiyosiy g’oyalari ayni vaqtda ham hozirgi zamon rus jamiyatining geosiyosiy dunyoqarashini shakllantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi.

Agar Milyutin va Danilevskiy asarlaridagi geosiyosiy g’oyalar harbiy geografiya va statistika, ijtimoiy jamoalar nazariyasining asosiga qurilgan bо’lsa, XX asr boshlariga kelib, butunlay yangi geosiyosiy asarlar paydo bо’ldi. Ular qatoriga A. Vandamning «Bizning ahvolimiz» deya nomlangan salmoqli asarini kiritish mumkin, bu asar 1912-yilda chop etilgan bо’lib, muallif Rossiyaning joylashuviga ta’rif berar ekan, u jumladan, shunday yozadi: «O’z hududining kattaligiga qaramasdan, boshqa oq irqli xalqlar bilan solishtirganda, hayot uchun zarur sharoitlarga juda ham kam miqdorga ega». Keyinchalik bu fikrni rivojlantirib olim quyidagilarni ta’kidlaydi: «Vahimali qish sovuqlari va faqat Shimoliy iqlimga xoslik uning faoliyatini zanjirlab qо’yadi, uning og’irligi mо’tadil G’arb aholisiga mutlaqo tanish emas.Undan tashqari ichki yо’llarning davomiyligiga xizmat qiladigan iliq tashqi dengizlarga yо’l ochiq bо’lmagani tufayli, о’z mahsulotlarini chet elga chiqarishda qiyinchiliklarga duch keladi va bu uning sanoati hamda tashqi savdo rivojiga tо’sqinlik qiladi va shu xalq boyligining bosh manbalarini yо’qqa chiqaradi». Shu tufayli deydi olim, «xalq ommasida quyoshga va iliq suvga instinktiv intilish rus davlatining hayot uchun kurash teatridagi ahvolini belgilab bergan» Geosiyosiy g’oyalar rivojiga о’z hissasini qо’shgan olimlardan yana biri rus faylasufi Ivan Aleksandrovich Ilin (1882- 1954)dir. Uning qarashlari «geosiyosat» atamasining otasi Rudolf Chellenning «organik nazariya»ga juda yaqin turadi. Chellen kabi Ilin ham davlat, mamlakat о’z aholisi bilan birga «tirik organizm» sifatida asrlar davomida vujudga kelgan, «hududlarning mexanik summasi» kabi emas, balki «organik birlik»kabi dir.

22

Bu birlikning shakllanishida yer, geografik muhit hal qiluvchi rol о’ynagan. Shu munosabat bilan u shunday yozadi: «Rus xalqi о’z mavjudligining birinchi asrlaridanoq hamma tomoni ochiq va shartli bо’lingan tekisliklar sarhadlarida qolib ketdi. Tо’siq bо’ladigan sarhadlar bо’lmagan, azaldan buyuk «karvonsaroy» bо’lib, u orqali sharqdan va janubi sharqdan g’arbga kо’chib о’tuvchilarni olib о’tganlar. Shuning uchun Rossiya о’z о’zini mudofaa qilishga doimiy ravishda majbur bо’lgan organizmdir». Ilin Rossiyani katta daryolar va uzoqdagi dengizlarning geografik organizmi sifatida baholar ekan, rus davlatpanohlarining siyosatiga tо’liq hamfikr ekanligini bildirib, dengizlarga chiqish va « dengizda qat’iy tik turish uchun» daryolarga ega bо’lish kerak, degan xulosani ilgari suradi. Hozirgi Rossiya keng ma’noda g’arbda dengizlardan qirqilgan. Lekin uning «atlantikachi dо’stlariga» bu kamlik qilmoqda. Ular nima qilib bо’lsa ham mamlakatni bо’laklarga bо’lib tashlashga intilmoqdalar. Ilin buni oldindan kо’ra bilganiday 1950 yillar о’rtalarida «Rossiyaning bо’laklarga bо’linishi dunyoga nima berdi» nomli maqolasida shunday yozadi: « Rossiya... u tirik tarixan usib chiqqan va madaniy о’zini oqlagan organizmdir, uni zо’rlab bо’laklarga bо’lib bо’lmaydi, bu organizm bu dunyoga о’z irodasini о’z о’zini mudofaa qilishga о’z qobilyatini isbotlagan davlat va strategik birlikdir». Danilevskiy madaniy-tarixiy turda biz uchun ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar u madaniy-tarixiy tip deb ataydigan ushbu guruh, mutlaqo eng yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun ongli ravishda sezilishi mumkin bo'lgan kishilarning eng yuqoriidir va shuning uchun oxirgi chegarani tashkil etadi, quyi manfaatlarning yuqoriroq manfaatlarga bo'ysunishini, shaxsiy maqsadlarni umumiy manfaatlarga berishni kengaytirishi mumkin va zarur bo'lgan. - "Inson manfaatlari" bu odam uchun ma'nosiz ifodadir, "Evropa qiziqishi" so'zi frantsuz, nemis, ingliz uchun bo'sh so'z emas. Xuddi shunday, rus va boshqa har qanday slavyanlar uchun "slavizm g'oyasi ozodlikdan yuqori, ilmdan yuqori, ma'rifatdan yuqori bo'lgan g'oya bo'lishi kerak." Danilevskiy nazariyasining bu oxirgi so'zi uning o'zini ayblashidir. Har qanday madaniyat aniq fan, ma'rifat, haqiqiy erkinlik va hokazolarni rivojlantirishdan iborat bo'lganligi sababli, umuminsoniy ahamiyatga ega bo'lgan yuqoriroq manfaatlarga qo'shimcha ravishda, "slavizm g'oyasi" faqat ushbu qabilaning etnografik xususiyatlariga bog'liq. Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatga muhtojligini yodda tutgan holda, Danilevskiy ba'zi slavyanlarni va mo'ynali sichlarni fosh qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi. Etnografik shakllarni ularning umuminsoniy mazmunidan g'ayritabiiy ravishda ajratish faqat mavhum fikrlash sohasida amalga oshirilishi mumkin; nazariyani haqiqiy tarixiy faktlar bilan taqqoslashda, ular bilan murosasiz qarama-qarshiliklarga duch keldi. Tarix shunchaki o'zlari uchun va o'zlari hayotlarining ta'limiy rivojlanishiga olib keladigan madaniy turlarni bilishmaydi. Danilevskiy madaniy tamoyillarning tushunarsizligini tarixiy qonun sifatida belgilab qo'ydi, ammo tarixning asl harakati asosan ushbu uzatishdan iborat. Shunday qilib, Hindistonda vujudga kelgan

23

buddizm mo'g'ul irqi xalqlariga o'tdi va butun Sharqiy va Shimoliy Osiyoning ma'naviy xarakterini, madaniy va tarixiy taqdirini aniqladi; Danilevskiyning so'zlariga ko'ra, bir necha mustaqil madaniy-tarixiy turlarni tashkil etgan G'arbiy Osiyo va Shimoliy Afrikaning turli xil qabilalari dastlab ellinizmning ma'rifiy tamoyillarini, so'ngra Rim fuqaroligini, keyin nasroniylikni va nihoyat arab payg'ambarining dinini bilishgan; Yahudiy xalqi orasida paydo bo'lgan nasroniylik, hatto ikki bosqichda ham da'vo qilingan "tarixiy qonun" ni buzgan, chunki dastlab yahudiylar bu dinni Yunon va Rim olamiga o'tkazdilar, so'ngra bu ikki madaniy-tarixiy tur yana bir bor bunday noqonuniy ravishda ikkita yangi turga o'tdi: German-Rim. va slavyan, ularning nazariya talablarini bajarishiga xalaqit beradigan va o'zlarining diniy tamoyillarini yaratgan. Xristianlikning o'zida diniy tafovutlar ham nazariyaga ziddir, chunki Danilevskiyning fikriga ko'ra yagona nemis-rimliklar dunyosi katoliklik va protestantizm o'rtasida bo'linib ketgan va slavyan dunyosi xuddi o'sha katoliklik va pravoslavlik o'rtasida bo'linib ketgan, bu esa slavyanlarning o'zlari tomonidan ishlab chiqilmagan, balki butunlay Vizantiyadan qabul qilingan. ya'ni boshqa madaniy, tarixiy turdan. - Ushbu o'ziga xos qarama-qarshiliklarga qo'shimcha ravishda, individual madaniy va tarixiy guruhlar nazariyasi dunyo-tarixiy jarayonning umumiy yo'nalishiga zid keladi, bu insoniyatning barcha qismlari orasidagi haqiqiy (yarim mas'uliyatli va ixtiyoriy) birdamlikni ketma-ket o'sib borishi (keng va intensiv). Bu qismlarning barchasi, milliy, diniy va sinfiy adovatlarga qaramay, birinchidan, qadimgi va o'rtada bo'lmagan bir-birlarini bilishlarida namoyon bo'ladigan uzil-kesil bog'liqlik tufayli umumiy hayot kechirishmoqda. asrlar, ikkinchidan, uzluksiz siyosiy, ilmiy, tijoriy aloqalarda va nihoyat majburiy iqtisodiy hamkorlikda, shu sababli AQShdagi har qanday sanoat inqirozi darhol Manchester va Kalkutta, Moskva va Misrda o'z aksini topdi. Danilevskiy o'z nazariyasi uchun jinslar va turlarni mutlaqo noto'g'ri ajratishda mantiqiytayanch topishni o'ylaydi. Insoniyat, uning fikricha, nasl, ya'ni mavhum tushuncha bo'lib, u faqat umumlashtiruvchi fikrda vujudga keladi, madaniy-tarixiy tip, qabila, millat esa ma'lum bir voqelikka mos keladigan kontseptual turlardir. Ammo mantiq bunday qarshilikka yo'l qo'ymaydi. Jinslar va turlar nisbiy tushunchalar bo'lib, ular faqat qiyoslanadigan narsalarning umumiylik darajasini ifodalaydi. Bir kishiga nisbatan nasl-nasab ikkinchisiga nisbatan tur hisoblanadi. Insoniyat qabilalar turiga, tirik mavjudotlar olamiga nisbatan turlarga; xuddi shu tarzda, slavizm - bu insoniyatga nisbatan tur va rus yoki polyak millatiga nisbatan irq, bu esa o'z navbatida uni qamrab olgan yaqin guruhlarga nisbatan irq sifatida qaralishi mumkin. Empirik realizm nuqtai nazaridan "umuman odam" bu mavhum tushuncha va haqiqatda mavjud bo'lgan ob'ekt emas, lekin xuddi shu tarzda "umuman Evropa" va "umuman slavyan" haqiqatda mavjud emas. Bundan tashqari, gap "odam" ning umumiy tushunchasi haqida emas, balki yaxlit yaxlit insoniyat haqida bo'ladi va agar bu butun voqelik inkor etilishi mumkin bo'lsa, unda faqat shu ma'noda va qabilalar va milliy voqelikka qarshi bo'lgan asoslarda. guruhlari. Axloqiy nuqtai nazardan, biz mansub bo'lgan madaniy va qabilaviy guruhni insoniyat bilan taqqoslaganda yanada aniq va aniq bir narsa, insoniy majburiyatlarning haddan tashqari chegarasi va faoliyatimizning eng yuqori maqsadi sifatida tan olish, izchil ong ma'naviy axloqiy talablarning har qanday pasayishiga erkin yo'l ochish demakdir. Milliy manfaatlar (qat'iy ma'noda) butun madaniy-tarixiy manfaatlardan ancha aniq, aniq va ravshanroqdir (hattoki ularning mavjudligini hisobga olgan holda); ma'lum bir sinf, sinf yoki partiyaning manfaatlari har doim umummilliy manfaatlardan ko'ra aniqroq va aniqroq bo'lishi mutlaqo shubhasizdir; Va nihoyat, uning shaxsiy shaxsiy xudbinliklari uchun, shubhasiz, mumkin bo'lgan eng aniq, eng aniq va agar kimdir bu xususiyatlar bilan axloqiy harakatlar doirasini aniqlasa, unda biz o'zimiz haqimizda o'ylaganimizdan so'ng boshqa hech qanday javobgarlikka ega bo'lmaymiz.

24

Danilevskiy madaniy-tarixiy turda ijtimoiy birlikning eng yuqori va yakuniy ifodasini ko'radi. Agar biz madaniy-tarixiy tip deb ataydigan guruh mutlaqo yuqori bo'lmasa, demak, bu har qanday holatda ham, uning manfaati inson uchun sezilishi mumkin bo'lganlarning eng yuqoriidir va shuning uchun u mumkin va zarur bo'lgan so'nggi chegarani tashkil etadi. pastki manfaatlarning yuqoriroq darajaga bo'ysunishini kengaytirish, shaxsiy maqsadlarni umumiy maqsadga aylantirish Madaniy-tarixiy tur birinchi navbatda madaniyatni talab qiladi, deb rad qilgan Danilevskiy o'zi va o'zi uchun ba'zi slavizmni taklif qiladi, tarixiy vazifalari va hayotining madaniy mazmunidan qat'i nazar, qabilaning o'ziga xos xususiyatini eng yuqori tamoyil deb biladi.

25

Xulosa

Tarixiy jarayonlarni tushuntirib berishda Danilevkiy ilgari surgan nazariyaning o'rni beqiyos. Biz bu nazariya yordamida nima uchun ba'zi xalqlar qolgan xalqlardan oldinga o'tib ketganligi va aksincha ba'zilarining qoloq bo'lib qolganligi sababini tushuntirib berishga yordam beradi. Uning fikrlaridan shu ma'lum bo'ladiki har bir xalq o'z sivilizatsiyasini yaratishi o'z qo'lida. Dunyoda yagona sivilizatsiya yo'q. Danilevskiy ko'p qutbli dunyo nazariyasini ilgari suradi va bir sivilizatsiyaning qolgan sivilizatsiyalardan ustidan huhmronlil qilishiga qattiq qarshilik bildiradi. uning fikricha yakka hukmronlikka intilish sivilizatsiyaning halokatiga olib keladi. Danilevkiy " Rossiya va Yevropa " asarida olim yevrotsentrizm g'oyalari qanchalik xato va bir yoqlama ekanligini isbotlashga harakat qiladi. yevropa sivilizatsiyasi gullab yashnagan davrda u bilan parallel ravishda boshqa sivilizatsiyalar ham bo'lgan. Biror sivilizatsiya boshqa sivilizatsiya rivojiga qarshilik ko'rsatishini Danilevskiy bosqinchilik deb ataydi va yevropani shu narsada ayblaydi. Rossiyaning bosqinchilik siyosatini ko'rib chiqadigan bo'lsak Danilevskiy fikriga ko'ra, Rus xalqi asosiy yerlarni bosib olish bilan emas, balki tabiiy ko'chib orqali egallagan. Danilevskiy quyidagi fikrlarni Rossiyaning bosqinchilik siyosatini oqlash maqsadida, aytgan. Bu fikrlar yordamida Danilevskiy Rossiya Yevropa singari bosqinchi emasligini isbotlamoqchi. Aslida ham shundaymi, Nahotki O'rta Osiyo, Kavkaz, Sibir yerlari ruslar fikricha tabiiy ko'chish yo'li bilan egallangan bo'lsa, bu yerdagi xalqlar ruslarni quchoq otib kutib olishgan bo'lsa, Albatta bu Danilevskiyning fikri. Rus armiyasining qanday bosqinchilik siyosatini olib borganligi, katta hududlar nima evaziga qo'lga kiritilgani ko'pchilikka ma'lum. Danilevskiy fikricha har bir millat o'zing g'oya, maqsadlarini, amalga oshirishi, o'z manfaatlarini himoya qilishi zarur. Bu ishlarni amalga oshirish uchun esa millat o'z siyosiy mustaqilligiga erishgan bo'lishi kerak. Biror xalqning mustaqilligini boshqa bir davlat tomonidan yakson qilinishini Danilevskiy qotillik bilan tenglashtiradi va bunga qarshi fikrlar bildiradi. Uning fikricha mana shu narsa bosqinchilikdir. Barhayot bo'lmagan narsani hayotini to'xtatib bo'lmaydi: tana a'zolari bir-biri bilan bog'lanmagan tanani jarohatlab bo'lmaydi. Danilevskiy bu fikrlarni bilan aytmoqchiki, Rossiya davlati bosib olgan xalqlar bular uyushmagan, o'z milliy davlatiga ega bo'lmagan, mustaqillik va ozodlik haqida o'ylashga qodir bo'lmagan xalqlardir, shu sababli Rossiya davlatining bu ishini bosqinchilik deb atab bo'lmaydi. Danilevskiy bu bilan O'rta Osiyo xalqlarini bosib olinishini oqlamoqchi bo'lgan.

Foydalanilgan Adabiyotlar ro'yxati:

1. Данилсккий 1991 - Данилевский Н. Я Россия и Европа: Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому М., 1991

2. A.X .Doniyorov Sivilizatsiyalar tarixi. Toshkent 2013.

3.Ijtimoiy Falsafa fanidan ma'ruzalar matni.

4. Islom Karimov " Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. Adolatli jamiyat sari. T., 1998.

5. Lyuis Morgan "Qadimgi jamiyat"

6. Shpengler " Yevropa Quyoshining so'nishi "

Страхов Н. Н. Жизнь и труды Н. Я. Данилевского. // Данилевский Н. Я. Россия и Европа СПБ., 1995.

Internet resurslari va elektron manbalar:

1. www.google.com

2. www.yandex.ru

3. www.wikipediya.org

1^ Н. Н. СтраховО книге Н. Я. Данилевского "Россия и Европа"

2^ A.Toyinbi “Tarixnianglash”

3^ Страхов Н.Н. Жизнь и труды Н.Я. Данилевского.// Данилевский Н.Я. Россия и Европа. СПб., 1995

4^ Страхов Н.Н. Жизнь и труды Н.Я. Данилевского.// Данилевский Н.Я. Россия и Европа. СПб., 1995.