O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim Vazirligi Farg’ona Davlat Unversiteti

---

 

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus 

ta’lim Vazirligi Farg’ona Davlat Unversiteti 

,,Iqtisodiyot’’ fakulteti 19/125- gurux talabasi 

Sodiqov Axadjon ,,Iqtisodiyot nazariyasi’’ 

fanidan 

 

                                            

 

 

 

 

 

Bajardi:                             19/125 gurux 

                                          Sodiqov A.T 

 

Qabul qildi:                      ________________ 

 

Taqrizchi:                            ________________ 

 

Kafedira raxbari:               ________________ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

Mavzu: Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablari 

va jilovlash yoʼllari. 

 

KIRISh 

  

 I. Bob. Inflyatsiya mazmun-mohiyati, inflyatsiya 

jarayoni, qonuniyatlari, inflyatsiya turlari. 

1.1. Inflyatsiya va uning paydo boʼlish shakllari 

1.2. Inflyatsiya turlari 

1.3. Inflyatsiya koʼrsatkichlari 

II. Bob. Davlatning inflyatsiya boʼyicha 

makroiqtisodiy siyosati, inflyatsiyani jilovlash 

yoʼllari. 

2.1. Inflyatsiyaning mamlakat iqtisodiѐtiga taʼsiri. 

2.2. Davlatning anti-inflyatsion siѐsati. 

2.3. Inflyatsiyani jilovlash va uni bartaraf qilish 

yoʼllari. 

XULOSА 

Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

KIRISh 

 

Inflyatsiya — mohiyatan muomaladagi qogʼoz pullar massasining taklif 

qilinaѐtgan real tovarlar hajmiga nisbatan haddan ziѐd koʼpayib ketishi va pulning 

qadrsizlanishi, pirovardida tovarlar va xizmatlar bahosining izchil koʼtarilib 

borishi, pulning xarid quvvati pasayishi jaraѐnlarini anglatadi. U XVIII asr 

oʼrtalarida taʼminlanmagan juda koʼp miqdordagi pulning muomalaga chiqarilishi 

tufayli ushbu tizimda roʼy bergan inqiroz sababli yuzaga kelgan. 

Oʼrni kelganda eslatish joizki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya baʼzan 

meʼѐr darajasidagi pul massasi mavjud boʼlganda ham yuzaga chiqishi 

mumkinligini koʼrsatadi. Hozirgi zamon inflyatsiyasi tovarlar va xizmatlar 

baholarining muntazam oʼsishi natijasida pulning xarid qobiliyati pasayishi bilan 

bir qatorda, ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar, pul muomalasi, moliya hamda 

kredit sohasidagi salbiy holatlar bilan ham tasniflanadi. 

Inflyatsiya roʼy berishining asosiy sabablari iqtisodiѐt tarmoqlari, jamgʼarma va 

isteʼmol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xoʼjaliklarning pul 

massasi va unga boʼlgan talabi oʼrtasidagi nomutanosiblik hamda markaziy 

bankning kredit ekspantsiyasi hisoblanadi. Ushbu omillar oʼz mohiyatiga koʼra 

inflyatsiya va uning darajasiga turlicha taʼsir koʼrsatadi. 

Xalqaro miqѐsda yetakchi iqtisodchi olimlar inflyatsiyani keltirib chiqaradigan 

unsurlarni asosan ikki — ichki va tashqi guruhlarga ajratadilar. 

Oʼz navbatida, ichki omillarni mohiyatiga koʼra pulli (monetar) va pulsiz omillarga 

ajratish mumkin. Pulli omillarga davlat moliyasining inqirozi, davlat byudjeti 

taqchilligining mavjudligi, davlatning ichki va tashqi qarzlari koʼpayishi, pul 

emissiyasi, kredit dastaklari aylanishining avj olishi, pul aylanmasining 

jadallashishi va boshqalar kiradi. Pulsiz 

omillar esa milliy iqtisodiѐt tarmoqlari oʼrtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlarning 

iqtisodiy jihatdan bir maromsiz rivojlanishi, ishlab chiqarish va xizmat koʼrsatish 

sohalarida monopoliya (oligopoliya)ning mavjudligi, narxni shakllantirishdagi 

davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspantsiyasi va boshqalardan 

iborat boʼladi. 

Tashqi omillar asosan muayyan davlat taraqqiѐtiga taʼsir oʼtkazadigan va jahonda 

sodir boʼlaѐtgan jaraѐnlarda oʼz ifodasini topadi. Ularga turli mamlakatlarda 

yaqqol koʼzga tashlanadigan va ayrim sohalarga taalluqli xom ashѐ, energetika, 

neftь, valyuta inqirozlarini, shuningdek, biron-bir davlatning boshqa 

mamlakatlarga nisbatan olib boraѐtgan davlat miqѐsidagi valyuta siѐsatini hamda 

valyuta va oltin eksportining yashirincha amalga oshirilishini kiritish mumkin. 

---

Xalqaro amaliѐt tajribasidan maʼlum boʼlishicha, inflyatsiya asosan uch 

yoʼnalishda koʼzga tashlanadi. Birinchi yoʼnalishda mamlakatda mahsulotlar, 

ishlar va koʼrsatiladigan xizmatlar narxlari asossiz ravishda oʼsib ketgani bois 

milliy pul birligi asta-sekin qadrsizlana boshlaydi. Bora-bora uning xarid quvvati 

kamayadi. Ikkinchi yoʼnalishda milliy valyuta kursi xorijiy valyutalarnikiga 

nisbatan pasayadi. Qarabsizki, xoʼjalik yurituvchi subʼektlar va mamlakat aholisi 

erkin muomaladagi xorijiy valyutalar (АQSh dollari, yevro, yena va boshqalar)ni 

jamgʼarishga kirishadi. Uchinchi yoʼnalishda oltinga boʼlgan va milliy pul birligida 

ifodalangan narx koʼtarilib ketadi. Shu bois aholi qoʼlida oltinning toʼplanib 

qolishi, yaʼni tezavratsiya — odamlarning pulga narsalar sotib olmay, uni 

muomalada ishlatmaslik yoʼli bilan jamgʼarishi roʼy beradi. 

Xorijiy va mahalliy milliy iqtisodiy nazariya vakillarining taʼkidlashlaricha, milliy 

iqtisodiѐt balansining buzilishi va uning oqibatida inflyatsiya yuzaga chiqishining 

quyidagi omillari mavjud: qogʼoz pullarni emissiya qilishda va tashqi savdoda 

davlatning mutlaq monopoliyasi; hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish 

uchun davlat xarajatlarining ortishi; kasaba uyushmalarining byudjet muassasalari 

ishchi-xizmatchilarining ish haqlarini oshirish boʼyicha faoliyati; iqtisodiѐtda 

mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar koʼrsatish sohalarida ayrim 

xoʼjalik subʼektlarining monopoliya (oligopoliya)si mavjudligi. 

Yuqorida tilga olingan omillar bir-biriga oʼzaro bogʼliq boʼlib, talab va 

takliflarning oʼsishi ѐki pasayishiga turlicha taʼsir oʼtkazadi. 

Iqtisodiѐti rivojlangan mamlakatlar inflyatsiyaga qarshi kurashish borasida juda 

katta nazariy va amaliy tajriba toʼplashgan. Biroq inflyatsiyani butunlay bartaraf 

etishning iloji yoʼq. Chunki uning kelib chiqishiga sababchi boʼlgan ichki va 

tashqi, pulli va pulsiz omillarni toʼliq yoʼqotish mumkin emas. Shuning uchun ham 

hozirgi paytda bu yoʼnalishdagi eng asosiy vazifa inflyatsiyani butunlay yoʼqotish 

emas, balki uni boshqariladigan qilish va iqtisodiy-ijtimoiy jihatdan salbiy 

oqibatlarini zaiflashtirishdan iboratdir. 

Turli mamlakatlarda hukumat tomonidan, mavjud iqtisodiy-ijtimoiy shart-

sharoitlaridan kelib chiqqan holda, inflyatsiyaga qarshi har xil antiinflyatsion siѐsat 

olib boriladi. Аyni maqsadda byudjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-

investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiya bilan bogʼliq chora-tadbirlar koʼriladi. 

Bizning mamlakatimizda hozir inflyatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini 

mustahkamlash yuzasidan asosan quyidagi ishlar amalga oshirilmoqda: 

— milliy iqtisodiѐtni sogʼlomlashtirish, investitsiya faoliyatining susayib ketishini 

bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini taʼminlash; 

— raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni 

takomillashtirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga 

oshirish; 

— xalq isteʼmoli tovarlari tayѐrlovchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlari 

tarkibini oʼzgartirish va zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish; 

— tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini ragʼbatlantirish; 

— soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yoʼnalishda asosiy eʼtiborni 

soliqlarning ragʼbatlantiruvchi funktsiyasiga qaratish; 

— davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qoʼllab-quvvatlash; 

---

— pul-kredit siѐsatini iqtisodiѐtning rivojlanishi holatiga muvofiq oʼzgartirib 

turish; 

— tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni 

eksport qilishni ragʼbatlantirish; 

— erkin bozor baholarini saqlagan holda daromadlar, xarajatlar va narx-navoni 

davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilish; 

— davlat byudjeti taqchilligini noinflyatsion yoʼllar bilan qisqartirish; 

— davlatning strategik oltin-valyuta zaxiralarini chuqur tahlil qilish va ulardan 

oqilona foydalanish. 

Аlbatta, yuqorida taʼkidlab oʼtilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda 

qoʼllash uchun maʼlum vaqt kerak. Eng muhimi, oqilona yoʼlga qoʼyilgan 

antiinflyatsion siѐsat pirovard natijada milliy pul birligi mustahkamlanishiga va pul 

tizimi barqarorlashishiga xizmat qiladi. 

I. Bob. Inflyatsiya mazmun-mohiyati, inflyatsiya jarayoni, qonuniyatlari, 

inflyatsiya turlari. 

1.1. Inflyatsiya va uning paydo boʼlish shakllari 

Inflyatsiya lotincha ―inflatio‖ soʼzidan olingan boʼlib ―shish‖, ―boʼrtish‖, 

―koʼpchish‖ degan maʼnoni anglatadi. Bu soʼz XIX asrning oʼrtalaridan boshlab 

iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiѐtda 

havfli oʼsma kasalini ifodalashda qoʼllanilgan. 

Tarix haqiqatda ham bu soʼzning har tomonlama havfli ekanligini koʼrsatdi. 

Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar 

narxining oʼsishidangina iborat boʼlmasdan, bu umumiqtisod uchun havfli 

hodisadir. Inflyatsiya soʼzining iqtisodiy oʼgirmasi - muomalada mavjud boʼlgan 

tovarlar va ularning bahosiga nisbatan koʼp pul chiqarish degan maʼnoni anglatadi. 

Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining oʼsishiga, qoniqtirilmagan, 

lekin qisman toʼlanishi mumkin boʼlgan talablarning vujudga kelishga olib keladi. 

Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb yuritiladi. Inflyatsiya soʼzi 

pul muomalasi sohasida АQShning Shimoliy va Janubiy shtatlari oʼrtasida 

grajdanlar urushi boʼlganda muomalaga juda koʼp mikdorda (450 mln. grin bek) 

qogʼoz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qullanila boshlagan. Ularning sotib olish 

qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib ketgan. Аgar tarixga eʼtibor 

beradigan boʼlsak, urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarning oshib 

ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bogʼliq. Masalan, Аngliyada kuchli inflyatsiya XIX 

asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada - frantsuz 

revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning oʼrtalarida namoѐn boʼlgan. 

Germaniyada juda yuqori surʼatlardagi inflyatsiya 1923 yillarda boʼlib, 

muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha yetgan va pul birligi trillion 

marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar koʼrsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr 

jaraѐni boʼlmasdan, tarixan mavjud boʼlgan jaraѐndir. 

Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda maʼlum 

xususiyat.larga ega boʼlishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, oʼtgan davr 

inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar 

vaqtinchalik boʼlib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun 

qogʼoz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, 

---

yaʼni ishlab chiqarish va tovarooborot surʼatlarini oshirmasdan, ѐki bu 

koʼrsatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan boʼladigan xarajatlarni 

moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri qogʼoz pullarni muomalaga 

chik;arishdan iborat boʼlgan. Natijada muomalaga chiqarilgan pullar, muomala 

uchun zarur boʼlgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning 

nominal kiymatidan tushib ketgan, yaʼni, xakikatda pul birligi uzida 

koʼrsatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan. 

Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular maʼlum davrda 

namoѐn boʼlgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga 

ega boʼlib xoʼjalik haѐtining barcha sohalarini kamrab olishi bilan, pul omillaridan 

tashkari boshqa iqtisodiy omillarga taʼsir qilishi bilan farqlanadi. 

Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jaraѐn boʼlib sifati ham 

oʼzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: 

birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi 

konunining buzilishi natijasida umumxoʼjalik mexanizmining ishdan chikishiga 

olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamѐbligigina boʼlib 

kolrdasdan, ishlab ch|v

bilan ifodalanadof Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar 

taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - 

ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmogʼining oʼsishi natijasida tovarlar 

bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. 

Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xoʼjaligining turli sohalari oʼrtasida vujudga 

kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalam bor jamgʼarma va isteʼmol oʼrtasidasidagi, 

talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari oʼrtasidagi muomaladagi pul 

massasi va xoʼjaliklarning nakd pulga boʼlgan talabi oʼrtasidagi 

nomutannosibliklardan iboratdir. 

Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga karab uning sabablarini ichki va tashki 

sabablarga boʼlish mumkin. 

Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul siѐsati bilan va xoʼjalik faoliyati bilan 

bogʼliq turlariga bulinadi. Xoʼjalik faoliyati bilan bogʼliq omillar bu xoʼjalikdagi 

va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab .chiqarishda yakka xukmronlikka 

yul kuyish, iqtisodning siklik rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, 

baholarni tashkil qilishda davlatning yakka xokimligi, kredit siѐsatining notoʼgʼri 

olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan bogʼliq omillarga davlat moliyasi 

sohasidagi krizislar; 

davlat byudjetning defitsiti, davlat karzlarining oʼsishi, pul emissiyasi, pul 

muomalasi konunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yul kuyish za 

boshqalar kiradi. 

Inflyatsiyaning tashki omillariga jahon iqtisodida boʼlgan krizislar, (xom-ashѐ, 

ѐkilgi, valyuta buyicha) davlatning valyuta siѐsati, davlatning boshqa davlatlar 

bilan tashki iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zahiralari bilan boʼladigan 

nokonuniy operatsiyalar va boshqalar boʼlishi mumkin. 

Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi 

disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar baxosin 

---

umumiy ѐki tuxtovsiz oʼsishi va natijada pul muomalasi konuniking buzilishi 

ok;ibatda pul biriligining kddrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi.Inflyatsiya 

quyidagi shakllarda namoѐn boʼladi: 

1. Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz usib borishi natijasida 

pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish 

qobiliyatining tushib borishi; 

2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi; 

3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. Baʼzi bir 

iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya - bu barcha tovarlar baholarining 

oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez usgan takdirda ham ayrim tovarlar 

bahosi barkaror boʼlib kolishi, boshqalarniki tushishi ham mumkin ekan. Bizning 

fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga moe kelishi 

mumkin. 

Аlbatta, inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil surʼatlarda 

boʼlmasdan, sakrab turadigan boʼlishi mumkin. Lekin, baʼzi tovarlar bahosining 

tushishi ѐki barkaror boʼlib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun moe deb toʼliq 

ishonch bilan uktira olmaymiz. Baʼzida davlat aralashuvi bilan aholi isteʼmoli 

uchun zarur boʼlgan ayrim bir tovarlar bahosining maʼlum davrda barkaror ushlab 

turish mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining 

ham oxir okibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi 

toʼgʼrisida gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar 

oshishi tushunchalarini tutri talkin kila olish kerak. Masalan, xamma vaqt ham 

baʼzi tovarlar bahosining oshishi inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar 

bahosi oshishi inflyatsiya boʼlmagan davrda, oltin pul muomalasi sharoitida ham 

boʼlishi mumkin. 

1.2. Inflyatsiyani turlari 

Xalqaro amaliѐtda bozorda tovarlar va xizmatlar baxosining usib borishiga karab 

inflyatsiyani bir necha turlarga boʼlib karaladi: 

• sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning oʼrtacha yildik oʼsishi 5-10% dan oshmaydi. 

Inflyatsiyaning bu turi koʼproq rivojlangan mamlakatlarga xos boʼlib, mamlakat 

iqtisodiy rivojlanish darajasiga karab baholar oshishi 3-4% atrofida ham boʼlishi 

mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni 

yanada rivojlantirishni ragbatlantiruvchi omil sifatida namoѐn boʼlishi mumkin. 

Pulning kiymati barkarorligidagi oʼzgarish sezilmasligi mumkin. 

• shiddatli inflyatsiya. Baholarning oʼrtayillik oʼsishi 10-100% (baʼzida 200% 

gacha) boʼlishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanaѐtgan mamlakatlarda 

koʼproq uchraydi. 

• giperinflyatsiya. Baholarning oʼsish surʼatlari yiliga 200% dan oshib ketadi. Bu 

inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inkirozli davriga moe keladi va u 

iqtisodiѐt tarkibiy kismlarining oʼzgarishi bilan bogʼliq. Hozirgi davrda XVF 

baholar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu giperinflyatsiya deb kabul kilgan. 

Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish haki 

oʼrtasidagi farq juda yuqori boʼladi. Аholining yashash sharoiti kiyinlashadi, 

korxonalar faoliyati ѐmonlashadi. Xoʼjalik faoliyati, bozor faoliyatida 

naturallashtirish avj oladi. 

---

Inflyatsiyaning kelib chikish sabablariga karab uning ikki toifasini koʼrsatish 

mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bogʼliq inflyatsiya (taklif 

inflyatsiyasi). 

Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu anʼnaviy turi talab oshib ketganda yuzaga 

keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini tula kondira olmaydi, taklifga 

nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi usadi. Kam mikdordagi 

tovarlarga koʼp pul massasi toʼgʼri keladi. 

Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat. 

a) harbiy xarajatlarning oʼsishi va iqtisodning militarlashuvi. 

Harbiy texnika sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bogʼliq 

boʼlgan jaraѐnlar muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili 

hisoblanadi. 

b) davlat karzlarning oʼsishi va byudjet defitsitining mavjudligi. 

Byudjet defitsiti odatda zaѐmlar chiqarish ѐki banknotalar emissiya qilish yuli 

bilan koplanadi. Bu uz navbatida qoʼshimcha muomala vositalari boʼlishiga, 

qoʼshimcha talab yuzaga kelishiga olib keladi. Uzbekistonda 

byudjeti defitsitini qoplash yuqorilardagidan tashkari 1996 yildan boshlab davlat 

kiska muddatli majburiyatlarini (D+M) sotish orkali ham koplanmokda. 

v) Xalq hujaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan 

borlik muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga boʼlgan 

talabni oshiradi. 

g) Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga 

almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan 

chet el valyutaning qadri oshadi. 

d) Xalq xoʼjaligining yetakchi tarmoklarini keragidan ortiqcha investitsiyalar ham 

oborotga qoʼshimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib keladi. 

Shunday qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning oʼsishi natijasida 

Bu inflyatsiyaning sabablari quydagilar boʼlishi mumkin: 

a) har xil jaraѐnlar va tarkibiy oʼzgarishlar tufayli mehnat unumdorligining 

pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman 

xalq xoʼjaligi buyicha ishlab chiqarish hajmi, binobarin, tovarlar buyicha taklif 

qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi. 

b) har xil yangi xizmat turlari paydo boʼladi ishlab chiqarishga nisbatan kam 

mehnat unumdorligida yuqori ish haki olishga imkoniyat tugiladi. Natijada tovar 

va xizmatlarga boʼlgan baho oshib boradi, 

v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maksadida ish hakining oshishi, tovarlar 

bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haki oshadi. va h.k. bu zanjir uzluksiz 

davom qilish mumkin. 

1.3. Inflyatsiya koʼrsatkichlari 

Inflyatsiyada nafakat chakana baho, balki ulgurji baho ham oshib boradi. Gʼarb 

mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy koʼrsatkichi qilib chakana baholarning 

oʼzgarishi (oshishi) kabul kilingan. Аgar maʼlum davrda 

baholar ikki marta oshsa, pul ham ikki marta qadrsizlangan deb hisoblanadi. 

Chakana baholar oʼsishini hisoblash maxsus davlat organlari tomonidan 

aniqlanadigan baholar indeksiga asoslanadi. Baholar indeksini hisoblashning 

---

boshlangʼich nuqtasi qilib (yuz foiz deb) bazis yili olinadi va joriy yilda baholar 

oʼzgarishi, oʼrtacha yillik oʼsishi surʼati hisoblanishi mumkin. 

Baholar indeksi bu joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi yigindisi, yaʼni, 

tovarlar bozor savati baxosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi umumiy 

bahosi, yaʼni bozor savati bahosiga nisbati sifatida aniqlanishi mumkin. 

Yuqoridagi fikrni ku yidagi formula orkali ifoda qilish mumkin. 

Baholar indeksini hisoblashda isteʼmol tovarlar bahosining indeksi katta 

axamiyatga ega. Baholar indeksi turli usullarda baholar darajasini solishtirishga 

imkon beradi. Joriy yildagi baholar indeksining bazis yildagi baholar indeksiga 

nisbatan oshishi - inflyatsiya - ―Baholar darajasining oshishi‖dan, baholar 

indeksining kamayishi-deflyatsiya-―Baholar darajasining kamayishi dan dalolat 

beradi. 

Аytalik , bazis davr 2000 yil boʼlsin (Baholar darajasi 100% deb olamiz) va 2007 

yilda baho darajasi 350. Demak 2000 - 2007 yillarda baholar 3,50 marta ѐki 250% 

ga oshgan, ѐki 2000 yilda biror tovar 100 soʼm turgan boʼlsa, 2007 yilda shu toavar 

350 soʼm turadi. 

Isteʼmol tovarlar bahosi indeksidan tashkari baʼzi guruh tovarlar va xizmatlar 

masalan, kipim, oѐk kiyimlar, transport, uy joy xizmatlari va bophalar buyicha 

baholar indekslarini hisoblash mumkin. 

Baholar indeksiga asoslanib inflyatsiya surʼatlarini aniqlash mumkin. Buning 

uchun joriy yil baholar indeksidan bazis davr baholar indeksini chegirib, bazis davr 

baholar ivdeksiga bulamiz. Masalan, 2000 yilda istʼemol tovarlarning baho indeksi 

110, 2007 yilda 140 boʼlsa, 2007 yilda inflyatsiya surʼti quyidagicha aniqlanadi: 

Inflyatsiya 140-110 

==—————— x 100 = 27,27% 

surʼati 110 

Demak, 2007 yilda inflyatsiyaning oʼsish surʼatlari taxminan 27,3% teng boʼladi. 

Inflyatsiyaning oʼsish surʼatlari toʼgʼrisida gapirganda, uning rivojlanishini son 

jihatdan aniqlanishning boshqa yuli ham mavjud. Buning usul ―70 lar koidasi‖ 

deb ataladi. Аgar har yili inflyatsiya darajasi maʼlum boʼlsa, baholar ikki karra 

oshishi uchun necha yil kerak ekanligini aniqlash mumkin. Buning uchun ―70‖ ni 

har yilgi inflyatsiya darajasiga boʼlish kerak. Masalan, inflyatsiyaning har yillik 

darajasi 5% boʼlsa, baholar darajasi 14 yildan keyin, ikki karra oshishi kerak. Аgar 

har yillik inflyatsiyasi darajasi 20% boʼlsa, baholar darajasi 3 yildan keyin ikki 

karra oshishi kerak.Shuni taʼkidlash kerakki, bu usul hamma vaqt ham, masalan, 

inflyatsiyaning oʼsishi surʼatlari yuqori, (har kuni, oyda oʼzgarib boradigan) boʼlsa, 

kulay hisoblanmaydi ―70 lar koidasi‖ aholi jamgʼarmalarining, real ѐki milliy 

mahsulot hajmining ikki marta oshishi uchun necha yil kerak ekanligini tutri 

aniqlab berishga imkon beradi. 

II. Bob. Davlatning inflyatsiya boʼyicha makroiqtisodiy siyosati, inflyatsiyani 

jilovlash yoʼllari. 

2.1 Inflyatsiyaning mamlakat iqtisodiyotiga taʼsiri. 

Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy taʼsir kursatadi. 1. Mamlakat iqtisodiy 

ahvolini tang holga olib keladi: 

---

-ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi baholarning oshib borishi ishlab chiqarish 

istikbollariga toʼgʼonoq boʼladi. 

-kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) sohasiga, 

vositachilik sohasiga okib utadi. Chunki ishlab chiqarishdan kura savdo sohasidagi 

kapital tezrok va kuprok foyda keltiradi; 

baholarning uzgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, 

kimmat bulganda sotish jaraѐni, tovar zaxiralarini yashirish jaraѐnlari avj oladi; 

-kredit berish jaraѐnlari cheklangan boʼladi. Qarz oluvchilar koʼpayadiyu, qarz 

beruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutkazishi mumkin; 

-davlatning moliya resurslari kadrsizlanadi va h.k. 

2. Аholining kam daromad oluvchi qismining sotsial jihatdan ahvoli ѐmonlashadi. 

Ularning real daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar usishidan 

tushib ketishi natijasida aholining haѐt darajasi pasayadi. Аyniksa, nafaka, davlat 

tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli kiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya 

aholi jamgʼarmalarininig kadrsizlanishiga olib keladi. Baʼzida inflyatsiya aholi 

baʼzi katlamlarining (savdo-sotik sohasida) boyishiga olib keladi. 

Davlat aholining daromadlar darajasini tenglashtirish maksadida daromad va 

soliklarni indeksatsiya kilib boradi. 

Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va itisodiy 

jihatdan karama karshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat 

inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barkarorlashtirish chora - tadbirlari 

ishlab chikadi. Inflyatsiyaga karshi 

kurashning asosiy shakllari: pul islohati va inflyatsiyaga karshi siѐsat xisoblanadi. 

Pul islohati deb pul muomalasini barkarorlashtirish maksadida davlat tomonidan 

pul tizimini uzgartirishga aytiladi. Pul islohoti metall pul muomalasi davrida, 

ikkinchi jaxon urushidan keyin - oltin deviz, oltin dollar muomalasi davrida 

oʼtkazildi. 

Sobiq SSSRda pul islohati 1922 - 24 yillarda, 1947 yillarda oʼtkazildi. 

Oʼzbekistonda pul islohoti 1994 yilda oʼtkazildi va respublika mustakil davlat 

sifatida uzining milliy pul birligiga ega buldi. 

Pul muomalasini barkarorlashtirishga pul islohotini oʼtkazmasdan ham erishish 

mumkin. Pul muomalasini barkarorlashtirishning kuyidagi usullari mavjud: 

revalьvatsiya, devalьvatsiya, denominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish 

darajasiga, iqtisodiѐtning holatiga, pulning kadrsizlanish darajasiga, davlat 

siѐsatiga karab davlat pul islohotini oʼtkazishi, pulni revalьvatsiya, denominatsiya 

kilishi mumkin. 

Pul kuchli kadrsizlangan sharoitida fakat pul islohotini oʼtkazish yuli bilan pul 

tizimini barkarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, yaʼni nullifikatsiya da kuchli 

kadrsizlangan pul birligi bekor kilinadi va urniga yangi pul birligi kiritiladi. 

Masalan, Sobik SSSRda -1922-24 yillarda sovznaklarning kuchli kadrsizlanishi 

natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan keyingi 

Germaiiyada giperinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nemis 

markalari kiritilgan. Eski reyxsmarkalar kuchli kadrsizlanishi natijasida 

muomalaga chikarilgan yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski reyxsmarka 

nisbatida almashtirildi. Reyxsmarkalar muomalasi bekor kilindi. 

---

Revalьvatsiya - bu pul birligining oltin kiymatini tiklashdan iborat. Masalan, 

birinchi jahon urushidan keyin 1925-1928 yilllarda oʼtkazilgan pul islohoti tufayli 

funt sterlingning urushgacha bulgan oltin kiymati belgilandi. Ikkinchi jaxoi 

urushidan keyin revalьvatsiya natijasida 

dollarshshg valyuta kursi kutarildi. Germaniya Federativ Respublikasida 1961, 

1969, 1971 yillarda revalьvatsiya oʼtkazilgan. 

Devalьvatsiya- bu mildiy valyuta kursining chet el vayutasiga nisbatan tushishidir. 

Pul birligining oltin mikdori belgilangan sharoitda devalьvatsiya pulniig oltin 

mikdorining tushib ketishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda АV;Sh dollarining 

oltin mikdori 7,89 % ga , fevralь 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi 

valyuta kurslariga utgandan keyin devalьvatsiya boshkariladigan valyuta kurslari 

asosida olib boriladi. 

Denominatsiya - baholar masshtabyni yiriklashtirish, yaьni pul birligidagi ―O‖ 

larni qisqartirishdan, pul birligida kursatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. 

Sovet pul tizimi karor topa boshlagan davr - 1921 -1922 yidlarda ikki marta 

denominatsiya oʼtkazilgan. Birinchi denominatsiyada muomalaga ―I922 yil pul 

birliklari‖ chikarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda 

almashtirilgan. Ikkinchi denominatsiyada muomalaga ―1923 yil pul birligi‖ 

chikarilgan va 1922 yil pul birligiga‖ 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul 

denominatsiyasi inflyatsiya surьatlari past bulgan sharoitda kulay bulishi mumkin. 

Аgar inflyatsiya surьatlari yukori bulsa, denominatsiya oʼtkazish hech kanday 

samara bermasligi mumkin-Fakat pul isloxotini oʼtkazish yuli bilan pul tizimini 

barkarorlashtirish mumkin boʼladi. 

Pul isloxotini oʼtkazish kuyidagi yullar bilan amalga oshirilishi lumkin.: 

Muomaladagi pul massasini kamaytirish maksadida, deflyatsiya kursi buyicha i 

pullarni yangi pullarga almashtirish: 

aholi va korxonalarning banklardagi jamgʼarmalarini vaqtincha (toʼliq ѐki qisman ) 

harakatsiz ushlab turish ( qotirib koʼyish): 

ikkala usulni birgalikda koʼllash yoʼli orqali pul islohotini oʼtkazish: bu yoʼl 

xalqaro amaliѐtda ―shok yuli‖ bilan davolash nomi bilan mashhurdir. Bu usul 

1948 yilda Gʼarbiy Germaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga 

oʼtishda qullanilgan. ―Shok yoʼli‖ bilan 

davolashda ish haqini ulashni toʼxtatib qoʼyish, ishlab chiqarishni qisqartirish, pul 

islohatini tkazish, ish urinlarini qisqartirish kabi kattik choralar kullanilishi 

gumkin. Masalan, Garbiy Germaniyada 1948 yilning iyunь oyida oʼtkazilgan pul 

islohatida aholining naqd pullari va jamgʼarmalari 6,5 yangi nemets markasiga 100 

eski reyxsmarka qilib almashtirildi. Аholining pul jamgʼarmalarini tulash 

vaqtincha tuxtatilgan, keyinchalik fakat 30 foiz atrofida tulangan va har bir kishiga 

60 nemets markasi mikdorida nafaka ajratilgan. Natijada davlatning reyxe 

markasidagi qarzi , mamlakatda bu„tgan disbalans tugatilgan va shu yul bilan 

inflyatsiyaning usish templari tuxtatilgan.―Shok yuli‖ bilan davolash Yaponiyada 

1949-50 yillarda oʼtkazilgan va u ―Dodj rejasi‖ degan nomny olgan.Bu rejaga 

asosan Yaponiyada inflyatsiyaga karshi juda kattik chora-tadbirlar amalga 

oshirilgan.Erkin bahoga utish bilan bir vaqtning uzida yer islo^ati oʼtkazildi, 

byudjet kamomadini yukotish yullari ishlab chikildi. Yaponiyada mavjud zarar 

---

bilan ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan beriladigan subsidiya bekor kilindi, 

korxona, tashkilotlarga kredit berish shartlari mukammallashtirildi, axoli 

jamgʼarmalari ishlatilmasdan kotirib KUYILDI.Iqtisodni ―shok yuli‖ bilan 

davolash Sharkiy Yevropa mamlakatlari -Yugoslaviya, Polьsha kabi 

mamlakatlarda xam kullanilgan. ―Shok yuli‖ bilan davolash iqtisodiy siѐsati 1989 

yilning oxirlarida Polьshada kulanilgan bulib, ish haki vaqtinchalik kotirib 

kuyilgan xolda , baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlariga kelib 

Polьshada tovarlar mul-kulchiligi vujudga kelib boshladi va tovarlar bahosining bir 

necha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sekinlashishiga erishildi. 

Polьshada bu iqtisodiy tadbirning oʼtkazilishi axolining yashash sharoitini ancha 

qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini kupaytirdi. 

2.2. Davlatning anti-inflyatsion siyosati. 

Pulning qadrsizlanish darajasi alohida olingan mamlakatda har xil boʼlishi 

mumkin. Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq va u tez oʼtishi, 

iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali 

va ―davolash‖ ham koʼproq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971 - 1984 

yillarda baholar oʼsishi surʼatlarni oladigan boʼlsak, u rivojlangan mamlakatlarda 

4,9% dan (Germaniya), 71% (Jazoir) gacha bulsa, rivojlanaѐtgan mamlakatlarda 

8,5% dan (Xindiston), 153% ga (Аrgentina) yetgan. Inflyatsiyaning namoѐn 

boʼlishi har bir mamlakat iqtisodining rivojlanish darajasiga, milliy xujalik 

faoliyatiga va xususiyatiga, milliy anʼnalariga, mintakaviy, iqtisodiy va siѐsiy 

rivojlanish xususiyatlariga boglik. 

Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga 

olib uni kuyidagi guruhlarga bulish mumkin. 

Birinchi guruhga rivojlanaѐtgan Lotin Аmerika mamlakatlari -Аrgentina, 

Braziliya, Peru kabilar kiradi. Bu davlatlarga surunkali davlat byudjeta defitsiti, 

iqtisodiy muvozanatning yukligi asosiy va oborot fondlar kiymatining doimo 

indeksatsiya kilinishi, milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib 

borishi pul qadrsizlanishining omillari hisoblanadi. 

Bu mamlakatlarda surunkali byudjet defitsitini emissiya yuli bilan moliyalashtirish 

natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir necha ming foizga yetishi kuzatilgan. 

Аrgentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini yemirib tashlashi 

natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir kecha million pul birligi zarur 

boʼlgan. 

1983 yilda iyungacha, yaʼni muomalada eski peso boʼlganda Аrgentinada bir juft 

tufli yetti million peso, yengil mashina sotib olish uchun bir necha milliard peso 

kerak boʼlgan. 

Bu hol hisob-kitoblarni olib borishda, pul muomalasida juda katta qiyinchilik 

tugʼdirgan. Bir necha marta utkazilgan denominatsiyalar pul qadrsizlanishini 

toʼxtatishga asos boʼla olmagan. Lotin Аmerikasi mamlakatlarida boʼlgan 

inflyatsiya darajasini baholar indeksidan ham kurish mumkin. Bu mamlakatlarda 

baholar indekslari bir necha sonlardan iborat boʼlgan. Masalan, Chilida 1971-1984 

yillarda bahodar indeksi 842162 ѐki bu kursatkich shu yillarda baholar 8,4 ming 

marta oshganink, Аrgentina uchun shu indeks 436432250, bu baholar 436 ming 

marta oshganini bildiradi. Yuqoridagi jadval maʼlumotlari kursatib turibdiki, 1990 

---

iilda Nikaraguada tovarlar bahosi 8500%, Peruda - 8291,5%, Braziliyada - 

2359,9% ga oshgan. 

Ikkinchi guruh mamlakatlar: Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi 

mamlakatlarda ham iqtisodiy muvozanatning yukligi, moliyaviy siѐsatdagi 

kamchiliklar - defitsitni moliyalashtirish, xalk-xujaligiga KUP kreditlar ajratish 

inflyatsiyani boʼlishini taʼminlamokda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli 

xarakterga ega bulib, baholarning yillik oʼsishi 30-40%. atrofida, baʼzida undan 

yuqori boʼladi. Inflyatsiya surʼatiga karab jamrarmalar, tulovlar buyicha 

indeksatsiya utkazib boriladi, ishsizlik oshib bormokda. 

Uchinchi guruhga: Xindieton, Indoneziya, Pakiston, Tailand, Filippinlar kabi 

mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda cheklangan iqtisodiy muvozanat mavjud 

budib, eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori. Yillik inflyatsiya surʼati 5-20% 

atrofida va kisman indeksatsiya utkazilib turiladi. 

Toʼrtinchi guruh davlatlar - Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Baxreyn, 

Аrabistonda - iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya surʼatlarining 

sustligini kursatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil kiladi va uni 

sudraluvchi inflyatsiya deb karat mumkin.Bu mamlakatyarda tovarlar v.a xizmatlar 

bahosi oshishi ustidan kattik nazorat olib boriladi. Ishsizlik boshka mamlakatlarga 

nisbatan kam, iqtisodi rivojlangan bozor sharoitida boshkariladi. Eksport hajmi va 

chet el 

valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini olishda katta rolь 

uynaydigan omil hisoblanadi. 

Oʼzbekistondagi inflyatsiya bu mustakil Oʼzbekiston zaminida vujudga kelgan 

inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobik SSSR da yuzaga kelgan. Bu 

inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshkaruvida iqtisodga nisbatan 

siѐsatga kup eʼtibor berganidadir. Natijada ishlab chikarish surʼtlari tushib ketdi. 

Tovar kamѐbligi yashirin jaraѐn bulib, tovarlarni ishlab chikarish uchun kup 

xarajat kilinsada (xom-ashѐlarning narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda 

sotilgan. Fark davlat byudjetidan koplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin 

baholarga utish natijasida (ozik; 

ovkat va ѐkilgi resurslardan tashkari) inflyatsiya yuzaga otilib chikdi va tez 

surʼatlar bilan rivojlanib ketdi. 

Shu tufayli Uzbekistondagi inflyatsiya sobik ittifoq davrida yuzaga kelgan 

inflyatsiyaning koldigidir va uni davolash uzok vaqtni talab kiladi. Sobik ittifo 

davrida, jumladan Uzbekistonda 90 - yillardagi inflyatsiyasining asosiy sabablari - 

iqtisodiy muvozanatning yukligi, ishlab chikarish surʼatlarining tushib ketishi 

natijasida rejali iqtisodiѐtdagi inkiroz; 

-maxsulotlar sifatining, mehnat unumdorligining pastligi; 

-ishlab chikarishda xarajatlar salmogining oshib ketishi, behuda sarflar, iqtisod 

printsiplariga rioya kilmaslik va boshkalar hisoblanadi.. 

Undan tashkari rivojlangan bozor sharoitiga utmasdan turib baholarning 

erkinlashuvi, tovar massasi ustidan baʼzi bulimlarining yakka hukmronlik 

urnatishi, baholarni xoxlagacha boshkarish, kredit, moliya siѐsatlarining notugri 

odib borish, iqtisodning ―dollarlashuvi‖, ―rublь zona‖ sining yemirilishi, valyuta 

---

tushumlari va milliy boylikning chetga okib ketishi va boshkalar inflyatsiya 

jaraѐnining yana rivojlanishiga olib kelgan. 

Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy taʼsir 

kursatadi. 1. Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi: 

-ishlab chikarish hajmi tushib ketadi baholarning oshib borishi ishlab chikarish 

istikbollariga tugonok boʼladi. 

-kapitalning asosiy kismi ishlab chikarishdan savdo (muomala) sohasiga, 

vositachilik sohasiga okib utadi. Chunki ishlab chikarishdan kura savdo sohasidagi 

kapital tezrok va koʼproq foyda keltiradi; 

baholarning uzgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, 

kimmat boʼlganda sotish jaraѐni, tovar zaxiralarini yashirish jaraѐnlari avj oladi; 

-kredit berish jaraѐnlari cheklangan boʼladi. T^arz oluvchilar kupayadi-yu, karz 

beruvchilar soni kiskaradi, chunki karz bergan yutkazishi mumkin; 

-davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va h.k. 2. Аholining kam daromad 

oluvchi kismining sotsial jihatdan ahvoli ѐmonlashadi. Ularning real daromadlari 

kamayadi. Nominal daromadning baholar oʼsishidan tushib ketishi natijasida 

aholining haѐt darajasi pasayadi. Аyniksa, nafaka, davlat tashkilotlaridan maosh 

oluvchilarning ahvoli kiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya aholi jamgʼarmalarininig 

qadrsizlanishiga olib keladi. Baʼzida inflyatsiya aholi baʼzi katlamlarining (savdo-

sotik sohasida) boyishiga olib keladi. 

Davlat aholining daromadlar darajasini tenglashtirish maksadida daromad va 

soliklarni indeksatsiya kilib boradi. 

Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va itisodiy 

jihatdan karama karshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat 

inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barkarorlashtirish chora - tadbirlari 

ishlab chikadi. Inflyatsiyaga karshi kurashning asosiy shakllari: pul islohati va 

inflyatsiyaga karshi siѐsat hisoblanadi. 

2.3. Inflyatsiyani jilovlash va uni bartaraf qilish yoʼllari. 

Davlatning aksilinflatsiya siѐsati asosan muomaladagi ortiqcha pulni olishdan, pul 

emissiyasini toʼxtatishdan iborat boʼladi. Iqtisodiѐtda ortiqcha pul hosil boʼlganda, 

pul massasi qisqartiriladi. Narxlar pul miqdoriga bogʼliq boʼlar ekan, uning 

qisqarishi talabni kamaytirib, narxlarning oʼsishini sekinlashtiradi. Davlatning 

aksilinflatsiya siѐsatining muhim yoʼnalishidan biri bu iqtisodiѐtning real sektorini 

ragʼbatlantirishdan iborat. Chunki iqtisodiѐtning real sektori xilma-xil mahsulot va 

xizmatlar ishlab chiqarish boʼlganidan u iqtisodiѐtning asosiy tayanch nuqtasi 

hisoblanadi. Real sektorda yaratilgan barcha neʼmatlar ayirboshlanadi, 

taqsimlanadi va isteʼmol etiladi. Koʼrinib turibdiki, bunday harakat uzluksiz yuz 

beradi. Yaʼni takror ishlab chiqarishni yuzaga chiqaradi. Shu bois iqtisodiѐtning 

real sektorini pulning aylanma harakatisiz tasavvur etib boʼlmaydi. Chunki 

iqtisodiѐtda doimo pulga qoʼshimcha talab paydo boʼladi. Bunday sharoitda pul 

zaxiradan chiqib oborotga kiradi va real sektorga xizmat qiladi. Iqtisodiѐtda pulga 

talabning qondirilishi real sektordagi ishlab chiqarishni kengaytiradi va iqtisodiy 

oʼsishni taʼminlashga xizmat qiladi. Shuning uchun davlat pulning qadrini 

mustahkamlash chora-tadbirlarini koʼradi. 

---

Inflatsiyaga qarshi aniq oʼylangan siѐsat oʼtkazish milliy valyutani 

mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Bu siѐsat eng avvalo inflatsiya 

darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish 

darajasi ustidan qatʼiy nazorat oʼrnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar 

qoʼllash hal qiluvchi ahamiyatga ega boʼladi. 

Shu orqali pulning qadrsizlanishida maqbul surʼatni tanlashga erishiladi. 

Inflatsiyaga qarshi siѐsat negizini pul miqdorining oʼsishini tovarlar va xizmatlar 

miqdorining tegishli darajada oʼsishi bilan bogʼlab olib borishga qaratilgan 

tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun mollar yetarli boʼlmagan 

holda aholi qoʼlida pulning ortiqcha koʼpayib ketishi inflatsiyaning yanada avj olib 

ketishiga sabab boʼladi. Pul 

miqdori bilan birga narxlarning ham tobora oʼsib borishi muqarrar ravishda, uzoq 

davom etadigan giperinflatsiyani keltirib chiqaradi. Bu, oʼz navbatida, milliy ishlab 

chiqarishning izdan chiqishi, aholi keng tabaqalarining qashshoqlashishi va butun 

ijtimoiy tizimning barbod boʼlishi xavfini tugʼdiradi. 

Tovarlar taqchilligi mavjud boʼlib turgan hozirgi bosqichda giperinflatsiyaning 

oldini olish uchun aholi isteʼmol fondining oʼsishini ishlab chiqariladigan 

mahsulot, koʼrsatiladigan xizmatning moddiy hajmi koʼpayishiga bevosita bogʼliq 

qilib qoʼyish zarur boʼladi. Ichki bozorni mollar va xizmatlar bilan toʼldirish, 

muomalaga oʼrinsiz ortiqcha pul chiqarilishiga yoʼl qoʼymaslik, milliy valyuta 

barqarorligini taʼminlash va xalq turmush darajasini oʼstirishning muhim shartidir. 

Soʼmning barqarorligini taʼminlashda naqd pul emissiyasining oʼsishiga, aholi 

qoʼlida pulning harakatsiz turib qolishiga yoʼl qoʼymaslik birinchi darajali 

ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan pul miqdorining oʼz vaqtida 

qaytarilishiga erishish, mahsulot ishlab chiqarishning oʼsishi taʼminlamagan 

korxonalarga kreditlar berilishiga yoʼl qoʼymaslik choralari koʼrilishi kerak. 

Inflatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valyuta almashuv kursining 

barqarorlashuviga erishishdir. Bu, oʼz navbatida, import narxlarning 

barqarorlashuviga olib keladiki, natijada ichki bozordagi narxlar oʼzgaradi. 

Valyuta birjalarida valyuta operatsiyalarining barcha turlari uchun talab va taklif 

natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valyuta kursi 

barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir. Milliy valyuta kursi barqarorligini 

taʼminlashning navbatdagi sharti dastlabki bosqichda valyutani naqd pulsiz 

almashtirish hajmini koʼpaytirishga ustunlik berishdir. Istiqbolda esa bu sohadagi 

siѐsat banklararo valyuta birjasidagi oborot miqdorini korxona va fuqarolar oʼz 

pulini xohlagan miqdorda xohlagan valyutaga erkin almashtirish imkoniyatini 

beradigan darajaga yetkazishga qaratiladi. Bunga erishishda 

milliy ishlab chiqarishda eksport ulushini kengaytirish bilan birga, Prezident Islom 

Karimov taʼkidlaganidek, «milliy valyutamizning joriy operatsiyalar boʼyicha 

erkin almashuvini, yaʼni konvertatsiyasini taʼminlash uchun barcha zaruriy shart-

sharoitlarni yaratish» alohida ahamiyatga ega. Bu sharoit yaratilishi natijasida 

erkin almashuv amalga oshmoqda. Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora 

va tadbirlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv 

kursining barqarorlashuviga, uning xarid qilish quvvatining oshishiga ijobiy taʼsir 

koʼrsatdi. 

---

Mamlakatimizda oʼtkazilaѐtgan nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy sohalardagi 

islohotlardan ham asosiy koʼzlangan maqsad barcha oʼzgarishlarning natijasi va 

belgisi milliy valyutamiz – soʼmimizni mustahkamlash, uni bosqichma-bosqich 

jahonning kuchli valyutalari bilan konvertatsiyalashga, yaʼni erkin almashuviga 

erishishdir. Chinakam talab va taklif asosida vujudga keladigan erkin bozor 

narxlarining amal qilishi bozor iqtisodiѐtining gʼoyat muhim boʼgʼini boʼlib, bu 

boʼgʼin mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan isteʼmolchilarning oʼzaro jips 

taʼsirini taʼminlaydi. 

Pulning baquvvatligiga erishishga qaratilgan davlat dasturlari: 

• ichki bozorni isteʼmol mollari bilan toʼldirish; 

• davlat xarajatlarini keskin qisqartirish, qatʼiy moliya, bank-kredit 

siѐsatini oʼtkazish; 

• eksport imkoniyatlarini keskin kuchaytirish; 

• ortiqcha pul emissiyasiga, yaʼni pul bilan taʼminlanmagan ortiqcha pul 

muomalada boʼlishiga yoʼl qoʼymaslik. 

Pulning qadrini mustahkamlashni taʼminlashning vositalari: 

• mamlakatning oltin zaxirasi bilan; 

• mamlakatning butun boyligi bilan; 

• tovar massasining hajmi va tarkibi orqali; 

• talab va taklif oʼrtasidagi nisbatni tartibga solish orqali; 

• narx-navoni tartiblash orqali; 

• pul muomalasi qonunidan foydalanish orqali. 

XULOSА 

Inflyatsiya-pulning qadrsizlanishi, xarid qobiliyatining pasayishidir. 

Inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas, balki bir nechta boʼlib oʼzaro 

mahkam bogʼlangan boʼladi va narx-navoning koʼtarilib borishi bilangina namoѐn 

boʼlib qolmaydi narx-navoga taalluqli oshkora inflyatsiya bilan bir qatorda yashirin 

ѐki boʼgʼilgan inflyatsiya ham boʼladiki, bu avvalo tovarlar tanqisligi, sifatining 

ѐmonlashib borishi bilan namoѐn boʼladi. Inflyatsiya soʼzining tom maʼnosi 

lotinchadan tarjima qilganda «doʼmbayish», «shishish», yaʼni oʼsib boradigan 

tegishlicha tovar massasi bilan taʼminlanmagan ortiqcha qogʼoz pullar bilan 

muomala kanallarining toʼlib-toshishi, degan maʼnoni beradi. Inflyatsiyaning 

sabablari har xil. Inflyatsiya asosida odatda pul talabi bilan tovar massasining bir-

biriga nomutanosibligi ѐtadi-tovarlar va xizmatlarga boʼlgan talab tovar aylanishi 

hajmidan oshib ketadiki, bu narsa tovar ishlab chiqaruvchilar va uni yetkazib 

beruvchilarning sarf-xarajatlari qanchaligidan qatʼiy nazar narx-navoni 

koʼtarishlari uchun sharoit yaratib beradi. Davlat byudjetining yetishmasligi 

(davlatning sarf-xarajatlari daromadidan oshib ketadi), xaddan tashqari 

investitsiyalash (investitsiyalar hajmi iqtisodiѐt imkoniyatlaridan ortib ketadi); 

ishlab chiqarishning oʼsishiga va mehnat unumdorligining koʼtarilishiga qaraganda 

ish haqining koʼproq oʼsib borishi; davlat narxlarining ixtiѐriy suratda belgilanishi; 

boshqa omillar talab bilan taklif oʼrtasidagi nomutanosiblikka, daromadlarning 

isteʼmol sarflaridan oshib ketishiga olib borishi mumkin. 

Birinchidan, markaziy bankning pul siѐsatini notoʼgʼri yuritishi natijasida 

muomalada tovarlar bilan taʼminlanmagan ortiqcha pul 

---

massasi paydo boʼladi. Maʼlumki iqtisodiѐtda shunday muammolar paydo 

boʼladiki, bularni hal etish qisqa muddatli pul siѐsatini oʼtkazishni: foiz meʼѐrini 

tartibga solish va u orqali investitsiya talabini tartibga solish amalga oshiradi. 

Chunonchi, iqtisodiѐtda pasayish boʼlishining oldini olish ѐki fond birjasiga 

aktsiyalar kursi tobora tushib borishini toʼxtatish uchun markaziy bank pul taklifini 

koʼpaytira boshlaydi, bu narsa foiz meʼѐrini pasaytiradi va investitsiya talabini 

oshiradi. 

Ikkinchidan,byudjet tanqisligi muqarrar ravishda inflyatsiyaga olib boradi. Biroq, 

uning surʼatlari byudjet tanqisligini qoplashning qanday tashkil etilishiga bogʼliq 

boʼladi. +aerdaki, markaziy bankka moliya vazirligining bir boʼlagi deb 

qaraladigan boʼlsa va toʼgʼri pul strategiyasi boʼlmasa, oʼsha yerda tanqislikni 

qoplash uchun pul emissiyasi yoʼli bilan mablagʼ beriladi, bu narsa inflyatsiyaning 

keskin tezlashishiga olib keladi. 

Boshqa bir variant-hukumatning markaziy bankdan muntazam zaѐmlar olib 

turishidir. Bu holda inflyatsiya baribir boʼlaveradiyu, lekin bir muncha sekinlik 

bilan va bir qadar madaniy shakllarda boʼladi. 

Uchinchidan, iqtisodiѐtni xarbiylashtirish loaqal uch xil inflyatsion natija kelib 

chiqishiga yoʼl ochadi. Chunonchi, harbiy sanoat majmuasini haddan tashqari 

rivojlantirish davlat byudjetining xarajatlar qismida doimo keskinlikni keltirib 

chiqaradi. Tanqislik paydo boʼladi, undan keyin esa inflyatsion tazyiq yuzaga ham 

vujudga keladi. 

Toʼrtinchidan, bozorlarni monopollashtirish inflyatsiya jaraѐnining jadalligiga 

taʼsir koʼrsatadi. +aerdaki, bozorni monopollashtirish yuqori darajaga yetgan 

boʼlsa, oʼsha iqtisodiѐtda 

inflyatsiyaning jadallashishi amaliѐtdan maʼlum. Shubhasiz, inflyatsiyaning paydo 

boʼlishiga monopoliyalarning aloqasi yoʼq, lekin ular inflyatsiyani faollik bilan 

davom ettirib, kuchaytirib boradi. Monopoliyalar bozordagi ustunlik holatini 

saqlab qolish uchun narx-navoni yuqori belgilab, shu darajada ushlab turishga 

intilish bilan bir qatorda tovarlarni ishlab chiqarish va taklif etishni ham 

kamaytirishga harakat qiladi. Bu narsa umumiy talab va taklif nisbatiga ѐon taʼsir 

oʼtkazadi va bular oʼrtasidagi uzilishni kuchaytiradi. 

Beshinchidan, inflyatsiyaga tashqi iqtisodiy omillar taʼsir qiladi. Masalan, xomashѐ 

va energiya tashuvchilar bahosining koʼtarilishi inflyatsiya mexanizmiga yangi 

turtki beradigan mahallarda inflyatsiyaning jahon savdosi kanallaridan oʼtib borishi 

koʼzda tutilmoqda. Eng yuqori foiz stavkasining hajmida chegaradan oʼtib 

keladigan qisqa muddatli sarmoyalar oqimi ham kattagina inflyatsiya havfini 

tugʼdiradi. 

Korrelyatsion-regression tahlil asosida quyidagi asosiy natijalar olindi: 

1. 2012 yilning birinchi yarmida isteʼmol narxlari indeksi 3,4% ni tashkil etdi, 

oʼtgan yili bu koʼrsatkich 3,6% edi. Isteʼmol bozoridagi inflyatsiya asosan 

xizmatlarga boʼlgan tariflar oshishi hisobiga shakllandi. Inflyatsiya darajasiga 

koʼproq chiqimlar inflyatsiyasi (isteʼmol narxlari umumiy oʼsishining 33,1% ishlab 

chiqarishdagi chiqimlarning oʼsishi hisobiga), ish haqining oshishi (25,3) hamda 

inflyatsion kutish (21,5) koʼproq taʼsir koʼrsatdi. Demak, inflyatsiyaning 

shakllanishida yuqorida koʼrsatilgan uchta omilning ulushi qariyb 80% ni tashkil 

---

etdi. Аyirboshlash kursi, pul massasining oʼsishi va boshqa omillarning ulushi esa 

qariyb 20% ni tashkil etdi. 2. 2012 yilning birinchi yarmida sanoat mahsulotlarini 

ishlab chiqaruvchilar narxlarining indeksi 5,3% ni, jumladan qurilish materiallari 

sanoatida 18,3% ni, rangli metallurgiyada 12,3% ni va mashinasozlik va metallga 

ishlov 

berishda 11,0% ni tashkil etdi. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarining 

narxlari oʼsishiga ish haqiningoshirilishi (sanoatda narxlarning umumiy oʼsishiga 

taʼsir qilish ulushi 23,7%), energiya tashuvchilari narxlarining koʼtarilishi (23,4%) 

kuchli taʼsir koʼrsatdi. 3. Transport xizmatlariga tariflar indeksining qiymati 

6,4%ni, jumladan yuk transporti boʼyicha 7,8% ni va yoʼlovchi transporti boʼyicha 

2,3% ni tashkil etdi. Transport sohalari orasida tariflarning sezilarli oʼsishi temir 

yoʼlda (9,3%) va truboprovod transportida (7,3%) qayd etildi. Tariflar oʼsishining 

yuqori koʼrsatkichi aloqa xizmatlarida qayd etildi – 11,5%, shu jumladan yuridik 

shaxslar uchun 2,4% va aholi uchun 15,1% ga oshdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati. 

1. Karimov I.А―Uzbekistan po puti uglubleniya ekonomicheskix reform‖-

T.:Uzbekistan,1995. 

2. Karimov I.А. Stabilьnost i reformы: Stati i vыstupleniya‖-M.:Paleya,1996 

3. Zakon Respubliki Uzbekistan ―O Sentralьnom banke‖ . 

4. Zakon Respubliki Uzbekistan ― O bankax i bankovskoy deyatelьnosti‖. 

5. Instruktsii Sentralьnogo banka i kommercheskix bankov respubliki. 

6. Kommercheskie banki. Rid E., Katter R., Till E., Smit R. M., Progress. 1992. 

7. Yakovlev N.Ya. Senoʼ i senoobrazovaniya. Uch.posobie. 2-e izd. – M.: 

Marketing, 2000.-100 s. 

8. Vaxobov А. va boshk. Xalkaro moliya munosabatlari.-T.: Shark, 2003-400 b. 

9. Kondrashov G.D. Mexanizm finansov i sen v reguliruemoy roʼnochnoy 

ekonomike.-M.:Klassika plyus, 2000-281 s. 

10. Malikov T., Olimjonov O. Moliyaviy menejment.-T., 1999.-103 b. 

11. Tomas T., Negl, Rid K.Xolden. Strategiya i taktika senoobrazovaniya.-SPb.: 

Piter, 2001.-169 s.