Osmon jismlarining tortishish kuchlari ta’siridagi harakati. Reja

Osmon jismlarining tortishish kuchlari ta’siridagi harakati.

Reja.

1. 
   Kosmik tezlikva orbitalarning shakli. Planetalar harakatidagi cheklanishlar.
   

1. 
   Neptunning kashf etilishi. Ko’tarilishlar.
   

1. 
   Yerning massasiniva zichligi. Osmon jismlarining masasini aniqlash.
   

1. Nyuton(1643-1727) Oy harakatlarni kuzatishlarga asoslanib va planetalar harakatining Kapler kashf etgan qonunlarning davomi qilib, butun olam tortishish q qonunini aniqladi.

Bu qonunga asosan, koinotdagijami jismlar bir-biriga masalarning ko’paytmasiga tog’ri proporsional va oralaridagi masofalarning kvadratiga teskari proporsional

Bo’lgan kuch tortiladi.

Buyerda m₁ va m₂- ikki jismning massasi r-ular orasidagi masofa, G-gravitatsion doimiysideb atalgan proporsionalli koyfisenti. Butun olam tortishish qonuni planetalar va Quyosh atrofidagi harakatni yo’ldoshlarni planetalar atrofidagi harakatni, qo’shloq va parlell yulduzlarning umumiy markazi atrofidagi harakatni tushuntiradi.

Jism ma’lum tezlikda o’zi tortilib turgan markaz atrofida aylana chizadi. Bunday tezlik birinch kosmik yoki doimiy tezlik deyilib, Yerning suniy yo’ldoshlar sifatidagi jismlar suniy yo’ldoshlari sifatidagi jismlar shunday tezlik bilan uchiriladi. Yerning sirtiga aylanma orbita uchun birinchi kosmik tezlik 8 km/s ega.

Uranning harakatidagi chetga chiqishni bizga ma’lum planetalar keltirib chiqaradigan chekinishlar tushuntrib bermasa, demak Urandahali kashf etilmagan jismlar tortish kuchi ta’sir ko’rsatmoqda, degan farazniLevere(Fransiyadava Adims (Angliyada) o’rtacha tashlanadigan Ular deyarli bir vaqtda o’zining tortishi bilan bunday chetga vujudga keltirayotgan noma’lum jismlarning Urandan keyin qayerda bo’lishini hisoblab chiqdilar.

Ko’tarilishlar zaralar o’zaro tortishishi natijasida jism shar shaklini olshga intiladi. Shuning uchun quyosh planetalar ularning yo’ldoshlari va yulduzlarning shakli shar shakliga yaqin. Jismlarning o’z o’qi atrifida aylanishi ularning epsilonga aylanish o’qi bo’yicha siqilishiga olib keladi. Boshqa jism tortishi jism planetaning ma’lum nuqtasida vamarkazga vijudga keladigan tezlanishlar farqi ko’tarilish tezlanishi deyiladi.Quyosh ham yerda ko’tarilishlar vapasayishlar keltiradi lekin ular Oynikiga nisbatan kuchsiz bo’ladi Oyning yer atrifida aylanishidan ko’ra Yerning o’z o’qi atrofida tezroq aylanishi sababli ko’tarilish cho’qisiniOy o’ziga tortadi suv bilan okeanning qattiq tubi o’rtasida ishqalanish yuz beradi.Natijada ko’tarilish ishqalanishi deb ataladigan hodisa yuz beradi.

Agar jismlarga birinchi kosmik tezlikdan marta katta (11,2km/s) tezlik.Yerning orbita bo’yicha o’rtacha tezligi 30 km/s.Yer orbitasi shakli aylanga yaqin, demak yerning orbitadagi tezligi Quyoshdan yergacha bo’lgan masofadagi parobolik tezlik  ga teng 

Kapler qonunlarini faqat alohida qilib olgan ikkita jismning o’zari tortishish kuchi ta’sirida vijudga keladigan harakatlari qaraliyaotgandagina aniq bajariladi. Kapler qonunlariga qatiy bo’ysinib yuz beradigan harakatdan chetga chiqishlar chekinishlar deyilad. Quyosh sistemasidagi chekinishlar uncha katta emas,chunki har bir planetaning quyoshga tortilishi boshqa planetalarga tortilishidan ancha kuchli.Quyosh sistemasida eng kuchlu chekinishlarni massasi Yernikidan taxminan 300 marta ortiq bo’lgan Yupiter vijudga keltirildi.

Neptunning kashf etilishi fan erishgan eng asosiy yutuqlardan biri tabiatni bilish cheklanmaganni ko’rsatuvchi dalillardan biri Neptunning mavjudligini jablash yo’li bilan “qalam uchida” kashf etish bo’ldi.

Saturundan keyin joylashgan va ko’p asirlar davomida planetalardan oxirgisi deb kelingan Uran planetasini XVIII asrning oxirida B.Gorshel’ kashf etgan edi.Nyuton Kaplerning uchinchi qonunini aniqrog’I formulasi qo’yidagicha ekanini isbotladi.

Bu yerda M₁ va M₂ ma’lum osmon jismlari, m₁ va m₂ ularga tegishli yo’ldoshlarning massasi. Jumladan planetalar Quyoshning yo’ldoshlari hisoblanadi. Biz ko’ramizki bu qonunning aniqroq formulasi taqribiysidan masalarni o’z ichiga olgan ko’paytmalar borligi bilan farqlanadi. Agar M₁-M₂=M₀ Quyoshning massasi, m₁ va m₂ esa ikki planetaning massalari bo’lsa, u holda  nisbat birdan farq qiladi chunki m₁ va m₂ quyosh massasiga qaraganda juda kichik miqdorlardir.Bunda aniq formula tarkibiysidan farq qiladi.Yer massasi bilan ifodalangan Quyosh massasi ana shu formula yordamida aniqlanadi. Quyoshning massasi 333.000 yer massasiga teng.

Yo’ldoshi bo’lmagan planetalarning massasi ularning kuchlari ta’sirida qo’shni planetalar harakatida, shuningdek kometalar, asteroidlar yoki kosmik aparatlar harakatida vijudga kelayotgan chiqinichlarga qarab aniqlanadi.

Bu yerning o’z o’qi atrofida aylanish sekinlashtirishda va sutkalar vaqt o’tishi bilan uzunlashadi. Quyosh ta’sirida Merkuri va Venera vujudga keladi kuchli ko’tarishlar aftidan o’z o’qi atrofida juda sekin aylanishga sabab bo’ldi 

 Yerning massasi va zichligi butun olam tortishish qonuni osmon jismlarining eng zarur xarakteriskalardan biri-massasi, xususan yerning massasi ham aniqlashga imkon beradi.Haqiqatdan butun olam tortishish qonuniga binoan,erkin tushish tezlanishi.

Bu formulaga g=9,8 m/s2 G=6,67 10-11 H m2/kg2 R0=6370 km qo’llab

Yer massasi M=6 1024kg ni topamiz. Yerning massasini va hajmini bilgan holda uning o’rtacha zichligini hisoblash mumkin U 5,5 103 kg/m3 ga teng. Biroq yerning zichligi ichkariga tomon orta borishi temir va boshqa og’ir elementlar miqdorining ko’payishi hisobiga shuningdek bosimning ortishi hisobigs yuz berdi.

 Osmon jismlari massasini aniqlash. 

Nyuton Keplerning uchinch qonunining aniqroq formulasi quyidagicha ekanligini isbotladi.


bu yerda M₁ va M₂ –ma’lum osmon jismlarinig masalari, m₁ va m₂ ularga tegishli yo’ldoshlarning masalari.

Keplerning aniqlasshtirilgan uchinchi qonuni,yo’ldoshalri bo’lgan planetalarning massasini va quyosh masasini aniqlashga imkon beradi.

Oyning yer atrofidagi harakatini yerning quyosh atrofidagi harakatiga solishtirib quyidagi ko’rinishfda formulani yozamiz:

Tenglamadan quyidagi nisbatni topamiz:

Quyoshning massasi 33300 yer massasiga teng. Yo’ldoshi bo’lmagan planetalarning m,assasi ularning torteishish kuchalri ta’sirida qo’shni planetalar harakatida vujudaga kelayotgan chekinishlarga qarab aniqlanadi.