O‘lchash tajriba yo‘li bilan moddiy obyektlarning ixtiyoriy miqdoriy tavsiflarini olish

O‘lchash – tajriba yo‘li bilan moddiy obyektlarning ixtiyoriy miqdoriy tavsiflarini olish. O‘lchash jarayoni o‘zida maxsus texnik vositalar yordamida tajriba orqali fizik kattaliklarning qiymatlarini topish jarayonini namoyon etadi. Ko‘pgina hollarda o‘lchash jarayonida o‘lchanayotgan kattaliklarni son qiymati 1 ga teng va fizik kattalikning birligi yoki o‘lchov birligi deb ataluvchi boshqa kattaliklar bilan solishtirish amalga oshiriladi. O‘lchash natijasi – bu kattalikni o‘lchash natijasida, masalan uni o‘lchov birligi bilan solishtirish orqali topilgan son qiymati. O‘lchashning asosiy tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: R ( Q / q (1.1) bu yerda Q – o‘lchanayotgan fizik kattalik; q – o‘lchov birligi; R – o‘lchash natijasi yoki o‘lchanayotgan kattalikning son qiymati. Fizik kattalikning birligi – fizik kattalikning bir xil tabiatli fizik kattaliklarni miqdoriy baholash uchun asos sifatida qabul qilingan o‘lchami. Fizik kattaliklarning birliklarini xalqaro masshtabda unifikatsiyalash maqsadida Xalqaro birliklar tizimi SI yaratilgan.
O‘lchash vositalari va ularning elementlari O‘lchash vositalari boshqa texnik qurilmalardan farqli ravishda meyorlashtirilgan metrologik xossalarga, ya’ni o‘lchash natijalarining aniqligi va ishonchligini belgilovchi xossalar va kattaliklarning ma’lum son qiymatlariga ega. O‘lchash informasiyasi signalini kuzatuvchi bevosita qabul qilishiga qulay shaklda chiqaruvchi o‘lchash vositasi o‘lchash asbobi deb ataladi. O‘lchash asbobidan foydalanib kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qishi yoki hisoblashi mumkin. O‘lchash asboblari analogli va raqamli bo‘ladi. Analogli o‘lchash asbobidagi ko‘rsatish o‘lchanayotgan kattalikning o‘zgarishini uzluksiz funksiyasi hisoblanadi. Raqamli o‘lchash asbobida ko‘rsatish o‘lchash informasiyasi signalini diskret o‘zgartirish natijasi hisoblanuvchi raqamli shaklda beriladi
Birlamchi o‘lchash o‘zgartirgichi – bu o‘lchanayotgan kattalik kirishiga ta’sir qiluvchi o‘lchash o‘zgartirgichi. Ko‘pincha bunday o‘zgartirgichlar datchiklardeb ataladi. Birlamchi o‘zgartirgichning bevosita o‘lchanayotgan kattalik bilan ta’sirlashuvchi qismi sezgir element deb ataladi.Ko‘rsatuvchi analogli o‘lchash asboblarining sanoq qurilmasi shkala va ko‘rsatkich (strelkali yoki yoritkichli) dan tashkil topadi. 1.1-rasmda o‘lchash asbobining shkalasi tasvirlangan. Shkaladagi raqamli qiymatlar qo‘yilgan belgilarraqamli yoki raqamlangan belgilar deb ataladi. Ikki qo‘shni belgilar orasidagi oraliqshkalaning bo‘limi deb ataladi. Ikki qo‘shni belgilar o‘rtasidagi oraliqqa to‘g‘ri keluvchi kattalikning qiymati shkala bo‘limining qiymati deyiladi.Teng bo‘lingan va bo‘limlarining qiymatlari o‘zgarmas bo‘lgan shkalalar teng o‘lchamli hisoblanadi.

O‘lchanayotgan kattalikning o‘lchash vositasini ruxsat etilgan xatoligi bilan meyorlashtirilgan qiymatlar sohasi o‘lchash asbobi yoki o‘lchash o‘zgartirgichining o‘lchash diapazoni deyiladi.Texnik asboblaridagi o‘lchash diapazoni va ko‘rsatish diapazonlari bir biriga mos keladi. Yuqori va quyi o‘lchash chegaralari deb ataluvchi o‘lchash diapazonining eng kichik va eng katta qiymatlario‘lchash chegaralari deb ataladi. Asboblarning shkalalari kabi o‘zgartirish diapazonlari ham bir tomonlama, ikki tomonlama va nolsiz bo‘ladi. Bir tomonlida – asbobning o‘lchash diapazonlaridan biri nolga teng bo‘ladi (masalan, 0...100 °Сshkala, 0,1...0 MPa shkala). Nolsiz shkalalardagi shkala chegaralarida nolli qiymat mavjud bo‘lmaydi (masalan, 200...600 °Сshkala). Ko‘rib chiqilgan misollardagi o‘lchash diapazonlari ko‘rsatish diapazonlari bilan quyidagicha mos keladi 100 °С, 0,1 MPa, 150 °С, 0,25 MPa va 400 °С.