Mavzu yuzasidan topshiriq

Mavzu yuzasidan topshiriq
2. Alloma qachon va qaerda tug'ilgan?
Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida kichik amaldor oilasida tug’iladi

3. Ibn Sino fikriga ko‘ra o'qituvchi qanday bo‘lishi kerak?

4. Ibn Sinoning qaysi asarlarini bilasiz?
Golografiyaning asosi.

Endi golografiyaning asosi bilan tanishishga o’taylik. Xo’sh, jism to’g’risidagi malumot (uning tasviri) qanday qilib qayd etiladi va qanday qilib tiklanadi? Buning uchun jismdan chiqayotgan to’lqin amplitudasi va fazasini qayd qilish va qayta tiklash zarur. Bu esa amalda mumkin. Chunki interferensiyada, intensivlikning taqsimoti interferensiyaga kiruvchi to’lqinlarning ham amplitudalariga, ham fazalariga bog’liq Shuning uchun ham faza, ham amplituda haqidagi ma'lu-motlarni qayd qilish uchun jismdan chiquvchi to’lqindan (jism to’lqini) tashqari, yorug’lik manbayidan boruvchi, unga kogerent bo’lgan to’lqindan ham (tayanch to’lqini) foydalaniladi.Golografiyaning asosiy g’oyasiga muvofiq, jism va tayanch to’lqinlari hosil qiladigan interferension manzaradagi intensivliklar taqsimoti rasmga tushirib olinadi. So’ngra, fotoplastinkada qayd qilingan qoraygan taqsimotlar yorug’lik difraksiyasi yordamida qayta tiklanib, jism bo’lmasa ham, uni o’rYorug’lik to’lqinlarining qutblanish mexanizmini yaxshiroq tasawur qilish uchun mexanik to’lqinlarning qutblanishi bilan tanishaylik.Bo’ylama to’lqinlar (tovush to’lqinlari) holida tebranish to’lqinning tarqalish yo’nalishi bilan mos keladi. Ko’ndalang to'lqinlar holida esa tebranish to’lqinning tarqalish yo’nalishiga perpendikular bo’ladi. Shu bilan birga to’lqinning tarqalish yo’nalishiga perpendikular bo’lgan yo’nalish cheksiz ko’pdir Qutblangan to’lqinni hosil qilish uchun quyidagicha tajriba o’tkazaylik. Yo’lida tirqishli to’siq qo’yilgan ko’ndalang to’lqin SO chilvir bo’ylab tarqalayotgan bo’lsin Garchi to’lqin harakat yo’nalishiga perpendikular bo’lgan barcha yo’nalishlarda tebranishi mumkin bo’lsada, AB tirqishga parallel bo’lgan to’lqinlargina to’siqdan o’tadi, boshqacha aytganda, shu yo’nalish bosh-qalariga nisbatan ustun bo’lib qoladi, ya'ni to’lqin qutblanadi. Agar to’siq va demak, tirqish ham 90° ga burilsa to’lqin tirqishdan o’tolmay so’nadi. Tajriba natijasi chilvirdagi to’lqin ko’ndalang, qutblanish esa ko’ndalang to’lqinlarga xos xususiyat ekanligini ko’rsatadi. Bo’ylama to’lqinlar tirqish qanday joylashishi-dan qafiy nazar, undan o’taveradi.Endi yorug’lik to’lqinlarining tabiatini aniqlash uchun yuqorida keltirilganga o’xshash tajriba o’tkazib ko’raylik. Yorug’lik to’lqini holida «tirqishli to'siq» vazifasini nima bajarishi mumkin, degan savol tug’iladi. Bu vazifani ba'zi kristallar, masalan, turmalin o’tashi mumkin. Bunday kristallar anizotropik xususiyatlarga ega bo’lganliklari uchun, yorug’lik tebranishining ma'lum yo’nalishidagisini o’tkazib, boshqalarini o’tkazmaydi. Boshqacha aytganda, ular yorug’likni qutblash xususiyatiga ega va shuning uchun ularni qutblagichlar deyiladi.

Yorug’lik tg’lqinining qutblanish xususiyatiga egaligi uning ko’ndalang to’lqin ekanligini isbotlaydi.Endi turmalin bilan tajriba o’tkazaylik. Buning uchun tabiiy yorug’lik turmalin plastinkaning optik o’qi O ga perpendikular ravishda yo’naltiriladi uning O optik o’qi undagi tirqish vazifasini o’taydi. Optik o’q deb, turmalinning tebranish so’nmay o’tadigan yo’nalishiga aytiladi). Birinchi turma-linni nur yo’nalishi atrofida aylantirib, undan o’tgan yorug’lik intensivligining o’zgarmaganligini ko’ramiz. Agar nurning yo’liga ikkinchi T2 turmalin plastinkani qo’ysak va uni nur yo’nalishi atrofida aylantirsak, o’tayotgan yorug’lik intensivligining o’zgarishi kuzatiladi. Ikkinchi turmalindan chiqayotgan nurning intensivligi turmalin plastinkalarning optik o’qlari orasidagi cc burchakka bog’liq bo’lib, tushayotgan yorug’lik intensivligi bilan fransuz fizigi E.Malyus (1775—1812) nomidagi qonun orqali bog’langan;bu yerda — ikkinchi turmalindan chiqayotgan, — ikkinchi turmalinga tushayotgan yorug’lik intensivliklari.Tabiiy yorug’lik ikkita dielektrikning (misol uchun havo va suv) chegarasiga tushganda bir qismi qaytadi, bir qismi esa sinib ikkinchi muhitda harakatlanadi. Bu nurlarning yo’liga turmalin plastinka qo’yib, ularning qisman qutblanganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Tajribalar qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikular bo’lgan tebranish singanida esa tushish tekisligiga parallel tebranish (strelkalar bilan ko’rsatilgan) ustunroq bo’lishini ko’rsatdi.Qutblanish hodisasi xalq xo’jaligidajuda keng qo’llaniladi. Bularga mexanik yuklanish natijasida vujudga keladigan elastik kuchlanish joylari-ni aniqlash, tovushni yozish va eshittirish kabi tez o’tadigan jarayonlarni o’rganish misol bo’ladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, ba'zi kristallar va organik moddalarning eritmalaridan qutblangan yorug’lik o’tganida qutblanish tekisligining burilishi kuzatiladi. Qutblanish tekisligini burovchi moddalar optik faol moddalar deyiladi. Bunday moddalarga kvars, shakarning suvdagi eritmasi va boshqalar misol bo’ladi. Aynan shu hodisadan optik faol moddalar eritmasining konsentratsiyasini aniqlashda keng foydalaniladi Keling , biz uchun hozir oddiy va har xillari bo'lgan televizor tarixiga bir nazar solib ko'raylik. Avval boshda katta va o'ta og'ir darajadagi televizorlar ixtoro qilingan va bu voqea o'ta e'tiborga molik bo'lgan. Buni qarangki, o'sha televizorlar rangdor ham emas faqatgina oq va qora ranglardan iborat edi. Bora bora uning hajmi kichrayib,ixchamroq qilib chiqarila boshladi.. endi uni bemalol ko'tarib o'rnini almashtirish ham mumkin,ya'ni unchalik qiyinchilik tug'dirmas edi. Shu tariqa fan rivojlanib,biz oq-qora televizorlardan voz kechdik va endi o'zimiz uchun qulay bo'lgan rangdor televizorga o'tdik. Shu taroqa hayotimiz ancha go'zallashdi. Xuddi shuningdek bizning xotiralarimizni saqlab qo'yish uchun tushadiga sur'atlarimizning rivojlanish bosqichlari ham taraqqiy topib bordi va o'z cho'qqisiga yetdi desak mubolag'a bo'lmaydi. Oq-qoradan rangli sura'atlaga, rangli sur'atlardan endi hajmiy sur'atlarga o'tildi.Asta -sekinlik bilan 3D,5D va 7D kinolar yaratila boshladi. Bir qarashda bizni taajubga soluvchi bunday kinolar aslida fizik qonunlarga asoslangandir,ya'ni bularning hammasi golografiya qonunlari asosida yaratilayotgan yangiliklardir Spektrning optic sohasiga tegishli elektromagnitik tebranishlar davri favqulotda kichik, shu tufayli kattaroq yoki kichikroq interferonsionlikka ega bo'lgan qabul qilgichlar yorug'lik energiyasining oniy qiymatini emas, balki uning tebranishlar davri ichidagi o'rtacha qiymatini qayd qiladi. Bunday o'rtachalash natijasida tebranishlar amplitudalari haqida fikr yuritish imkoniyatiga ega bo'amiz,lekin ularning fazalari haqidagi ma'lumotlarga ega bo'lmaymiz. Shu bilan birga, to'lqinlarning fazalarigina yorug'lik manbai qismlarining o'zaro joylashishi haqida,manbaning qabul qilgichdan uzoqligi va hokazolar haqida ma'lumot beradi. Shunday qilib,to'lqinlar olib boruvchi tebranishlarning fazalari to'g'risidagi ma'lumotlar tushirib qoldirilgan o'lchash natijalari,umuman aytganda , bu to;lqinlar manbaning xossalari haqida to'la tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi.Masalan, H fotoplastinka sirtiga S1 nuqtaviy manba chiqargan sferik to'lqin tushayotgan bo'lsin. (1-rasm). tushayotgan yorug'lik yorug'likka sezgir qatlamning ochiq qismini tekis qoraytiradi. Har qanday boshqa nuqtaviy manbadan, masalan S2 kelgan to'lqin ham ana shu natijaga olib keladi. Albatta, qabul qilgich sifatida tebranish fazalarining taqsimoti to'lqin frontidan H plastinka tekisligigacha bo'lgan o'zgarib boruvchi masofa (1-rasm) bilan aniqlanadi; fazalarning bu taqsimoti manbaning vaziyatiga bir qiymatli bog'liq. Biroq fazani bilmaslik bizni to'lqinlar manbaining joylashishi haqida biror xulosa chiqarish imkonidan mahrum qiladi; ma'lumki, faza yuqorida aytib o'tilgan asosiy sabablar tufayli aniq bo'lmay qoladi.

1- rasm. To'lqin fazasini qayd qilish haqidagi masalaga doir.

Linza yoki biror murakkabroq optic asbobdan foydalanib, fotoplastinkani S1 manbaning S1 tasviri bilan ustma-ust tushirishimiz mumkin (2-rasm). Optik sistemalarning tautoxronizmi tufayli , yorug'lik to'lqinining linzaning turli qismlari orqali o'tuvchi barcha qismlari S1 tasvirga baravar faza siljishlari bilan keladi va yorug'lik manbaining vaziyati haqida ma'lumot uning tasviri joylashishi orqali aniqlanadi.; tasvirning vaziyatini o'lchab va optik asbobning xossalarini bila turib,manbaning koordinatalarini hisoblab topish mumkin. Ravshanki, aytilgan mulohazalar sirtning H qabul qilgich tekisligiga tasviri tushirilayotgan har qanday nuqtasiga taalluqlidir.Biroq bu prinsipning tatbiq etilishi yorug'lik manbai haqida bizni qiziqtiruvchi barcha ma'lumotlarni bir fotosuratda aks ettira olmaydi. Masalan S2 manbaning H qabul qilgich sirtidan tashqaridagi S2 tasviri plastinkaning C' qismini qoraytiradi, ya'ni C buyumning akslanishidek effektga olib keladi. S 2 ni H ga tushayotgan sferik to'lqin manbai deb qarab va 1-rasm muhokamasini esga olib , optic sistemadan foydalanganda ham , optic sistema bo'lmaganda ham manbalar xossalari haqidagi bilimning to'lqinsiz bo'lishining umumiy fizik sababi tebranishlarni qabul qilgich qayd qilganda ularning fazasi haqidagi ma'lumotning yo'qolishi ekanligini ko'ramiz.

.

2- rasm. optic sistemalarda to'lqinlarni qayd qilish haqidagi masalaga doir.

Shunday qilib, tahlil qilingan sodda misollardan ham, umumiy mulohazalardan ham quyidagicha xulosa chiqadi: to'lqinlar manbalarining joylanishi to'g'risidagi to'la tasavvurlar hosil qilish uchun to'lqinlarning amplitudalari taqsimoti ham , fazalari taqsimotini ham o'lchay bilish kerak.Fazalar taqsimotini interferension hodisalar yordamida o'lchash mumkin. Interferensiyaning mohiyati shundaki, kogerent tebranishlar qo'shilganida ularning fazalar farqi natijaviy tebranish amplitudasini o'zgartiradi,boshqacha aytganda to'lqinlarning fazaviy munosabatlarini interferension manzaraning amplitudaviy strukturasiga aylantiradi. Binobarin, agar qabul qilgichga bizni qiziqtirayotgan to'lqindan tashqari frontining shakli qiyosan soda bo'lgan “sinov” to'lqini , masalan, yassi yoki sferik to'lqin ha yuborilsa , u holda vujudga keladigan interferension manzara qabul qilgich sifatida bu ikki to'lqin fazalari farqining o'zgarish qonunini to'la xarakterlab beradi. Shu usul bilan o'zgarayotgan to'lqinning fazaviy strukturasi haqida tasavvur hosil qilish mumkin.

II.Asosiy qism.

2.1.Gologramma hosil qilish.

. Sovet olimi Yu.N.Denisyuk 1962 – yilda qalin qatlamli emulsiyada gologrammalar olishining orginalb usulini taklf qildi va keyinchalik uni o’zi amalga oshirdi.Bu usulning bir qator ajoyib xossalari bor.Jumladan buyumlarning rangli tasvirini beradi.Biroq buni o’rganish bu kitob doirasiga kirmaydi.Biz faqat yupqa qatlamli emulsiyalarda gologramma olish usulini elementar ravishda qarab chiqamiz xolos.

1 – a rasmda gologrammalar olish uchun mo’ljallangan qurilma sxemasi ko’rsatilgan, 1 – b rasmda esa tasvirni tiklash sxemasi ko’rsatilgan.Lazer chiqargan yorug’lik dastasi mikroobyektni va uzun fokusli katta diametrli linzadan tuzilgan teleskopik sistema yordamida kengaytiriladi. Dasta diametrining kengayishi linza bilan mikroobyektiv focus masofalarining nisbatiga teng.Kengaytirilgan yorug’lik dastasi ikki qismga bo’linadi. Dastaning bir qismi ko’zgu orqali fotoplastinkaga qaytib, u tayanch dastasi hosil qiladi.Ikkinchi qismi surati olinayotgan buyumdan qaytib plastinkaga tushadi.Bu qism buyumdan tushgan dasta deyiladi.Ikkala dasta kogerent bo’lishi kerak.Bu dastalar k ogerent bo’ladi, chunki lazer nurlanishi yuqori darajada fazoviy kogerentligi bilan ajralib turadi ( yorug’lik tebranishlari lazer dastasining butun ko’ndalang kesimi bo’yicha kogerentdir).
1 – rasm.

Tayanch dastasi va buyumdan tushgan dastalar bir – biri bilan qo’shilib, interferension manzara hosil qiladi. Bu manzara fotoplastinkada qayd qilinadi. Bunday usulda ekspozitsiyalangan va ochiltirilgan fotoplastinka gologramma bo’ladi. Gologramma hosil bo’lishida ikki yorug’lik dastai ishtirok etadi, shu sababli gologramma olishning bu sxemasi ikki nurli sxema deb ataladi.Tasvirni tiklash uchun ochiltirilgan fotoplastinka surat olinayotgandagi xolatiga qo’yiladi va tayanch yorug’lik dastasi bilan yoritiladi ( lazer nurining surat olinayotganda buyumni yoritgan bir qismi endi to’sib qo’yiladi.). Tayanch dasta gologrammada difraksiyalanadi, natijada strukturasi buyumdan qaytgan to’lqin sutrukturasidek bo’lgan to’lqin hosil bo’ladi. Bu to’lqin buyumning mavxum tasvirini beradi, bu tasvir kuzatuvchiningko’ziga tushadi. Mavxum tasvir xosil qiluvchi to’lqin bilanbir qatorda, difraksiya vaqtida yana bitta to’lqin paydo bo’lib, u buyumning xaqiqiy tasvirini hosil qiladi .Xaqiqiy tasvir isendoskopikdir, ya’ni tavir buyum releflariga teskari relefga ega bo’lgan qavariq joylari botiq bo’lib , botiq joylari qavariq bo’lib ko’rinadi.Gologramma xarakterini va tasvirning tiklanish protsessini ko’rib chiqaylik. Bir – biriga nisbatan burchak ostida yo’nalgan ikkita kogerent yorug’likning parallel nurlari dastai fotoplastinkaga tushayotgan bo’lsin ( 2 – rasm.)

1 dastani tayanch dastasi deb, 2 dastani buyumga tushgan dasta deb hisoblaymiz ( bu holda cheksiz uzoqdagi nuqta buyum deb olinadi ).

2 - rasm.

Soddalik uchun 1 dasta plastinka tekisligiga perpendikulyar bo’lsin deb faraz qilamiz.

Quyida olingan hamma natijalar tayanch dastasi og’gan ( qiya bo’lgan ) hol uchun ham o’rinli bo’ladi, biroq u holda formulalar qo’polroq bo’ladi. 1 va 2dastalarning interferensiyasi natijasida plastinkada intersivlikning galma – gal keluvchi to’g’ri chiziqli maxsimumlari va minimumlari sistemasi hosil bo’ladi.A va B nuqtalar qo’shish interfrension maxsimumlar o’rtasiga mos kelsin.U holda nurlarning yo’l farqi λ ga teng bo’ladi. 2 – rasmda ko’rinib turibdiki, ∆S=d sin ϕ demak,

d sin ϕ = λ (1)

Plastinkada interfrension manzara ( ekspozitsiyalash va ochiltirish yo’li bilan ) qayd qilib, unga 1 dastani tushiramiz.Bu dasta uchun plastinka difraksion panjara vazifasini o’taydi, bu panjaranin d davri (1) formuladan aniqlanadi.Bu panjaraning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki “shtrixlar” ga perpendikulyar yo’nalishda ko’chilganda uning yorug’lik o’tkazish qobilyati taxminan qosinusiodial qonun bo’yicha o’zgaradi.Bu xususiyat tufayli birinchidan yuqori tartibli difraksion maksimumlar intensivligi deyarli nolga teng bo’ladi. Plastinka tayanch dasta bilan yoritilganda ( 3 – rasm ) maksimumlari plastinkaga o’tkazzilgan normal bilan

d sin ϕ = mλ (m = 0, +1, -1) (2)

shartdan aniqlanadigan ϕ burchaklar tashkil qiluvchi difraksion

manzara bo’ladi m = 0 ga to’g’ri keluvchi maksimum tayanch dasta davomida yotadim m =+1 ga to’g’ri keluvchi maksimumning yo’nalishi buyumdan tushgan 2 dastaning ekspozitsiyalanish vaqtidagi yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi (1) va (2) formulalarni taqqoslang.Aytib o’tilgan ikki maksimumdan tahqari, m = -1 ga to’g’ri keluvchi yana bitta maksimum paydo bo’ladi.

3 - rasm.

Buyumdan tushgan 2 dasta parallel nurlar dastasi bo’lmay, yoyiluvhi dasta bo’lgan xolda ham biz olgan natija o’zgarmasligini ko’rsatish mumkin. Bunda m = 1 ga to’g’ri keluvchi maksimum yoyiluvchi nurlarning 2 dastasi xarakterida bo’ladi ( u ekspozitsiya vaqtida 2 nurlar chiqqan nuqtaning mavxum tasvirini beradi.m = -1 ga to’g’ri keladigan maksimum esa yig’iluvchi nurlarning 2 dastasi xarakterida bo’ladi ( u ekspozitsiya vaqtida 2 nurlar chiqqan nuqtaning xaqiqiy tasvirini beradi. Gologramma olishda plastinka 1 tayanch dastasi va buyumning har bir nuqtasidan qaytgan 2 dastalar to’plami bilan yoritiladi.Plastinkada 2 dastalarning har biridan hosil bo’lgan interfrension manzaralar qo’shilishidan yuzaga kelgan murakkab interferension manzara ko’rinadi.Plastinka 1 tayanch dastasi bilan yoritilganda xamma 2 dastalar tiklanib qoladi, ya’ni buyum qaytargan to’liq yorug’lik to’lqini tiklanadi (unga m = +1 mos keladi )Bundan tashqari, yana ikkita to’lqin paydo bo’ladi ( ular m = 0 va m = -1 ga mos keladi ).Lekin bu to’lqinlar boshqa yo’nalishlarda tarqaladi.Shu sababli buyumning mavxum tasvirini beruvchi to’lqinlarni sezishga xalaqit bermaydi (1 – rasm).

Gologramma hosil qilishda asosiy narsa monoxromatik va kogerent lazer nuridir. Shuning uchun golografiya 1960 – yillarda lazerlar paydo bo’lishi bilangina rivojlana bosgladi.Hozir golografiya optikaning eng muhim sohalaridan biriga aylangan.Tasvirlarni golografik usul bilan olishning turlari ko’p.Rus olimi Yu.N.Denisyuk tavsiya etgan usullardan biri quyidagicha: M kogerent yorug’lik manbayining keng dastasi ikki – N va K qismlarga ajraladi ( 4 – rasm ).Ularning biri K dasta A buyumdan qaytgandan so’ng P fotoplastinkaga tushadi ( uni signal dasta deyiladi ), ikkinchi N dasta fotoplastinkaga Z yassi ko’zgudan qaytgandan so’ng tushadi ( uni tayanch dasta deyiladi ).Kogerent to’lqinlarning bu ikki dastasi qo’shilishi natijasida fotoplastinkaning emulsiya qatlamida interferension manzara hosil bo’ladi.Bu manzaraning fotoplastinka ochiltirilgandan keying fotosurati gologramma deb ataladi. Shunday qilib, buyumning gologrammasi – murakkab shakldagi signal to’lqinning yassi tayanch to’lqin bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’lgan va notekis joylashgan interferension polosalardan tashkil topgan murakkab interferension manzaradan iborat bo’ladi. Gologrammada buyum sirtidan qaytgan nurlarning amplitudalari haqida ham, fazalar haqida ham to’liq ma’lumot bo’ladi. Odam ko’zi gologrammaning kuchl kattalshtirilgan sohasini turli darajada qoralashgan tartibsi dog’lar hsaklida ko’radi, lekin gologrammada aniq qonuniyatlar asosida berilgan buyum haqidagi ma’lumotlarni ko’ra olmaydi. Bundan golografik tavirni tiklash kerakligi kelib chiqadi. 4-rasm.

2.2.Golografik tasvirni tiklash

Golografik tasvirni tiklash – bu buyum haqida ma’lumotlarni bir shakldan inson his qilishi uchun qulay bo’lgan boshqa shaklga aylantirishdan iborat.

Buyumning tasviri P gologrammani N tayanch nuri bilan yoriting ( 5 – rasm.)

5 – rasm.

Gologrammaning qoralashgan bir jinslimaliklarida yuz bergan difraksiya natijasida hosil bo’ladi. Buyumning A’’ haqiqiy tasvirni obyektivsiz hosil qiluvchi to’lqin maydoni aa yo’nalishida tarqaladi. Kuzatilayotgan buyum sochib yuborgan to’lqin maydoni bo`lib yo’nalishida tiklanadi.Bu to’lqin maydoni buyumning A’ mavhum tasviriga mos keladi.Qayta tiklangan to’lqin sirtining signal to’lqin sirti bilan aniq mos tushishi shunga olib keladiki, ko’zimiz qabul qiladigan tasvir tashqi ko’rinishi jihatidan buyumdan farq qilmaydi.Gologrammalar yordamida hosil qilinadigan tasvirlar ajoyib xususiyatga ega.

Masalan: 1. Buyumning oddiy fotografiyasining bir bo’lagi buyumning faqat shu bo’lagi haqida ma’lumot beradi.Agar gologrammani bir necha bo’laklarga bo’lib, ixtiyoriy bir bo’lagini tayanch nurlar dastasi bilan yoritsak, ularning har biri gologrammadagidek buyumning to’liq tasvirini beradi.

2.Fotografiyadan farq qilib, golografiyada bitta fotoplastinkaga turli buyumlarning tasvirini ketma – ket suratga tushirish mumkin.Har bir tasvirni qayta tiklashda boshqa tasvirlar xalaqit bermaydi.

3.Gologrammani tiklashda yorug’likning tarqaluvchi dastasini qo’llash yo’li bilan buyum tasvirini linzalar ishlatmasdan bir necha marta kattalashtirish mumkin. Gologrammani tiklash vaqti juda qisqa ( 10-10 s gacha ). Shuning uchun golografiya ulkan miqdordagi ma’lumotlarni yozib olish, saqlash va juda tez o’zgartish imkonini beradi. Golografiyaning bu xususiyatlaridan ko’plab ilmiy a texnik muammolarni hal qilishda foydalaniladi.

2.3 Golografiyaning amaliyotda qo`llanilishi

Golografiyaning fizik prinsiplarini bayon qilishni tugallayotib, kuzatilayotgan buyum haqida elektromagnit maydon eltadigan informatsiyani qayd qilishning bu usuli asosida yotgan mulohazalarni yana bir marta bayon qilib o'tamiz. Bizni amplituda va fazalarning bu maydondagi taqsimoti o'z ichiga olgan informatsiya qiziqtiradi. Buyum to'lqinining maydoni bilan unga kogerent bo'lgan tayanch to'lqinning maydoni superpozitsiyasidan vujudga kelgan maxsus interferension manzarada intensevlik taqsimoti fotosuratga olish o'rganilayotgan to'lqin maydoni eltadigan to'la informatsiyani qayd qilishga imkon beradi. Gologramma fotoqatlamidagi qorayishlar taqsimotida yorug'lik keying defraksiyasi buyumning to'lqin maydonini tiklaydi va kuzatilayotgan buyum yo'q bo'lganida shu maydonni o'rganish imkonini beradi. Endi golografiyaning ba'zi amaliy qo'llanishlarini ko'rib chiqamiz.Buyum haqida gologrammada qayd qilingan mustaqil ma'lumotlar sonini quyidagi mulohazalar yordamida taxmiman baholash mumkin. Buyumning mustaqil elementi , uning “ elementar yacheykasi” deb ajrata olanadigan eng kichik intervalga teng bo'lgan o'lchamli yuzcha sohasida o'zgaradigan bo'lsa , gologramma o'zgarishlarni o'zida aks ettira olmaydi va bu xossalarni tavsiflaydigan parametrlarning qandaydir o'rtacha qiymatinigina qayd qiladi. Aksincha, masofalar ajrata olish intervelidan kata bo'lgan hollarda buyum xossalarining biror farqini aniqlay olamiz. Aslida bu fikrni ajrata olish

tushunchasining umumiy ta'rifi deb, ajrata olish shartini esa ajrata olish qobiliyatining miqdoriy o'lchovi deb hisoblash mumkin.Uchi buyumda bo'lib ,gologramma tekisligida buyumga tiralgan fazoviy burchakni Q bilan belgilaymiz. Buyumning mustaqil elementiga mos kelgan i2 ■ fazoviy burchakning ga tengligi ravshan. Shuning uchun Q fazoviy burchak ichida joylashgan mustaqil elementlar soni qilinadi. Ikkinchi tomondan, qiymati gologrammaning Do'lchamlariga munosabat orqali bog'langan ; biz bu munosabatdan

.. t.~ ni topamiz. Bundan keyingi hisoblashlarda Q=1 deb faraz

qilamiz,bu esa buyumning burchakli o'lchamlari 600 ga yaqin ekanini bildiradi. Bu holda
Shunday qilib, buyum haqidagi gologrammada qayd qilingan mustaqil ma'lumotlar soni to'lqin uzunlik kvadratiga teskari proportsional va gologramma yuziga ( D2 ) proporsional bo'ladi. Binobarin, gologrammaning 1sm2 yuzasida buyum haqida
Mustaqil ma'lumot qayd qilinadi.

N va N1 ning (3), (4) ifodalarini birmuncha boshqacha mulohazalar asosida keltirib chiqarish mumkin. Masalan N soni gologrammaning chiziqli o'lchamining interferension manzarasidagi minimal davrga nisbatining kvadratiga teng, ya'ni N=(D/d)2 deb olish mumkin. Ammo d2 (л/2ф)2 /?/Q bo'lgani sababli biz yana (3) ifodani hosil qilamiz( bu yerda 2ф buyumning burhakli o'lchamlari).

X=0.63*10-4 sm bo'lsin; u holda gologrammaning 1 sm2 sirtida N=2.5*108 mustaqil ma'lumot bo'ladi, 5X8 sm2 o'lchamli chog'roq gologrammada taxminan N=1010 ma'lumot bo'ladi.Ravshanki bu fantastic ma'lumotlarning hammasi ham bir xil qadr-qimmatga ega bo'lavermaydi va N ning bunday qiymatiga hamma vaqt ham ehtiyoj bo'lavermaydi. Masalan shaxmat taxtasida 32 dona vaziyatni qayd qilish kerak bo'lsa, u holda yuzi 32*10 l2min bo'lgan gologramma o'n karrali zapas bilan yetarli bo'ladi.Gologramma qayd qiladigan ko'p mustaqil ma'lumotlar gologramma strukturasining favqulotta murakkab bo'lishidan bilinadi. Ammo gologramma strukturasi tasodifiyligi haqida xulosa albatta subyektiv bo'lib, bu subyektiv xulosa ko'rish apparatining gologrammadan, unda murakkab shaklli buyum haqida to'plangan tamomila muntazam va qonuniy ma'lumotni ajratishga noqobil ekanligi bilan ham bog'liq bo'ladi.. Bunga qarama-qarshi ravishda sferik to'lqin gologrammasining halqali strukturasida ko'z birinchi qarashdayoq umumiy qonuniyatni payqab oladi va bunday gologramma to'g'ri shaklda ko'rinadi. Ammo gap birinchi tajribada to'lqinning sferikligini qayd qilish to'g'risida emas, balki uning egrilik radiusini aniq o'lchash haqida yoki to'lqin frontining sferik shakldan oz chekinishlarini o'rganish haqida ketsa, u holda ham tegishli xulosa chiqarish qiyinlashishi, buning uchun ko'p ma'lumot talab qilinishi mumkin.Sferik to'lqin misolida manba haqida gologramma qayd qilgan ma'lumotlarni gologrammaning o'zini bevosita ishlash, ya'ni halqalar radiusini o'lchash yo'li bilan olish mumkin. Murakkabroq hollarda, masalan, shahmat donalarining gologrammasida bunga urinish muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Shu nuqtai nazardan tasvirning qayta tiklanishi ma'lumotlarni bir shakldan boshqa shaklga, ya'ni his etish uchun va o'zlashtirilgan ma'lumotlar asosida biror xulosani tariflash uchun qulay bo'lgan shaklga

U Nuh ibn Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, „Urjuza“ tibbiy sheʼriy asari, oʻz qoʻshnisi va doʻsti Abulhusayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, koʻp fanlarni oʻz ichiga olgan „Alhikmat al-Aruziy“ („Aruziy hikmati“) asarini taʼlif etdi. Undan tashqari, boshqa bir doʻsti faqih Abu Bakr albar qiy (yoki Baraqiy) ning iltimosiga koʻra, 20 jildli „Alhosil val-mahsul“ („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 jildli „Kitob al-bir val-ism“ („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.

fazasini qayd qilish va qayta tiklash zarur. Bu esa amalda mumkin. Chunki interferensiyada, intensivlikning taqsimoti interferensiyaga kiruvchi to’lqinlarning ham amplitudalariga, ham fazalariga bog’liq Shuning uchun ham faza, ham amplituda haqidagi ma'lu-motlarni qayd qilish uchun jismdan chiquvchi to’lqindan (jism to’lqini) tashqari, yorug’lik manbayidan boruvchi, unga kogerent bo’lgan to’lqindan ham (tayanch to’lqini) foydalaniladi.Golografiyaning asosiy g’oyasiga muvofiq, jism va tayanch to’lqinlari hosil qiladigan interferension manzaradagi intensivliklar taqsimoti rasmga tushirib olinadi. So’ngra, fotoplastinkada qayd qilingan qoraygan taqsimotlar yorug’lik difraksiyasi yordamida qayta tiklanib, jism bo’lmasa ham, uni o’rYorug’lik to’lqinlarining qutblanish mexanizmini yaxshiroq tasawur qilish uchun mexanik to’lqinlarning qutblanishi bilan tanishaylik.Bo’ylama to’lqinlar (tovush to’lqinlari) holida tebranish to’lqinning tarqalish yo’nalishi bilan mos keladi. Ko’ndalang to'lqinlar holida esa tebranish to’lqinning tarqalish yo’nalishiga perpendikular bo’ladi. Shu bilan birga to’lqinning tarqalish yo’nalishiga perpendikular bo’lgan yo’nalish cheksiz ko’pdir Qutblangan to’lqinni hosil qilish uchun quyidagicha tajriba o’tkazaylik. Yo’lida tirqishli to’siq qo’yilgan ko’ndalang to’lqin SO chilvir bo’ylab tarqalayotgan bo’lsin Garchi to’lqin harakat yo’nalishiga perpendikular bo’lgan barcha yo’nalishlarda tebranishi mumkin bo’lsada, AB tirqishga parallel bo’lgan to’lqinlargina to’siqdan o’tadi, boshqacha aytganda, shu yo’nalish bosh-qalariga nisbatan ustun bo’lib qoladi, ya'ni to’lqin qutblanadi. Agar to’siq va demak, tirqish ham 90° ga burilsa to’lqin tirqishdan o’tolmay so’nadi. Tajriba natijasi chilvirdagi to’lqin ko’ndalang, qutblanish esa ko’ndalang to’lqinlarga xos xususiyat ekanligini ko’rsatadi. Bo’ylama to’lqinlar tirqish qanday joylashishi-dan qafiy nazar, undan o’taveradi.Endi yorug’lik to’lqinlarining tabiatini aniqlash uchun yuqorida keltirilganga o’xshash tajriba o’tkazib ko’raylik. Yorug’lik to’lqini holida «tirqishli to'siq» vazifasini nima bajarishi mumkin, degan savol tug’iladi. Bu vazifani ba'zi kristallar, masalan, turmalin o’tashi mumkin. Bunday kristallar anizotropik xususiyatlarga ega bo’lganliklari uchun, yorug’lik tebranishining ma'lum yo’nalishidagisini o’tkazib, boshqalarini o’tkazmaydi. Boshqacha aytganda, ular yorug’likni qutblash xususiyatiga ega va shuning uchun ularni qutblagichlar deyiladi.
Yorug’lik tg’lqinining qutblanish xususiyatiga egaligi uning ko’ndalang to’lqin ekanligini isbotlaydi.Endi turmalin bilan tajriba o’tkazaylik. Buning uchun tabiiy yorug’lik turmalin plastinkaning optik o’qi O ga perpendikular ravishda yo’naltiriladi uning O optik o’qi undagi tirqish vazifasini o’taydi. Optik o’q deb, turmalinning tebranish so’nmay o’tadigan yo’nalishiga aytiladi). Birinchi turma-linni nur yo’nalishi atrofida aylantirib, undan o’tgan yorug’lik intensivligining o’zgarmaganligini ko’ramiz. Agar nurning yo’liga ikkinchi T₂ turmalin plastinkani qo’ysak va uni nur yo’nalishi atrofida aylantirsak, o’tayotgan yorug’lik intensivligining o’zgarishi kuzatiladi. Ikkinchi turmalindan chiqayotgan nurning intensivligi turmalin plastinkalarning optik o’qlari orasidagi cc burchakka bog’liq bo’lib, tushayotgan yorug’lik intensivligi bilan fransuz fizigi E.Malyus (1775—1812) nomidagi qonun orqali bog’langan;bu yerda — ikkinchi turmalindan chiqayotgan, — ikkinchi turmalinga tushayotgan yorug’lik intensivliklari.Tabiiy yorug’lik ikkita dielektrikning (misol uchun havo va suv) chegarasiga tushganda bir qismi qaytadi, bir qismi esa sinib ikkinchi muhitda harakatlanadi. Bu nurlarning yo’liga turmalin plastinka qo’yib, ularning qisman qutblanganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Tajribalar qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikular bo’lgan tebranish singanida esa tushish tekisligiga parallel tebranish (strelkalar bilan ko’rsatilgan) ustunroq bo’lishini ko’rsatdi.Qutblanish hodisasi xalq xo’jaligidajuda keng qo’llaniladi. Bularga mexanik yuklanish natijasida vujudga keladigan elastik kuchlanish joylari-ni aniqlash, tovushni yozish va eshittirish kabi tez o’tadigan jarayonlarni o’rganish misol bo’ladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, ba'zi kristallar va organik moddalarning eritmalaridan qutblangan yorug’lik o’tganida qutblanish tekisligining burilishi kuzatiladi.