MAVZU: TIJORAT BANKLARI VA ULARNING
FUNKSIYALARI REJA: 1. Tijorat bankini tashkil qilishning asoslari va funksiyalari 2. Tijorat banklarining turlari 3. Ulgurji banklar, chakana banklar va aralash banklar Tijorat banklari va ularning tashkil topishi Tijorat banklari mamlakat bank tizimining ikkinchi bo‘g‘inidagi moliyaviy muassasa hisoblanadi. Qonunchilik hujjatlari va iqtisodiy adabiyotlarda tijorat banklari jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilib, ushbu mablag‘lami tegishli shartlar (to‘lov- lilik, qaytarishlik, muddatlilik, ta'minlanganlik, maqsadlilik) asosida iqtisodiyotning turli tarmoqlariga joylashtiradigan, shuningdek jismo- niy va yuridik shaxslarga to‘Iov hisob - kitoblami amalga oshirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadigan tijorat tashkilotlari sifatida tasniflanadi. Zamonaviy sharoitda tijorat banklarining jismoniy va yuridik shaxslarga ko‘rsatadigan vositachilik operatsiyalari va xizmat turlari ortib bormoqda. Tijorat banklarining ushbu munosabatlari tijorat asosida tashkil etiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, tijorat banklarining faoliyati tijoratga asoslangan boiib, ulaming asosiy faoliyati yuqori darajada foyda olishga yo‘naltiriladi. Biroq, tijorat banklari ishlab chiqarish korxonalaridan farqli oiaroq, o‘z foydasini qo‘shimcha qiymat ishlab chiqarish hisobidan emas balki, korxona, tashkilotlar va aholi ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablagiarini tegishli shartlar asosida jalb qilib, ushbu mablagiarga ehtiyoji mavjud boigan shaxslarga tijorat yo‘sinda berish orqali foydasini shakllantiradigan o‘ziga xos moliyaviy muassasa hisoblanadi. O‘zbekistonda tijorat banklarining tashkil etilishi bevosita mus- taqillik yillariga to‘g‘ri keladi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar “bank tizimini faqatgina bir necha banklar, ya’ni SSSR Davlat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Qurilish banki va Davlat mehnat omonat jamg‘armalari kassalari mavjud boTib, ittifoqdosh respublikalarda ushbu banklaming respublika, viloyat idoralari va tuman bo’limlari faoliyat ko‘rsatar edi”.O‘zbekistonda dastlabki tijorat banklarini tashkil etilishining huquqiy asosi bo‘lib 1991 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respub- likasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni xizmat qildi.
Albatta, mamlakatimizda bozor munosabatlarining takomilla- shuvi va iqtisodiy islohotlaming chuqurlashuvi natijasida tijorat banklari maqomi, kapitali va faoliyatiga qo‘yilgan talablar doimiy ravishda o‘zgarib bormoqda. Bulaming natijasi o‘laroq, 0‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunining yangi tahrirdagi matni 1996 yil 25 aprelda qabul qilindi. Mazkur qonun mamlakatimiz bank tizimi, xususan tijorat banklarini tashkil topishi va rivojlanishiga mustahkam huquqiy baza boiib xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda tashkil etilgan dastlabki tijorat banki Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki hisoblanadi. Keyinchalik, “1994 - 1995 yillarda ixtisoslashtirilgan “Asaka” bank (avtomobil sanoatini qoTlab quvvatlash uchun), “G‘allabank” (g‘alla etishtirishni moliyalashtirish uchun), “Paxtabank” (qishloq xo‘jaligi korxonalarini qoTlab - quvvatlash uchun) yakka xo‘jaliklami qoTIab - quvvatlash uchun “Tadbirkor” tijorat banki tashkil etildi”.
O‘zbekistonda tijorat banklari faoliyatiga litsenziya berish, ulaming faoliyatini nazorat qilish va to‘xtatish Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan boTib, tijorat banklarini tashkil etishda asosiy omillardan biri ulaming ustav kapitaliga qo‘yilgan talab hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, mamlakatimiz tijorat banklari kapitalining minimal miqdoriga qo‘yiIgan talab doimiy ravishda oshib bormoqda.Quyidagi jadvalda bu haqda maTumotlar keltirilgan.
Tijorat banklari kapitalining minimal miqdoriga qo‘yilgan talab 2007 yil 31 dekabrgacha AQSh dollari ekvivalentida amalga oshirilgan bo‘lsa, 2008 yil 1 yanvardan boshlab evro ekvivalentida va 2017 yil 1 oktyabrdan so‘mda jamg‘arilishi joriy etildi. Ta’kidlash joizki, tijorat banklari o‘z faoliyatini dastlab boshlayotgan davrda kapitalning minimal miqdorini shakllantirilishi zarur bo‘ladi. Tijorat banklari Markaziy bankdan litsenziya olib, faoliyatini boshlagandan so‘ng esa kapitalning ushbu minimal miqdorini doimiy ravishda oshirib borishlari iozim bo‘ladi, kapitalni oshirishning asosiy mezoni sifatida ulaming riskka tortilgan aktivlari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari aksiyador mulkchilik shaklida tashkil etiladi.Bu borada 1998 yil 2 oktyabrda 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aksiyadorlik - tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora - tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonga ko‘ra, tijorat banklarini boshqarishda aksiyador- laming va bank Kengashlarining roli oshirildi. Quyidagi rasmda tijorat banklari tashkiliy tuzilishining namunaviy ko‘rinishi keltirilgan. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi bankning oliy boshqamv organi hisoblanadi.Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining mutloq vakolatiga kiruvchi masalalar bank Kengashi yoki Boshqamviga topshirilmaydi.Bank Kengashining miqdoriy tarkibi ustav yoki aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi qaroriga ko‘ra belgilanadi. Aksiyadorlar soni 500 gacha bo‘lgan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklidagi banklaming bank Kengashi miqdoriy tarkibi kamida besh a’zodan, 501 dan 1000 gacha bo‘lgan banklarda kamida etti a'zodan va 1000 dan ortiq boigan banklarda kamida 9 a’zodan iborat boiishi lozim. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklidagi banklaming bank Kengashi a’zolari umumiy soni aksiyadorlar sonidan qat’i nazar beshtadan kam boimasligi kerak.
T ijorat banklarini tashkil qilish 2009 yil 8 oktyabrda qabul qilingan “Banklarni ro‘yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risida”gi Nizom asosida olib boriladi. Mulkchilik shaklidanqat’iynazarmamlakatimizdagibarchatijoratbanklarimazkurnizomgaasosantashkiletiladivatugatiladi
