Mavzu ekologik sestemalar kosistema

---

Mavzu EKOLOGIK SESTEMALAR 

kosistema (yun. uy, yashash joyi va sistema), ekologik sistema — birgalikda 

yashaydigan organizmlar va ular yashaydigan sharoit majmui. Ekosistemada uning 

tarkibiy  qismlari  oʻzaro  qonuniy  bogʻlangan.  "EKOLOGIYA"  terminini  ingliz 

botanigi  A.  Tensli  taklif  etgan  (1935).  A.  Tensli  taʼbiricha,  ekologiya  nuqtai 

nazaridan EKOLOGIYA yer yuzidagi tabiiy birlik boʻlib, unga barcha organizmlar 

bilan  bir  qatorda  fizik  omillar  majmui,  yaʼni  biomuhit  (keng  maʼnoda  yashash 

muhiti) omillari majmui ham kiradi. Olim EKOLOGIYAda ular tarkibiga kiruvchi 

organizmlar  hamda  organizmlar  bilan  anorganik  muhit  oʻrtasida  har  xil  tarzda 

moddalar almashinuvi boʻlib turishini koʻrsatgan. 

"EKOLOGIYA"  tushunchasini  har  xil  murakkablikdagi  va  oʻlchamdagi 

obʼyektlarga  nisbatan  qoʻllash  mumkin.  Mas,  hovuz,  koʻl  EKOLOGIYAsi  bilan 

birga sohil boʻyi oʻsimliklari yoki suv tubi  EKOLOGIYAsini koʻrsatish mumkin. 

Oʻrmon  ham  EKOLOGIYA,  uning  chegarasida  har  xil  tipdagi  tuproqlar, 

chiriyotgan  toʻnkalar,  toʻshalma  va  boshqalar  EKOLOGIYAni  ajratish  mumkin. 

Koʻpincha "EKOLOGIYA" tushunchasiga tirik organizmlar bilan ular yashaydigan 

muhitning  notirik  komponentlari  tarzida  qaraladi.  EKOLOGIYAning  tirik  va 

notirik  komponentlari  oʻrtasida  produtsentlar,  konsumentlar  va  redutsentlar 

ishtirokida  moddalarning  biotik  aylanishi  sodir  boʻlib  turadi.  EKOLOGIYA 

terminini  sunʼiy  EKOLOGIYA  (qishloq  xoʻjaligi  dalalari,  bogʻlar,  xiyobonlar, 

oqova  suvlarni  biologik  tozalaydigan  inshootlar  va  boshqalar)  ga  nisbatan  ham 

qoʻllash  mumkin.  EKOLOGIYA  oʻziga  xos  xususiyatlarni  uzoq  vaqt  davomida 

saqlab  turadigan  oʻta  turgʻun  yoki  qisqa  muddatli  (mas,  efemer  suv  havzalari, 

koʻlmak  suvlar)  boʻlishi  mumkin.  Murakkablik  darajasidan  qatʼi  nazar 

EKOLOGIYA  turlar  tarkibi,  unga  kiradigan  organizmlar  soni,  biomassasi,  ayrim 

trofik  guruhlar  nisbati,  organik  moddalarning  hosil  boʻlishi  va  parchalanish 

jarayonlarining  tezligi  bilan  tavsiflanadi.  EKOLOGIYA  chegarasi  va  ularda 

kechadigan  moddalar  aylanishi  jarayonlari  turli  darajada  roʻy  beradi. 

EKOLOGIYA  atrof  muhitdan  faqat  energiya  emas,  balki  koʻp  yoki  oz  miqdorda 

moddalar kelib turgandagina mavjud boʻladi. Barcha EKOLOGIYA birgalikda yer 

biosferasini tashkil etadi. 

20-asr  oʻrtalariga  kelib  ekologik  muammolarning  keskinlashuvi  natijasida 

EKOLOGIYAning  funksional  xususiyatlarini  oʻrganish  boʻyicha  tadqiqotlar  keng 

miqyosda  olib  borila  boshlandi.  EKOLOGIYA  strukturasi,  mahsuddorligi  va 

turgʻunligini  tushunib  olish  uchun  ulardagi  trofik  bogʻlanishni  oʻrganish  muhim 

ahamiyatga  ega.  Trofik  bogʻlanishlar  orqali  EKOLOGIYAda  moddalarning 

biologik  transformatsiyasi  amalga  oshadi.  Zamonaviy  metodlar,  xususan, 

EKOLOGIYAni  matematik  modellashtirish  orqali  bu  jarayonlar  intensivligi  va 

samaradorligini  miqdoriy  jihatdan  aniqlash  tabiiy  resurslardan  samarali 

foydalanish  va  odam  yashaydigan  muhitni  saqlab  qolish  masalalarini  hal  etishda 

muhim  ahamiyatga  ega.  Koʻp  hollarda  biogeotsenoz  termini  ham  EKOLOGIYA 

termini sinonimi sifatida ishlatiladi.

[1]