Машҳур қоғозининг

САМАРКАНД
МАШҲУР қоғозининг
СИРИ

а рта Осиёда қогоз ишлаб чиқариш- нинг пайдо бўлиши жуда қадим за- монларга бориб тақалади, хусу- сан, исломгача бўлган даврга, ай- рим тарихий маълумотларга кўра, хитойлик- лар таъсирида юзага келган дейилади. Буюк араб файласуфи ва тарихчиси Ибн Халдун «Муқаддимат ал-алам» асарида қогоз ишлаб чиқаришни илк бор VIII аср охирларида яша- ган бармакидлардан Фазл ибн Яҳё йўлга қўй- ган. Бу шахе араб халифалигининг Каспий бўйи минтақалари ва кейинчалик Хуросонда амир вазифасида ишлаган. Бу минтакаларда ўша даврда ишлатилган папирус қогозига эҳ- тиёж жуда катта бўлиб, у етишмас эди.
Ўрта Осиёда, хусусан, Мовароуннаҳрда қогоз ишлаб чиқарилиши унинг пойтахти бўл- ган Самарканд шаҳри билан боғлиқ. У ўзи- нинг ажойиб қоғози ва ипак ишлаб чиқариши билан жаҳонга машҳур бўлган. Араб истило- сининг биринчи йиллариданоқ арабларга Са­марканд қоғоз фабрикаларининг борлиги маълум бўлган.
Араб халифалигининг гарбий минтақала- рида ва кейинчалик Европада ҳам қоғоз иш­лаб чиқарилиши Самарканд номи билан бог- лик. Самарканд қоғозининг юксак сифати ва унинг ишлаб чиқарилишининг яхши йўлга қў- йилиши, кейинги асрларда ҳам давом этган. Форс кўлёзма манбаларига кўра, X асрда Самарканд қоғози дунёнинг ҳамма давлатла- рига тарқатилган. XI асрда эса, форс шоир- лари ўзларининг асарларида ўша даврдаги Самарқанднинг қогоз ишлаб чиқарувчи уста- хоналарини мақтаб ёзганлар. Мўгул истило- чиси Чингизхон босқини, ярим Осиёни кулга ва чўлга айлантирган бўлса ҳам, маданий ҳаётнинг бир қисми бўлган коғоз ишлаб чиқа- ришга тўсқинлик қилмаган. Шунингдек, Са­марканд когози каерда ишлаб чиқарилгани ҳақидаги қимматли маълумот Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асарида қуйидагича келтирилади: «Оламда яхши қо- гоз Самарқанддан чиқар, Жувози қогозлар суйи тамом Конигилдан келадур. Конигил Си- ёҳоб ёқасидадурким, бу қора сувни Обираҳ- матҳам дерлар».
XVIII асрдаҳукмронлик килган Аштархо- нийлардан бўлган Абдулазизхон даврида (1645-1680) юксак сифатли Самарканд кого­зи жуда қадрланган. Ўша даврдан бизгача етиб келган қўлёзмалар, қогозларининг яхши ишланганлиги буни тўлиқтасдиқлайди.Улар қалинроқ, саргимтир, ушлаганда ёқимли, ях-