Maruza-2: Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari

---

Maruza-2: Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan 
tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari 
 
Sharq mutafakkirlarning tabiat haqidagi qarashlari. Tabatshunoslik fanni 
qadimgi fanlardan bo‘lib, tabiat haqidagi fanlar tizimi, tabiiy fanlar majmui 
tabiatning inson ongida aksi bo‘lgan tabiatshunoslik jamiyatning rivojlanishi 
bilan mukammallashadi. Tabiatshunoslikning maqsadi tabiat hodisalaming 
mohiyatini aniqlash, tabiat qonuniyatllami bilish hamda ulardan amalda 
foydalanish imkoniyatlami ochib berishdan iborat bo‘lib uning rivojlanish 
bosqichlari barcha fanlar kabi «Tabiatshunoslik» fanining rivojlanish jarayoni 6 
bosqichga bo‘linadi. Milodgacha bo‘lgan VIII-VI asrlarni o‘z ichiga oladi. 
«Tabiatshunoslik» fani rivojlanishining birinchi bosqichini shu kungacha aytilgan 
barcha fikrlami inkor qilgan holda «Avesto» maTumotlariga asoslanib, 
«Avestoni» astronomiya, tabiat, ekologiya, qishloq xo‘jaligi va tabiat haqidagi 
ilmlar birinchi bo‘lib yozib qoldirilganini bilamiz. «Avesto» faqat diniy 
tushunchalar haqidagi bitiklardan iborat emas, balki yuqorida qayd etilgan 
fanlaming dastlabki ildizlari yozilgan manba hamdir. 
Biz «Avesto» haqida bilmagan, uning yodgorliklari hali insoniyatga 
ma’lum bo‘lmagan paytlarda, hamma kabi fanning rivojlanishini Gret- siyadan 
boshlangan, deb ishonardik. Ammo yer yuzi bo‘ylab, ayniqsa Yevropada 
«Avesto»shunos olimlar paydo bo‘lib, ular grek-yunon olimlari tabiiy fanlar 
haqida dastlabki ilmni «Avesto»dan ko‘chirib, grek-yunongacha tarjima qilib 
o‘zlariniki qilib o‘zlashtirib olganlarini yozib qoldirganidan so‘ng, dunyoviy 
fanlar rivojlanishining birinchi bosqichi yoki dastlabki ildizlari bizning yurtimiz 
Markaziy Osiyoda deb aytishga haqlimiz. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, fanning 
rivojlanishi eramizgacha bo‘lgan IV asrdan emas, balki VIII asrdan boshlangan. 
Hali bu borada ko‘pgina fikrlar aytilishi aniq. VIII-XII asrlami o‘z ichiga oladi. 
«Tabiatshunoslik» rivojiga hissa qo‘shgan ilk olimlardan biri Ahmad ibn Nasr 
Jayxoniydir. VIII-IX asrlarda bu ulug‘ inson Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston 
mamlakatlarining o‘simliklar va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ilmiy fikrlar, 
shuningdek, shu mintaqalarda tarqalgan o‘simlik va hayvonlardan aholi 
tomonidan foydalanilishi va ulaming insonlar hayotidagi ahamiyati haqida yozib 
qoldirilgan. Qomusiy olimlardan biri bo‘lgan al-Xorazmiy VIII-IX asrlarda 
yashadi.
Xivada tug‘ilgan bu olim, Bag‘dod akademiyasining asoschilari va 
rahbarlaridan biri sanaladi. Xorazmiy tabiiy fanlardan, «Astronomiya» va 
«Geografiya» fanlari rivojiga katta hissa qo‘shgan, u «Algebra» fanining 

---

asoschisi. «Algebra» so‘zi uning «Al-kitob al muxtasar fi- hisob aljabr va al 
muqobila» risolasidan olingan. Abu Nasr Forobiy ham astronomiya fanining 
asoschilaridan biri. U Bog‘dodda birinchi observatoriyani qurgan va ilmiy 
darsliklar yozgan. Abu Nasr Forobiy tabiiy, ilmiy, ijtimoiy, falsafiy bilimlarga 
bag‘ishlangan 150 dan ziyod asar yozib qoldirgan. Ahmad al-Farg‘oniy sharqda 
IX asrlarda yashab, ijod qilgan buyuk allomalaridan biri bo‘lib, matematika, 
astronomiya, geografiya fanlarining asoschilaridan hisoblanadi, «Bayt ul hikma» 
ilmiy markazining tashkilotchilaridan biri. Abu Ali ibn Sino faqat tibbiyot 
ilmining asoschisi bo‘lib qolmasdan, matematik, astronom, faylasuf, tabiatshunos 
olim hamdir. Abu Rayhon Beruniy 160 dan ziyod asar yozib qoldirgan. Ular 
astronomiya, fizika, geografiya, geologiya, botanika, tibbiyot, etnografiya, falsafa 
va 
boshqa 
fanlarga 
oid 
asarlardir. 
Zahiriddin 
Muhammad 
Bobur 
«Bobumoma»sida Andijondan Hindistongacha bo‘lgan joylaming tabiati, iqlimi, 
o‘simliklari va hayvonlari haqida ma’lumot berdi. Ulug‘bek Samarqandda ilmiy 
madrasa ochib, uning boshchiligida astronomiya fani rivojlandi, yulduz yilining 
uzunligi 365 kun, 6 soat, 10 daqiqayu 8 sekundligini aniqladi.
Texnika taraqqiy etgan hozirgi davrda aniqlangan yulduz yili uzunligi bilan 
Ulug‘bek aniqlangan bu muddat orasidagi bu farq bori-yo‘g‘i 1 daqiqayu 2 
sekunddir. 0‘rta asrlarda Sharqda ilm-fan juda tezlik bilan rivojlandi. Sharq 
olimlari yunon olimlarining ilmiy asarlarini o‘rgandilar va ulami o‘ztillariga 
tarjima qildilar. О‘rta asrda birinchi arab universitetlari va akademiyalari ochildi. 
Ma'lumki, tabiatshunoslik fanining rivojlanishi o'zining uzoq o'tmishiga ega. 
Botanika va zoologiyadan bilimga ega bo'lmay turib, o'simlikshunoslik va 
chorvachilikni, tuproqshunoslikni bilmasdan agrotexnikani ratsional rivojlantirish 
mumkin emas. Tabiatshunoslik fanini tobora rivojlanishida hozirgi zamon 
biologiya fanlarining o'rni beqiyosdir. 
Inson g'orva chaylalarda yashab, o'zining kundalik ehtiyojlari uchun 
yovvoyi hayvonlarni ovlab, tirikchilik qilib yurgan davrlardayoq tabiiyot (ya'ni 
tabiat) fanining ilk kurtaklari vujudga kelgan va har xil ifodali tasvirlarga ega 
bo'lgan. Davrlar o'tishi bilan bunday ifodali tasvirlar shakllanib ov manzaralari, 
ovlanadigan hayvonlar va o'simliklar shakllari liar xil toshlarga o'yib yozilgan va 
mulk sifatida avlodlardan-avlodlarga meros qilib qoldirilgan. 
Jamiyat rivojiangan sari turmushni yengillashtirish omillari ham vujudga kela 
boshlagan. 
Mana shunday omillardan biri yowoyi hayvonlarni xonakilashtirish va 
iste'molbop o'simlikiar urug'ini ko'paytirish bo'lib, ular inson yashaydigan 
manzilgohlarda doimo topilavermaganligi va ob-havo, iqlim sharoiti salbiy ta'sir 
etganligi tufayli vujudga kelgan. Bu esa o'z navbatida chorvachilik, 
hunarmandchilik va ibtidoiy san'at nishonalarini vujudga keltirgan. 

---

Inson hayot kechirishining zaruriy omili bo'lib hunarmandchilik yuzaga 
kela boshlagan dastlabki davrlarda tosh, yog'ochlar bilan hayvonlar ovlangan, 
tirikchilik qilingan, ularning mah-sulotlaridan zarur buyumlar yasagan, bu o'z 
navbatida dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlashga olib 
kelgan. 
Shunday qilib, miloddan ming yillar awal dastlabki yozuvlar tarzida oromiy 
yozuvi, so'ng sug'd, baqtriya va urxunyenisey yozuvlari vujudga keldi. 
Keyinchalik yozuvlar muttasil o'zgarib, takomillashib bordi. Shu bilan birga 
tabiat, borliq, o'simlik va hayvonot dunyosi haqidagi kuzatishlar kengaya va 
chuqurlasha bordi, tabiiyot fanlari, u o'rganayotgan jarayonlar hamda hodisalar 
haqidagi tushunchalar ham takomillashdi. 
Tabiat hodisalarining takomillashib, evolutsion tarzda rivojlanib borishdagi 
tushuncha va ta'Iimotlar Abu Nasr Farobiy, Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Abu All ibn Sino, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi 
allomalarimizning asarlarida o'z ifodasini topgan. Bu mutafakkirlarning asarlari 
astronomiya, matematika, geologiya, mantiq, grammatika, musiqa, metrologiya, 
topografiya, 
harbiy 
fanlar, 
axloq, siyosat 
bilan 
birga 
dehqonchilik, 
hunarmandchilik, ov san'ati, tibbiyot va tabiiyot kabi fanlarning rivojlanishiga 
ilmiy asos bo'ldi. 
O'rta Osiyo mutafakkirlarming ilg'or g'oyalari. Uyg'onish davridagi tabiiyot 
ilmining, shuningdek, G'arbiy Yevropadagi tabiiyot ilmining yutuqlari umumiy 
biologiya, anatomiya, fiziologiya va psixologiyaning rivojlanishi uchun asos 
bo'ldi, Tabiatning evolutsion rivojlanish nazariyasi, soddadan murakkabga o'sib 
borish, o'zgaruvchanlik, birlamchi va ikkilamchi signal sistemalari, tabiiy va 
sun'iy tanlash masalalari O'rta Osiyo olimlari tomonidan G'arbiy Yevropa 
olimlaridan 800—900 yillar oldin asoslanib berilganligi fikrimizning dalilidir. 
O'rta Osiyoda yashab o'z asarlari bilan tabiiy fanlar rivojiga barakali hissa 
qo'shgan olimlar Ibn Sinoning ustozi tabiatshunos Abu Abdullo Natiliy (X—XI 
asr), botanik (hashshob) Abu Hanifa Dinavariy (815—896), Xotam Roziy, Abu 
Bakr ar- Roziy, Naabulisiy, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va 
boshqalardir. 
Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ular hadida shunday degan edilar: 
«Yurtimizni azaldan daholar yurti deb, haqli ravishda hamisha faxrlanib kelamiz. 
Imom Buxoriy, Ibn Sino, Beruniy, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur 
kabi buyuk allomalarimiz o'zlarining yorqin iste'dodlari bilan butunjahonga dong 
taratganlar, bularni biz kelajak avlod ongiga singdirib borishimiz kerak». 
Dong'i dunyoni tutgan mutafakkirlarimizning insonni o'rab turgan tabiat bilan 
aloqalari haqidagi qarashlari bilan qisqacha tanishib o'tamiz. 

---

AL XORAZMIY. Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy 
jahon matematika fanining asoschilaridan bo'lgan O'rta Osiyo olimlaridan 
hisoblanadi. 
AI Xorazmiy IX asr boshlarida Bag'dodda O'rta osiyolik olimlar Al Ahmad Ibn 
Kasir al-Farg'oniy, Abbos ibn Javhariy bilan «Ma'mun akademiyasi» (Bayt ul 
hikmat)ni boshqara boshlaydi. 
Bag'dod xalifasi Ma'mun al-Xorazmiyga «Yer va Osmon xaritasi»ni 
tuzish ishini boshqarishni topshirdi. Xarita ustida olimlar 84 yil davomida 
tadqiqot ishlarini olib borishdi. Xorazmiy bu tadqiqotlarni umumlashtirib 
«Yerning tasviri» nomli asarini yozib, geografiya faniga asos soldi. Bu asar butun 
dunyo, qit'alar, okeanlar, qutblar, ekvator, sahrolar, ko'llar, o'rmonu barcha 
mamlakatlar, o'lkalar, u yerdagi hayvonot va o'simliklar dunyosi, boshqa tabiiy 
xom ashyolar, aholi, ularning tarqalish xususiyatlari, urf-odatlari, hunarlari, 
zichligi haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan. Xorazmiy dunyodagi birinchi 
geografik atlas (xaritalar majmuasi)ni tuzishga katta hissa qo'shgan. 
Xorazmiy astronomiya sohasida ham anchagina ishlar qilgan. U 
kuzatishlar asosida hindlarning astronomiya jadvallarini har tomonlama tahlil 
qilib, yangi astronomik jadvallar tuzdi. Uning rahbarligida Yer kurrasining 
kattaligini aniqlash maqsadida Yer meridianining bir gradusi o'lchab chiqilgan. 
Xorazmiyning astronomiyaga oid asari, Yeniing o'lchami haqidagi flkrlari, O'rta 
Sharq, Yevropada astronomiya fanining rivojiga ulkan hissa bo'lib qo'shilgan. 
Mashhur o'zbek matematigi Muso al-Xorazmiy hozirgi zamon algebra fani va 
«Algoritm» sohasining «otasi» hisoblanadi. «Algebra» «A1 jabr» asaridan, 
«Algoritm» esa uning nomi al-Xorazmiydan olingan. 
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Jayhoniy 870- yili 
Buxoroda tug'ilgan. Jayhoniy o'z davrining yirik davlat arbobi bo'libgina qolmay, 
balki o'ta o'qimishli va bilimdon olim ham edi. 
U vazir lavozimidan foydalanib, dunyoning turli mamlakatlariga 
sayohatchilarni yubordi. Ular to'plagan ilmiy materiallarni chuqur tahlil qildi va 
mazkur tadqiqotlari asosida asarlar yozdi. 
Olimning dunyoviy fanlar to'g'risida yozgan kitoblari juda ko'p bo'lib, 
ulardan Maqsudiy, Beruniy, ibn Rustam al-Bakriy kabi olimlar o'z asarlarida 
foydalanganlar. 
Jayhoniyning «Kitob-al-masolik val mamolik» («YiIlar va mamlakatlar 
haqida kitob») asari 911—922- yillarda yozilgan. Beruniy o'zining 
«Mineralogiya» asarida Jayhoniy asarlarida ko'rsatilgan minerallardan, ular 
haqidagi ma'lumotlardan keng foydalangan. 
Jayhoniy o'z asarlarida O'rta Osiyo, Hindiston, Xitoy, Sanardey (Seylon), 
Eron qazilma boyliklari, tabiiy resurslari haqida mukammal ma'lumotlar 

---

keltirgan. 
Jayhoniyning asarlarida Xuroson o'lkasida yashovchi xalqlarning geografik 
chegaralari, ularning ijtimoiy va ma'muriy faoliyati, hunarmandchiligi, tabiiy 
resurslarini ifodalovchi materiallar keltirilgan. Mahalliy dorivor o'simliklar va 
hayvonlardan olinadigan dorivorlarning tabiatdagi o'rni haqida ma'lumotlar 
berilgan. Jayhoniy nafaqat davlat arbobi, shu bilan birga mashhur tabib ham 
bo'lgan. U xonaki hayvonlar: it, mushuk, odam organizmida yashaydigan gijja, 
chuvalchanglarni yuqumli kasallik tashib yuruvchilar deb bilgan va ularga qarshi 
kurashish choralarini ko'rgan. 
Jayhoniy qoldirgan boy ilmiy meros O'rta Osiyo va qo'shni 
mamlakatlarning tabiati, o'simlik hamda hayvonot dunyosi, tabiiy resurslari, 
qishloq xo'jaligi va tibbiyot fanlari tarixini o'rganishda alohida ahamiyatga ega. 
ABU NASR FAROBIY. Abu Nasr ibn Uzlug' ibn Tarxon Farobiy 873- 
yili Toshkentning shimoli-g'arbida joylashgan, keyinchalik tarixda O'tror nomi 
bilan shuhrat qozongan Farobda xizmatchi oilasida tug'ildi. Farobiy o'z 
zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi edi. U bu sohada o'nlab ilmiy asarlar 
yaratdi. Asarlarining umumiy miqdori 160 dan ortiq bo'lib, ular astro-nomiya, 
falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo 
sohalarini qamrab oladi. 
Farobiyning tabiatshunoslikka'doir asarlari alohida ahamiyatga ega bo'lib, 
ularda inson va hayvonlar tana a'zolari, ular faoliyatining bir-biriga o'xshash 
tomonlari va boshqa qator ilmiy jihatlari keng yoritilgan. 
Inson organizmi, uning faoliyatini Farobiy bir butun va yaxlit tizimdan 
iboratligini, kasalliklar asosan ovqatlanishning buzilishi bilan bog'liqligini 
ko'rsatib o'tgan. 
Farobiy Yevropa olimlari, xususan, rus fiziologi I.M.Sechenovdan 1000 
yillar awal fiziologiya fanining fundamental asosi bo'lgan birlamchi va ikkilamchi 
signal sistemasining rivojiga ilmiy asos solgan. 
Farobiy o'z asarlarida sun'iy (inson yordamida) turlarning vujudga kelishi 
singari tabiiy ravishda (inson aralashuvisiz) o'simlik va hayvonlar turlarining 
paydo bo'lishini ham dunyoda birinchi bo'lib ta'riflab, bu masalani Ch.Darvindan 
1000 yil awal hal qilgan edi. 
ABU RAYHON Muhammad ibn Ahmad al-BERUNIY buyuk o'zbek 
qomusiy olimi, o'rta asrlar va undan keyingi davrlarning yetuk mutafakkiridir. 
Beruniy 973- yili Xorazmning Kiyot (hoziigi Beruniy shahrida) tug'ilgan. Beruniy 
1004- yilda Qobus ibn Vushmagirga bag'ishlangan «Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar» deb nomlangan asarini yozadi. 
Beruniy asarlariga tabiatga oid juda ko'p ma'lumotlar kiritilgan. Masalan, 
O'rta Osiyo, Hindiston va Afg'onistondagi qazilma boylik (dorivor o'simliklar, 

---

hayvon)lar, ularning foydali xislatlari haqida ma'lumotlar berilgan. Beruniyning 
ilmiy qarashlari «Mineralogiya», «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar», «Geodeziya», «Mas'ud qonuni» kabi asarlarida keng yoritilgan. 
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy Eron 
shimolida keng tarqalgan tropik o'simliklar va hayvonot dunyosini ta'riflaydi. 
Beruniyning «Kitob as-Saydana-fit-tibbi» («Tabiatda dorishunoslik») asari 1927- 
yilda Turkiyaning Bursa shahridagi kutubxonalarning biridan topilgan. Bu 
kitobda 250 dan ortiq tabib, dorishunos, kimyogar, tabiatshunos, tarixchi, 
faylasuf, sayyohlar haqida ma'lumotlar keltirilgan. 
Beruniyning tabiiy va sun'iy tanlanish haqidagi fikrlari ham diqqatga 
sazovordir. Agar Yer yuzini bir xii daraxt yoki bir xil hayvon butunlay qoplab 
olsa, bu holda hayvon va daraxtlarning ko'payishiga, daraxtning o'sishiga o'rin 
qolmaydi, — deya ta'kidlagan edi alloma. 
Beruniyning «Tabiatda dorishunoslik» asarida dorivor o'simliklar tasnifi ham 
berilgan. Beruniy o'z asarlari bilan tabiat fani tarixiga asos solgan. 
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR 1483- yili Farg'ona hokimi 
Umarshayx oilasida dunyoga keladi. U Amur Temur avlodidan bo'lib, otasi 
vafotidan (1494) keyin 12 yoshida podsho etib tayinlanadi, Bobur tadbirkor 
podsho bo'libgina qolmay, o'ta ma'lumotli olim ham edi. Uning «Boburnoma» 
asari tabiatshunoslikning rivojlanishida katta ahamiyatga ega. 
«Boburnoma» O'rta Osiyo, Afg'oniston va Hindistonning tabiiy geografik 
joylashishi, o'simliklar va hayvonot dunyosi haqidagi biografik asar hamdir. 
Asarda Bobur har bir joyning xarakterli jihatlari, o'simlik va u yerda tarqalgan 
hayvonlarning o'ziga xos xususiyatlari haqida qimmatli materiallarni bayon etgan. 
Bobur asarlaridagi tabiat maskanlari va hodisalari, o'lkaga oid geografik 
ma'lumotlar, tasvirlar tabiatni o'ganishda yosh tabiatshunoslar va o'lkashunoslarga 
dastur bo'lib xizmat qiladi. 
MIRZO ULUG'BEK O'rta Osiyoning buyuk olimlari dunyoning tuzilishi 
to'g'risida to'g'ri fikr yuritgan ajoyib mutafakkirlar bo'Jibgina qolmay, balki 
mashhur mushohadachilar ham edilar. XV asrda Ulug'bek boshliq samarqandlik 
astronomlarning osmon jismlarini kuzatish sohasidagi ilmiy ishlari, ayniqsa, 
mashhurdir. Samarqand hokimi Mirzo Ulug'bek astronom olim, ma'rifatparvar 
davlat arbobi ham edi. U o'z mamlakatida fanni rivojlantirish uchun doimo 
g'amxo'rlik qilib keldi. Ulug'bek Samarqandga turli joylardan olimlar olib kelib, 
ularning ishlashi uchun sharoit yaratdi. 
U Samarqandda ulkan rasadxona qurdirdi. Tepalikdagi ana shu rasadxona 
binosi ulug'vorligi bilan zamondoshlarini hayratda qoldirgan. Rasadxona o'sha 
zamondagi eng yaxshi, mukammal asboblar bilan jihozlangan edi. 
Ulug'bek rasadxonasida olingan ma'lumotlar eng aniq ma'lumotlar 

---

hisoblanib, bir yarim asr mobaynida butun dunyo olimlariga xizmat qilib kelgan. 
Rasadxonada koinot xaritalari va globuslar bo'lgan. Yer o'qining orbita tekisligiga 
nisbatan necha daraja og'ganligi Ulug'bek rasadxonasida aniqlangan (1018 
юлдузни аниқлаган). 
Ulug'bek hokim bo'Iish bilan birga O'rta Osiyo xalqlari ilm-fani va 
madaniyatini dunyo fanining oldingi safiga olib chiqqan olimlardan biridir. Uning 
rasadxonasida «Yangi astronomiya jadvallari» («Ziji Ko'ragoniy») yaratiladi. 
Ulug'bek «Ziji Ko'ragoniy» asari bilan butun dunyoda samoviy jismlarni tadqiq 
etuvchi olim sifatida shuhrat topdi. 
Ulug'bek omma orasida ma'rifat tarqatish to'g'risida ko'p qayg'urgan. U 
Samarqand va boshqa shaharlarda o'quv yurtlari — madrasalar ochgan. Ulug'bek 
singari ko'plab o'zbek olimlarining asarlari dunyoga keng tarqalib, astronomiya, 
geografiya kabi fanlar taraqqiyotiga ulkan hissa bo'lib qo'shildi. 
Buyuk olim ABU ALI IBN SINO (980-1037) ham Beruniy kabi tabiiyot 
fanining turli sohalarida ijod qilgan. 
Abu Ali ibn Sino dunyoga mashhur «Tib qonunlari» asarining muallifidir. 
Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Ularda odam tanasi a'zolarining tuzilishi, 
vazifalari, turli kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, oddiy va murakkab 
dorilar, ularni tayyorlash va bu dorilarning tana a'zolariga ko'rsatadigan ta'siri 
haqida ma'lumotlar keltiriladi. 
Olim odamdagi ba'zi kasalliklar (chechak, vabo, sil) ko'zga ko'rinmas 
organizmlar orqali paydo bo'Iishini e'tirof etadi. Inson salomatligini yaxshilashda 
to'g'ri ovqatlanish, tana a'zolarini chiniqtirish muhim ahamiyatga ega ekanligini 
aytadi. Uning fikricha, Yer asta-sekin o'zgaradi, dengiz va daryolar vaqti kelib o'z 
o'rnini quruqlikka bo'shatadi. Shu tufayli ko'pgina kishilar suvda yashaydigan 
hayvonlarni, chunonchi, chig'anoq qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. Ibn Sino 
o'simlik, hayvon va odamda o'xshashliklar mavjudligi, ularning oziqlanishi, 
ko'payishi, o'sishi haqida to'xtalib o'tadi. 
AMIR TEMUR (1336 - 1405) turli sohalarda bo`lgani kabi tabiatga 
bo`lgan ijobiy munosobati haqida tarixiy manbalarda qayd etiladi. Ammo 
temurning tabiat boyliklarini avaylash, uni ko`paytirish haqidagi g`amxo`rligi 
sohibqiron tashabbusi va sa`i harakati evaziga Samarqand yaqinida barpo etilgan 
o`n to`rtta bog` misolida nomoyon bo`ladi. U qadami yetgan joylarda bog`– 
bo`stonlar, qal`a – qasrlar, yo`llar, go`zal go`shalar barpo etgan.
ALISHER NAVOIY (1441 - 1501) o`zining mumtoz badiiy asarlarida 
inson va tabiat o`rtasidagi munosobatlar masalasiga keng o`rin ajratgan. Masalan, 
“HAMSA” asariga kiritilgan “Sabbai sayyor” dostonidagi yetakchi mavzu va 
goyalardan biri insonning tabiatga munosobati masalasidir. Asarda bayon 
etilishicha bosh qaxramon shox Baxromning ovga bo`lgan ishqibozligi shu qadar 

---

kuchayadiki, doston so`ngida o`z lashkari bilan sonsiz hayvonlarni qirg`in qiladi. 
Tabiat esa bu adolatsizligi uchun undan ayovsiz o`ch oladi. Kuchli zilzila ro`y 
berib, shox Baxrom, yori Dilorom va uning lashkarlarini yer yutadi. Ushbu 
voqeani ifoda etar ekan, Alisher Navoiy odamlarni tabiatga nisbatan oqilona 
munosobatda bo`lishga, uning boyliklaridan o`rinli foydalanishga undaydi.
Alisher Navoiy inson tabiati, tafakkur va hissiyoti, ozodalik, xushxulqlilik 
va nihoyat, to`g`ri ovqatlanish tartibining salomatlikka ta`siri haqidagi fikrlari 
badiiy asarlarida chuqur talqin etilgan.
ABU TOXIRXO`JA XIX asrda yashab ijod etgan. U tomonidan 
yaratilgan “Samarqand” asarida Samarqand shahrining havosi, yerning tuzilishi, 
geografik holati, shahar tevaragidagi tog`lar, buloqlar, ariq va daryolar, 
o`simliklar va hayvonot dunyosi top`g`risida so`z yuritilgan. Ushbu ma`lumotlar 
ham tarixiy, xam jo`g`rofiy, xam ekologiya nuqtai nazaridan ahamiyatga 
molikdir. 
Shunday qilib, O'rta Osiyoda tabiat fanlarining rivojlanishida buyuk 
qomusiy olimlarning bajargan ishlari va bizgacha yetib kelgan asarlari tabiiyot 
tarixini o'rganishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. 
G‘arb olimlarning tabiat haqiagi qarashlari. Eramizgacha bo‘lgan V-I 
asrlami o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, «Tabiatshunoslik» fani yoki dunyoviy fanlar 
haqidagi ilmiy tasavvur va kuzatishlar Gretsiyada rivojlandi. Grek olimlari 
«Tabiatshunoslik» faniga ilmiy asos soldilar. Eramizgacha bo‘lgan IV asrda 
Aristotel, Platon yevdoks, Knidskiy, Ptolomey dunyoning geomarkazini tuzdilar, 
Empedokl, sababsiz hech narcha hosil bo'lmasligini va hech narsa izsiz yo‘qolib 
ketmasligini aytdi. Demokrit, Epikur dunyoning atomlardan tuzilganligi haqida 
farazni bildirishdi. Pifagor dunyoning sharsimon ekanligini, Eratosfen esa yeming 
radiusini aniqladi, Giparx yerdan Oygacha bo‘lgan masofani o‘lchadi. Aristarx 
Samosskiy, Eratosfen, Gipparx, Arximed va Ptolomeylar birinchi bo‘lib yulduzlar 
bizdan juda olisda ekanligini ma’lum qilishdi, yerdan yulduzlargacha, yerdan 
qo‘yoshgacha bo‘lgan masofalami o‘lchashdi.Ptolomey yerning dumaloqligini 
isbotlaydigan geografik karta tuzdi, Aristotel esa anatomiya, botanika, sistematika 
va hayvonlar embriologiyasini ilmiy asosladi. Galen va Gippokrat kasalliklaming 
kelib chiqishini o‘rgandi va kasalni emas, balki kasallikning kelib chiqishini 
davolash kerak, degan so‘zni aytdi. 
Dunyoda «Tabiatshunoslik» fanining rivojlanishiga turtki bo‘lgan asarlar 
jumlasiga Yevklidning «Boshlanish»i va Ptolomeyning «Buyuk qurilish» kabilar 
kiradi. Bu davrdagi olimlar tabiatshunoslik sohasida katta tajribalar olib 
borishmagan bo‘lishsada, kuzatish va fikrlash asosida uni rivojlantirdilar. 
Qadimgi Gretsiya insoniyatga ilm va fanning buyuk darg‘alarini yetkazib berdi. 
Ulaming kuzatishlar natijasida yozib qoldirgan ayrim durdona fikrlar hozirgacha 

---

ahamiyatini yo‘qotgan emas. Oradan ming yillar o‘tganiga qaramasdan ularning 
fikrlari odamlaming dunyoga bo‘lgan munosabatida, ma’naviyat va madaniyatida 
alohida o‘rin egalaydi. Tabiatshunoslikka u davrlarda kam e’tibor berilgan bo‘lsa, 
hozir taraqqiyotni, tabiatni, odamlami va jamiyatning quvvatini belgilaydigan 
kuchga aylandi.Yevropa olimlari esa qadimgi yunon olimlarining asarlari bilan 
arablaming tarjima- lari orqali tanishdilar, xalos. XV va XVIII asrlarda Kopemik, 
Jordano Bruno, G.Galiley, I.Nyuton, I.V.Lomonosov, P.S. Pallas, A.G.Vemer, 
S.Geyls, Ch.Darvin, K.Volf, J.Lamark va boshqalar tomonidan tabiat- 
shunoslikni o‘rganish borasida inqilob yoki buyuk kashfiyotlar qilindi: ilmiy 
tarjribalar boshlandi, muomalaga «tabiatni o‘rganuvchilar» atamasi kirib keldi. 
Bu olimlar tomonidan tabiiy fanlardan - kimyo, biologiya, fizika, geologiyaning 
birinchi tabiiy-ilmiy poydevoriga asos solindi. Tabiat haqidagi fanlaming empirik 
qonuniyatlari aniq- landi. XVIII asrlarda Yevropa mamlakatlarida birinchi 
akademiyalar va keng qamrovda bilim beradigan universitetlar ochildi. Tabiiy 
fanlarga qiziqish doirasi juda kengaydi. Fan jamiyat rivojida o‘ziga xos o‘rin 
egalladi. Ammo texnik fanlaming rivojlanishi hali juda sust edi.
Bu davrlarda yevropada tabiiy fanlar haqida dastlabki to‘g‘ri fikrlami 
aytgan olimlar inkivizatorlar qahriga uchrab, ilmiy ishlari uchun joni bilan toiov 
to‘ladilar. Tabiiy fanlar asrdan-asrga shu tarzda rivojlanib bordi. XIX asrga kelib, 
tabiiy fanlar har tomonlama taraqqiy etdi, endi yerda hayotning paydo bo‘lishi, 
turlar, tabiiy tanlanish, o‘simliklar sistematikasi haqida ilmiy asarlar yozildi, 
hujayra kashf qilindi, makon va zamon haqida klassik mexanikaga asoslanib 
asosiy fikrlar ishlab, chiqildi. Ko‘pgina ilmiy yo‘nalishlar bo‘yicha ishlar olib 
borilib, muayyan xulosalar olindi, olimlar ayrim kashfiyotlami ikki mamlakatda 
bir-biridan bexabar tarzda kashf etdilar (masalan, Mendel va Morgan). Tabiiy 
fanlarga qiziqish sekin-asta nihoyatda kuchayib bordi, barcha fanlar bo‘yicha 
tabiiy fanlar bilan bog‘liq holda izlanishlar olib borildi. XIX asming ikkinchi 
yarmida dunyo mamlakatlaridagi fan namoyondalari bir-birlari bilan o‘zaro 
bog‘lanishib, o‘z kashfiyotlarini o‘rgana boshladilar. Shu tariqa o‘zaro hamkorlik 
boshlandi. Xalqaro kongresslar o‘tkazilib, olamshumul nazariya va xulosalar 
birgalikda muhokama qilindi. Bu davrdagi birinchi xalqaro kongresslar kimyo 
fani bo‘yicha 1860-yili Karlsrueda, geografiya bo‘yicha 1871-yili Antveфenda, 
geologiya bo‘yicha 1878-yilda Parij- da o‘tkazildi. Ch.Darvinning buyuk 
kashfiyotlariga ona bo‘lgan XIX asr «Darvin asri» deb ham nomlanadi. Fandagi 
samarali natijalar xalq xo‘jaligining hamma sohalarida qo‘llanila boshladi. Endi 
nazariyalardan amaliy tajribalarga tayangan holda xulosalar chiqarishga o‘tildi. 
Bu borada kuzatishar olib boriladigan, laboratoriyalarga ega, texnik, biologik 
yo‘nalishdagi universitetlar tashkil etildi. Xotin-qiz olimalarga ham amaliy fanlar 
bilan shug‘ullanishlari uchun qator tajribalardan so‘ng imkoniyat yaratildi (Sofiya 

---

Kovalevskaya, Mariya Kyuri). XIX asr tabiatshunosligida termodinamika va 
elektrodinamika, energiyaning saqlanish hamda aylanish qonuni, turlararo tabiiy 
tanlanish qonuni, fotosintez, elektron va kvant nurlanishlar, galaktika va undagi 
yulduzlar, Neptun planetasi, tirikdan tirik paydo bo‘lishi kabi nazariyalar kashf 
etildi. Elektrlarning davriy tuzilishi, atom va molekula, moddalar tuzilishining 
kimyoviy nazariyasi asoslari, fizik- kimyo, organik va anorganik moddalarning 
asosi birligi aniqlandi.
Bu asrda dunyoning hozirgi ko‘rinishiga to‘liq ta’rif berildi, geoxronologik 
shkala ishlab chiqildi, tuproqshunoslik fan sifatida dunyoga keldi, dunyo 
tuproqlarining to‘liq ta’rifi o‘rganib chiqildi. Hujayra kashf etildi va 
hujayrashunoslik fan sifatida yuzaga keldi, genetika fanining ilmiy asosi 
shakllandi, tashqi muhit va unda yashovchi tirik organizmlarning birligi 
asoslandi, asab tizimining butun organizmni boshqarishi isbotlandi. Seleksiya, 
fiziologiya, o‘simlikshunoslik, mikrobiologiya va boshqalar rivojlanib, fan 
sifatida to‘liq shakllandi.
XIX asr boshlarida birinchi avtomobil va parovoz, paroxod yaratildi, temir 
yo‘llar, shu asming ikkinchi yarmida, hatto, metroyo‘llari qurilib ishga tushirildi. 
Insoniyat uchun eng zarur boigan elektr toki ham birinchi yozuv mashinkasi, 
telegraf orqali uzatish, telefon va boshqalar ham shu asr olimlarining izlanishlari 
mahsulidir. XIX asmi tabiatshunoslik rivojlanishida burilish yasalgan asr deb 
atash mumkin.
Fan va texnika eng rivojlangan bu asrda tabiiy fanlar soni ko‘paydi, dunyo 
haqidagi fikrlarimiz o‘zgarib, oydinlashdi. Eng muhim mavzu - dunyoning paydo 
bo‘lishi haqida butun yer yuzi olimlari ma’lum bir fikrga keldilar. 0‘simliklar va 
hayvonlarning kelib chiqish markazlari aniqlandi, biotexnologiya, sinergitika, 
kibemetika fan sifatida shakllandi. Tabiatdagi voqealaming yo‘nalishsiz va aniq 
qonunlarsiz o‘z holigacha rivojlanishi, dunyoning paydo bo‘lishidagi global 
evolut- siyaning aniqlanishi kabi qonuniyatlar ilmiy jihatdan amaliy fanlarda 
aksini topdi. XX asmi to‘liq ishonch bilan fan va texnika asri, deb atay olamiz. 
Bu asrda fan va texnika yo‘nalishlarida birgalikda kashfiyot- lar qilindi, 
izlanishlar olib borildi. Tabiatshunoslik fanlari qator texnik asbob-uskunalar 
yordamida aniq natijalarga erishdi. Tabiiy fanlar laboratoriyasi radioteleskop, 
kompyuter texnikasi, elektron mikroskoplar va eng aniq asboblar bilan jihozlandi. 
Bulaming hamasi tabiiy fanlami zamon talabiga mos ravishda ravojlanishiga 
yordam beradi