Limono’tning morfo-biologik xususiyatlari hamda shifobaxshligi. Yetishtirish texnologiyasi. Bozorboyev. Sh. A. Farg'ona davlat universiteti talabasi

Limono’tning morfo-biologik xususiyatlari hamda shifobaxshligi. Yetishtirish texnologiyasi.

Bozorboyev. Sh.A.

Farg'ona davlat universiteti talabasi.

Ma’lumki insoniyat qadim zamonlardan beri o’simliklar olami bilan hamohang yashagan holda uning sir asrorlarini o’rganib shifobaxsh xususiyatlaridan baxramand bo’lib kelmoqda. Ibtidoiy davrlarda xam odamlar o’zlarining dardlariga davo izlab, avvalo o’simliklar olamiga , ma’danlarga intilganlar. Dastlab, inson uchun oziq-ovqat vazifasini o’tagan, tabiiy xolda o’sadigan o’simlik va giyohlarning mevalari, ildizlari, ildizmevalari insoniyat xayotida muhim o’rin tutgan. Tabiat ne’matlarining shifobaxshlik xususiyatlaridan voqif bo’lgan kishilar birinchi navbatda tabiblar hisoblangan. Jumladan, Abu Ali ibn Sino ham yashil olam mahsuli bo’lgan shifobaxsh o’simliklardan turli-tuman xastaliklarni davolashda muvaffaqiyatli foydalangan. Shu xususda, tabobat ilmi yetakchisining asarlarida o’z o’rnini egallagan, dorivorlik xususiyatlari bilan ko’plab xastaliklarga shifo bo’lgan giyoh – limono’t o’simligi haqida foydali ma’lumotlarni e’tiboringizga xavola qilmoqchimiz. Dastavval, limono’t o’simligining morfologik hamda biologik xususiyatlari haqida to’xtalsak. Dorivor limono’t - yalpizdoshlar oilasiga mansub, bo’yi 30-60 sm ga yetadigan, limono’t hidi kelib turadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi to’rt qirrali,shoxlangan. Bargi tuxumsimon, o’tkir uchli, yirik arrasimon qirrali, qisqa bandli bo’lib poyada qarama-qarshi joylashgan. Oq rangli, tukli gullari gul bandi bilan barg qo’ltig’ida joylashib, halqasimon to’pgulni hosil qiladi. Mevasi – to’rtta yong’oqcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul-avgust oyida yetiladi. Mevasining rangi jigarrang yoki to’q jigarrang. 1000 dona urug’ining vazni 0,5-0,7 kg. O’simlik O’rta Osiyo,Qrim, Kavkaz, Rossiyaning yevropa qismining janubida va boshqa mamlakatlarda darxt soyalarida, tog’li tumanlar, toshlar soyasida o’sadi. Diyorimizning Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan bu shifobaxsh o’simlikning yer ustki qismi, asosan, bargi tarkibida 0,01-0,33 % efir moylari, vitamin C, karotin, fenilkarbon kislotalar, triterpenlar, flavanoidlar, 5-10 % gacha oshlovchi moddalar mavjud. Bundan tashqari, o’simlikning urug’I tarkibida 20-27 % gacha yog’ saqlaydi. Limono’tga xushbo’y hid beruvchi efir moyi geraniol, linalol, nerol, farnezol va ularni sirka kislota bilan birikmasi, limonel, pulegol, geranial,neral va boshqa terpenlardan tashkil topgan.

Abu Ali ibn Sino qadimda limono’t o’simligida yurak urishi va ovqat hazm bo’lishini yaxshilash, xiqichoq tutish, traxoma kasalliklarini davolash, og’izdan noxush hid kelishini bartaraf etish maqsadlarida foydalangan. Xalq tabobatida limono’t bilan nevroz, bronxial astma, ayollarda toksikoz, klimaks, yurak urishining buzilishi va boshqa kasalliklar davolanadi. Limono’t damlamasi zamonaviy tibbiyotda sinovdan o’tgan, qon bosimini pasaytiruvchi va tinchlantiruvchi vosita sifatida qo’llash uchun O’zbekiston Respublikasining Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan ruxsat berilgan. Limono’tli choy boshqa dorivor preparatlarga nisbatan, qabul qilish qulay hamda xushbo’y, muhimi juda shifobaxsh vositadir. Xususan, limono’tli choy aqliy faoliyatni oshiradi. Bunday choy yurak, miya va sezgi a’zolarini quvvatlantiradi. Bundan tashqari, ushbu choy jigar va oshqozon faoliyatini yaxshilaydi,qorinda, buyrakda va boshqa ichki a’zolarda paydo bo’ladigan sanchiqni qoldiradi. Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida yozilishicha, miya tiqilmalariga foyda qiladi. Nojo’ya ta’siri: ba’zan allergik reaksiyalar berishi mumkin, arterial gipotenziya bilan og’rigan bemorlarga tavsiya etilmaydi. Yuqoridagi gaplardan ko’rinib turibdiki,limono’t choyi nafaqat chanqoqni qoldiradi, balki inson tanasini quvvatlantirib, undagi bir qancha xastaliklarga barham beradi. Ushbu xushbo’y choydan bahramand bo’lish kishini tinchlantiradi, hamda ko’tarinki ruh baxsh etadi. Quyida limono’tdan choy hamda damlama tayyorlash uchun biroz tavsiyalar berib o’tmoqchimiz:

Oddiy sharoitda limono’tdan choy damlamoqchi bo’lsangiz uning 4 dona bargini sovuq suvda chayib,yarim litrli choynakka soling va ustidan bir choy qoshiq qora choy solib, qaynagan suv quying. Limono’tli choyni shu holda 5-10 daqiqa damlab qo’ysangiz,tobiga yetgan shifobaxsh darmondoriga aylanadi. Ushbu choydan har kuni iste’mol qilishga odatlansangiz yuqoridagi xastaliklar sizdan ancha yiroqda bo’ladi. Bundan tashqari, uyqusizlik, holsizlikda 2 osh qoshiq limono’tni 0,5 l qaynagan suvda damlab, damlama kechqurun uxlashdan oldin ichilsa, asabni tinchlantirib, uyquga xotirjamlik beradi. Bezovtalik hissini yo’qotadi. Mana shunday dorivor o’simlik haqida foydali ma’lumotlarga ega bo’lgandan so’ng bu o’simlikdan albatta foydalanasiz degan umiddamiz. Balki uni o’stirish texnologiyasi bilan qiziqyotgandirsiz? Sizning xonadoningizda ham mana shunday shifobaxsh o’simliklar soni yana bittaga ko’paysa ajab emas. Marhamat, uni o’stirish texnologiyasi bilan tarnishing.

Dorivor limono’t o’simligini yurtimizning barcha tuproq-iqlim sharoitlarida ekib o’stirish mumkin. O’simlikdan yaxshigina hosil olish uchun, albatta tuproq unumdorligiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Dorivor limono’tni bir marta ekilgandan so’ng 5 yilgacha saqlash mumkin. O’simlik ekiladigan yerga kuzda 25-28 sm chuqurlikkacha haydab, ishlov beriladi. Ekish oldidan yerlarni tekislash, bir yillik va ko’p yillik begona o’tlar urug’ini kamaytirish maqsadida uzunasiga va ko’ndalangiga 6-8 sm chuqurlikda tirmalanadi. Limono’t yorug’sevar, namsevar va ko’p yillik o’simlik bo’lgani uchun urug’idan yoki shingillarini bo’lib ekish yo’li bilan ko’paytiriladi. Limono’tni mart oyining oxiri yoki aprel oyining boshlarida tuproq harorati 12-15 daraja bo’lganda ekiladi. Agar tuproqda nam yetarli bo’lmasa, urug’larning unib chiqishi uchun tezlik bilan sug’oriladi. Urug’lar ekilgandan keyin maysalar 10-12 kunda unib chiqadi. O’simlikda 3-4 ta chinbarg hosil bo’lganida qator oralari yumshatiladi va 20-25 sm oralig’ida 2-3 tadan o’simlik qoldirib yagonalanadi. Dorivor o’simlikni shonalash davrida kaliy o’g’iti bilan oziqlantiriladi. Vegetatsiya oxirigacha o’simlik 9-10 marta sug’oriladi. Har 3-4 marta sug’orilgandan keyin, o’simlik oralari begona o’tlardan tozalanadi. Limono’t iyun-avgust oylarida gullaydi, mevalari iyul-avgustda yetiladi. Uning yer ustki qismi iyul-avgust oylarida yig’ib olinadi. Yig’ib olingandan so’ng tezlik bilan quritiladi. O’simlik to’liq gullagandan so’ng uchidan ya’ni poyaning bargli qismidan 20-30 sm qirqib olinib, soya va havo o’tib turadigan joyda quritib olish ham mumkin. Qarabsizki, shifobaxsh limono’t choyini tayyorlash uchun preparat tayyor.

Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda tabiat o’zi – yaratuvchi, tabiat o’zi shifokor ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qilsak arziydi. Tabiat ne’matlariga, shuningdek, o’z sog’ligingizga bee’tibor bo’lmang, azizlar!