KORXONANING RAQOBATBARDOSH STRATEGIYASI
REJA:
1. RAQOBAT NAZARIYASI. RAQOBATNING ASOSIY VAZIFALARI, TURLARI VA USULLARI 2. KORXONA RAQOBATBARDOSHLIGINING IQTISODIY MOHIYATI VA UNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARI Raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi.
Raqobat nazariyasi XVIII asrning o’rtalariga kelib paydo bo’lgan. Bunda klassik siyosiy iqtisod vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Keyingi davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev, Y.Shumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli raqobat nazariyasi yanada rivoj topdi.
Sh.Shodmonov, U.G’afurovlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta’rifda asosan ikki jihat: 1) uning iqtisodiy manfaatlar to’qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka ega bo’lish uchun kurash ilgari suriladi, ya’ni: raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashishidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi
Raqobatning vazifalari:
1. Tartibga solish vazifasi
2. Resurslarni joylashtirish vazifasi
3. Innovatsion vazifa
4. Moslashtirish vazifasi
5. Taqsimlash vazifasi
6. Nazorat qilish vazifasi
O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo’linadi.
● Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boradi
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat
● Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo’lib ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi
● Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi.
Bozor raqobati tarixan 4 bosqichdan o’tadi.
Birinchi bosqich – bu natural xo’jalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki shakllariga o’tish bo’lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida boradi. Bu bosqichda raqobat mahalliy bozorlar doirasi borasida, u bir turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida bo’ladi.
Ikkinchi bosqich – bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich tovar xo’jaligining ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o’rniga yirik mashinalar tizimiga va yo’llangan mehnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan harakterlanadi.
Uchinchi bosqich – bu monopol raqobat bosqichi bo’lib, u yakka hokimlikka intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir. Raqobat iqtisodni monopollashgan va monopollashmagan sohalarida alohida boradi, ammo bu sohalar o’rtasida ham kurash ketadi.
To’rtinchi bosqich – yangicha erkin raqobat bosqichi bo’lib, u aralash iqtisodiyotga xosdir. Bu bosqichda raqobatchilar g’oyat ko’pchilik bo’lib, ular yirik korporatsiyalar, o’rtacha, mayda va o’ta mayda korxonalardan iborat bo’ladi.
- raqobat – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo’lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasini umumiy sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta’sir ko’rsatish imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi.
Korxona raqobatdoshligining iqtisodiy mohiyati
- insofsiz raqobat – xo’jalik yurituvchi sub’ektning yoki shaxslar guruhining iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda afzalliklarga ega bo’lishga qaratilgan, qonun hujjatlariga, ish muomalasi odatlariga zid bo’lgan hamda boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga (raqobatchilarga) zarar yetkazadigan yoki zarar yetkazishi mumkin bo’lgan yoxud ularning ishchanlik obro’siga putur yetkazadigan yoki putur yetkazishi mumkin bo’lgan haraktlari
Sog’lom raqobatni rivojlantirishda aksariyat hollarda o’tish davri iqtisodiyoti uchun xos bo’lgan quyidagi muammolarni bartaraf etish chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilishi muhim ahamiyat kasb etadi:
- tarmoqlar tuzilishidagi nomuvofiqliklar va ishlab chiqarishda yuqori texnologiyalarning yetishmasligi;
- soha va tarmoqlar miqyosidagi raqobatda adolat mezonlarining buzilishi;
- mansabdor shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati borasida suiste’mollik holatlariga yo’l qo’yilishi;
- narx belgilashda monopol mavqening saqlanib qolishi, xususan iqtisodiyotning agrar va industrial sektorida narxlarning keskin farqlanish
