Ko‘payish yoki o‘zini-o‘zi qayta tiklash hujayraning nasl qoldirish qobiliyati

Mitoz

Ko‘payish yoki o‘zini-o‘zi qayta tiklash – hujayraning nasl qoldirish qobiliyati.

Hujayraning yashash muddati tuzilishi va funksiyasiga bog‘liq. Masalan:
a) nerv va muskul hujayralari embrional rivojlanish davri tugagandan keyin bo'linmaydi;
b) suyak iligi, epidermis, ichak epiteliysi butun umri davomida bo‘linib ko‘payib turadi.

Hujayraning hayot sikli – bo‘linishdan hosil bo‘lgan yangi hujayraning nobud bo‘lishigacha yoki

Hujayraning bo'linish turlari:

Mitoz sikli – hujayraning bo'linishga tayyorgarlik davri hamda mitoz bosqichlarini davom etishiga aytiladi.

Hujayraning genetik tarkibi:

n – xromosomaning gaploid to'plami belgisi;2n – xromosomaning diploid to'plami belgisi;4c – xromosomaning tetraploid to`plami belgisi;c – DNKning gaploid to'plami belgisi;2c – DNKning diploid to'plami belgisi;4c – DNKning tetraploid to'plami belgisi.

t.me/masofatalim

Interfaza – bir mitozdan ikkinchi mitozgacha bo‘lgan tayyorlanish davri.

Interfazaning 3 davri:

1) G1 davr – 2n 2c

DNK sinteziga tayyorgarlik bosqichi:oqsil va RNKlar juda tezlik bilan sintezlanadi;DNK sintezida ishtirok etadigan fermentlarning faolligi ortadi;hujayra jadal o‘sadi.

2) S davr – 2n 4c

DNK molekulasi ikki hissa ortadi;DNKning ikki hissa ortishi natijasida har bir xromosomada ikki barobar ko‘p DNK hosil bo‘ladi.

3) Sintezdan keyingi davr G2 – 2n 4c

mitozga tayyorgarligini yakunlaydi.

t.me/masofatalimMitozsomatik hujayralarning ko'payish usuli;4 bosqichdan iborat.

Biologik ahamyati

har bir yangi hujayra bir xil xromosoma to‘plami va bir xil genlarga ega;genetik materialning yangi hujayralarda bir xil taqsimlanishi bilan tavsiflanadi;hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to‘plamga ega bo‘ladi;mitoz bo‘linishsiz ko‘p hujayrali organizmlarning to‘qima va organlaridagi ko‘p sonli hujayralarning tuzilishi va funksiyasining doimiyligini, irsiymaterialning bir xil bo‘lishini ta’min lashning iloji bo‘lmas edi.

Profaza – 2n 4c

yadro kattalashadi;yadro shirasining yopishqoqligi kamayadi;xromosomalar spiralga o‘ralib, kalta va yo‘g‘on holatga keladi;nofaol holatga o'tadi, mikroskopda aniq ko‘rinadi;yadrochalar yo‘qoladi;ikkita sentriola (54 + 54 mikronaycha) hujayra qutblari tomon tarqala boshlaydi;bo‘linish urchug‘i xromosomalarning qutblarga tomon tarqalishini ta’minlaydi;profazaning oxirida yadro qobig‘i parchalanadi;xromosomalar sitoplazmada erkin holda betartib joylashadi.

Metafaza – 2n 4c

xromosomalarning spirallanishi davom etadi. Xromosomalar ekvator tekisligi tomon harakatlana boshlaydi;xromosomalar qutblardan bir xil masofada, ya’ni ekvator tekisligida bir tekis joylashadi;xromosomalar orasidagi masofa bir xil bo‘ladi;xromosoma sentromeralari qat’iy qonuniyat asosida ekvator tekisligida bir xil holatda joylashadihar bir xromosomaning xromatidlari bir-biridan itarilib, faqat birlamchi belbog‘ bilangina birikkan bo‘ladi;bo‘linish urchug‘i to‘liq shakllanadi;har bir xromosoma o‘z sentromerasi bilan bittadan bo‘linish urchug‘iga birikadi.

Anafaza – 4n 4c

xromosoma xromatidlarini birlashtirib turuvchi belbog‘ uziladi;xromatidlar mustaqil xromosomaga aylanadi;sentromeraga birikkan bo‘linish urchug‘i mikronaychalari qisqarishi natijasida xromosomalarni hujayra qutblariga tomon torta boshlaydi.

Telofaza – 2n 2c

mitoz jarayoni yakunlanadi;xromosomalar qutblarga to‘planadi;spirallari yoyila boshlaydi;yorug‘lik mikroskopda yaxshi ko‘rinmaydigan bo‘lib qoladi. yadro qobig‘i hosil bo‘ladi;yadrochalar qaytadan shakllanadi;sitoplazmaning ikkiga ajralishi (sitokinez) bo'ladi.

Sitokinez – sitoplazmaning ikkiga ajralishi. Bu 2 xil bo'ladi:

Hayvonlarda – plazmatik membranadan botiq hosil bo'lishi bilan.O‘simliklarda – hujayraning o‘rtasida sitoplazmatik membrana paydo bo‘lib, hujayraning chetiga tarqala boshlaydi. Bunda hujayrani teng ikkiga bo‘luvchi ko‘ndalang to‘siq paydo bo‘ladi.Meyozjinsiy usulda ko‘payadigan organizmlarda o‘ziga xos bo‘linish usuli meyoz kuzatiladi;
meyoz so‘zining ma’nosi kamayish demakdir;meyoz natijasida diploid to‘plamga ega bo‘lgan birlamchi jinsiy hujayralardan gaploid to‘plamli jinsiy hujayralar hosil bo‘ladi;meyoz ketma-ket keladigan ikkita bo‘linish bosqichlaridan iborat;har bir meyoz bo‘linish xuddi mitoz singari to‘rt bosqichga: profaza, metafaza, anafaza, telofazaga bo‘linadi;ularni farq qilish uchun birinchi bo‘linish fazalari oldiga I, ikkinchi bo‘linish fazalari oldiga II raqami qo‘yiladi.

Interfaza – bir mitozdan ikkinchi mitozgacha bo‘lgan tayyorlanish davri.

Interfazaning 3 davri:

1) G1 davr – 2n 2c

DNK sinteziga tayyorgarlik bosqichi;oqsil va RNKlar juda tezlik bilan sintezlanadi;DNK sintezida ishtirok etadigan fermentlarning faolligi ortadi;hujayra jadal o‘sadi.

2) S davr – 2n 4c

DNK molekulasi ikki hissa ortadi;DNKning ikki hissa ortishi natijasida har bir xromosomada ikki barobar ko‘p DNK hosil bo‘ladi.

3) Sintezdan keyingi davr G2 – 2n 4c

mitozga tayyorgarligini yakunlaydi.

t.me/masofatalim

Profaza I (2n 4c)

xromosomalar spirallasha boshlaydi;har bir xromosoma ikkita xromatiddan iborat bo‘lib, sentromera yordamida birikkan bo‘ladi;yadro qobig‘i parchalanadi;yadrochalar yo‘qolib ketadi;konyugaysiya – gomologik xromasomalarning ozaro yaqinlashishi. Bir xromatidning har bir qismi ikkinchi xromatidga aniq mos tushadi;krossingover – gomologik xromasomalarning oxshash qismlari almashinishi. Profaza oxirida gomologik xromosomalar bir-biridan ajrala boshlaydi.

Metafaza I (2n 4c)

xromosomalarning spirallanish darajasi eng yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘ladi;konyugatsiyalashgan xromosomalar juft-juft holat da ekvator tekisligi bo‘ylab joylashadi;sentromeraga bo‘linish urchug‘i birikadi.

Anafaza I (2n 4c)

gomologik xromosomalarning yelkalari bir-biridan aniq ajraladi;xromatidlarga ajralmay qutblarga tomon harakatlana boshlaydi.

Telofaza I (n2c)

xromosomalar soni ikki hissa kamaygan hujayralar hosil bo‘ladi;qisqa vaqt ichida yadro qobig‘i hosil bo‘ladi.

Interkinez (n 2c)

Interkinez – Qisqacha aytganda, bu hujayraning dam olish davri. DNK reduplikatsiyalanmaydi.Birinchi bolinish natijasida: har bir hujayrada gaploid toplam bo`lladi lekin undagi ota-ona xromasomalari soni teng boaydi.Xromosomalarning tarqalishi anafaza I da turli xil variantlarda amalga oshadi.
Misol uchun: ulardan bittasida 3 ta ota organizm xromosomasi va 20 ta ona organizm xromosomasi bo‘lishi mumkin, boshqasida 10 ta otalik va 13 ta onalik yoki boshqacha holatlarda xromosomalar tarqalishi mumkin.